1 - ویژگی های كلی شعر آشیقی

شعر آشیقی علی رغم فرم و شكل ساده اش مفاهیم عمیق فلسفی ، دینی ، انسانی ، احساسی ، اجتماعی و گاه بنا بر نیاز زمان و محیط ، مفاهیم سیاسی را در خود پرورانده است . برای نمونه می توان به نوعی شعر از شعر آشیقی اشاره كرد كه بر اساس حروف نهاده شده است . این نوع شعر برگرفته از فلسفه نهضت « حروفی گری » است كه توسط شاعر مبارز و عارف بزرگ « نعیمی » و به دنبال او « عمادالدین نسیمی » بنیاد شده است .
دكتر جواد هیئت پژوهشگر فرهنگ و فولكلور آذربایجان ، ویژگی های آشیق ها و شعر آشیقی را به شكل زیر بیان می كند :
1 - آشیق ها ، نوازنده ساز و شاعرانی هستند كه اشعارشان را با ساز می خوانند .
2 - شاعر ساز ( آشیق ) ، عمما اشعار خود را با اوزان هجائی سروده اند .
3 - زبان شعری آنها سلیس و نسبتا تركی خالص است .
4 - آشیق ها شعر و موسیقی را یك اثر واحد می دانند و هنگام سرودن شعر ، اهنگ آن را نیز
می سازند .
5 - آشیق ها اشعار خود و دیگر آشیق ها را در بین مردم انتشار می دهند .
6 - در شعر آشیقی، آرزوها ، امیدها ، زندگی و معیشت ، جهان بینی ، مبارزه و گاه مسائل دینی به شكل بدیعی منعكس می شود.
درخشان ترین دوره تاریخی شعر آشیقی ، دوره سلطنت شاه اسماعیل صفوی است . توجه شاه اسماعیل صفوی متخلص به ختائی به گسترش شعر و ادب تركی باعث شد ، شعر آشیقی كه از نظر موسیقی و زبان اصالت بیشتری داشت ، متداول شود . این اصالت پیامد زبانی ساده ، روشن و در عین حال زیبا و وزنی هجائی است.
انواع شعر آشیقی :
1 - قوشما
قوشما رایج ترین شعر آشیقی است . هر قوشما 3 الی 6 بند و هر بند دارای چهار مصرع است . در بند آخر نام شاعر می آید . هر مصراع یازده هجا است و قافیه ها اینگونه می آیند : آ - ب - و - ب - ق - ق - ق - ب - د - د - د - ب ، و ...
قوشما به مثابه غزل در شعر و ادبیات مكتوب است . به مصراع هائی كه « قافیه اصلی » در ان آمده است ، « باغلاما » گفته می شود . قوشما بر اساس مضامین خود به سه دسته تقسیم می شود :
الف - گؤزه‏ل لمه : كه موضوع آن عشق ، محبت ، احساسات عاطفی و غیره است .
ب - قوچاقلاما : كه موضوع آن جنگ ، شجاعت و قهرمانی است .
ج - آغی : كه مضمون آن عزا ، ماتم و مرگ است
قوشماها از لحاظ فرم و شكل نیز به انواع مختلفی تقسیم می شوند ، مثل « قوشا یاپراق »
، « گوللو » ، « آیاقلی » و غیره .
یك بند از یك نمونه قوشمای « قوشا یاپراق‏»:
ای وطن ، قوینوندا ازلده ن منی
بسله دین ایستكلی آنالار كیمی
قان آغلارام سندن دوشسم ایراغا
آنادان آیریلان بالالار كیمی
ای وطن از ازل مرا در آغوش خویش پروردی
چون مادران مهربان
خون می گریم اگر از تو جدا شوم
چون كودكانی كه از مادر خود دور می افتند .
« آشیق عزیز شهنازی »
2 - گرایلی
اینگونه شعر آشیقی بین 3 تا 7 بند است و هر بند از چهار مصرع هشت هجائی تشكیل می شود . قافیه ها و ردیف ها همانند قوشما است . گرایلی از نظر موسیقی روانترین و رقصانترین وزن و آهنگ را دارد .
یك بند از یك نمونه این نوع شعر آشیقی :
« قشم » گلیب زیارته
اجازه وئر ، غریب آغا
قوی یئتیشسین سعادته
اجازه وئر غریب آغا
« قشم » به زیارتت آمده است
اجازه بده امام غریب
بگذار او نیز به سعادت برسد
اجازه بده امام غریب
« آشیق قشم جعفری »
3 - تجنیس
در این نوع شعر قافیه ها از جناس برخوردارند . تجنیس اوج قابلیت و مهارت و استادی آشیق به شمار می آید . در این نوع شعر مفاهیمی عمیق در عین حال معما گونه بكار گرفته می شود . در تجنیس آنچه بیشتر مد نظر است آرایه های ادبی و صنایع لفظی در شعر است . آشیق ها در مقابله و رویاروئی با همدیگر برای به زانو درآوردن حریف بیشتر به این نوع شعر می پردازند .
اساتید ادبیات آشیقی چون « خسته قاسیم » ، « آشیق علعسگر » ، « عاباس توفارقانلی » ، « آشیق قشم » و دیگران در این نوع شعرهایشان عمق دانسته های علمی ، تاریخی ، ادبی و اجتماعی خود را نشان داده اند . برای آزمودن یك آشیق كافی است از او شعر تجنیس خواسته شود .
كه بند از یك نمونه شعر تجنیس :
بیر گؤزلین جمالینا ماییلم
نه مدت دیر گؤزل مندن یایینیر
من قوربانام آغ اوزونده او خالا
زنخدانین شعله گاهی یایی نور
مفتون جمال دلبری هستم
كه مدت هاست از من گریزان است
فدای آن خالی شوم كه بر چهره سفید اوست
و شعله گاه زنخدانش كه نور می افشاند .
« خسته قاسیم »
4 - اوستاد نامه
استادنامه ها شامل پند و نصیحت ، تشویق به خوبی ، عقل ، كمال و فضایل انسانی است . در این نوع شعر به بی اعتباری و ناپایداری دنیا ، ماندگاری نام نیك پرداخته می شود و با مثال آوردن پادشاهان و فرمانروایان گذشته چون قارون ، سلیمان ، اسكندر و غیره مردم به پرهیز از حرص و طمع نسبت به مال دنیا دعوت می شوند . اغلب موضوعات دینی و عرفانی در این نوع شعر آشیقی انعكاس پیدا می كند . استادنامه ها پیش از آغاز داستان توسط آشیق ها با ساز و آواز خوانده می شوند و این خود اهمیت این نوع شعر را در نزد آشیق ها معلوم می دارد .
یك بند از یك نمونه شعر استادنامه :
یوز ایل ده اولاسان بیر باغا باغبان
اگر صد سال هم باغبان باغی باشی
آخیر سرانجامی باغ سنه قالماز
سرانجام باغ برای تو نمی ماند
نه جان قالار جسدینین ایچینده
نه جان در جسدش ماندگار می شود
نه ده كی جسدین ساغ سنه قالماز
نه جسمت سالم می ماند .
« آشیق صمد »
5 – دئییشمه
دئییشمه به نوعی از شعر آشیقی گفته می شود كه به شكل سئوال و جواب یا گفت و گو و مناظره باشد . در این شعر مهارت ، علم و استعداد آشیق ها محك زده می شود . در مجالس بزرگ و در مقابل تعداد زیادی از مردم آشیق ها به مناظره می پردازند . در ابتدای كار آشیق ها شرط می بندند كه طرف بازنده ، سازش را تحویل داده حتی دیگر به آشیقی نپردازد . سپس با ساز و آواز سئوالاتی از همدیگر ( به نوبت ) می كنند . در این نوع شعر كسی برنده از میدان خارج می شود كه اولا نسبت به مسائل دینی ، تاریخی ، ادبی ، اجتماعی و مسائل متفرقه آگاهی بیشتری داشته باشد و پانیا بتواند بداهتا معلومات خود را به شكل شعر ، آن هم با ردیف و قافیه و وزن شعر طرف مقابل بیان كند .
یك نمونه از مناظره بین آشیق ها « خسته قاسیم » و « لزگی احمد » :
خسته قاسیم :
او كیمدیر كی ، اوتوزوندا جوان دیر
اون بئشینده قوجالانی اؤلودور
او نه دیر كی دیلی آیری ، سؤزو بیر
او هانسی دریادیر ایچی دولودور ؟
آن چیست كه سی روزه اش جوان است
ولی پانزده روزه اش پیر و بزرگ
آن چیست كه زبانش شكافته ، اما حرفش یكی است
آن كدام دریاست كه پر و انباشته است ؟
لزگی احمد :
او آی دیر كی اوتوزوندا جوان دیر
اون بئشینده قوجالانی اؤلودور
او قلم دیر ، دیلی آیری ، سؤزو بیر
علم دریاسی هر دریادان دولودور .
آن ماه است كه در سی روزگی جوان است
و در پانزده روزگی اش پیر و بزرگتر
آن قلم است كه زبانش شكافته ولی حرفش یكی است
و دریای علم از هر دریائی پرتر است .
6 - مخمس
هر بند از این نوع شعر 5 مصراع دارد . هر مصرع از شانزده هجا تشكیل می شود . گاه برای اینكه مصرع ها با توجه به 16 هجائی بودنشان آشیق را خسته نكنند و هنگام خواندن نفس گیر نباشند ، انها را به دو قسمت تقسیم می كنند . بدین ترتیب هر بند دارای 10 مصرع می شود . « ملا جمعه » بزرگترین استاد شعر مخمس است.
یك نمونه از مخمس های او :
ناگهان گؤردو گؤزوم
سن تكی انسانی پری
حوری سن ، ملكه سن
جنتین غیلمانی پری
یارالار مرهمی سن
دردلرین درمانی پری
گؤزل لر سرداری سان
محبوب لار خانی پری
شاه كیمی تخته چیخیب
ائده رسن دیوانی پری .
ناگهان تو را دیدم
انسانی مانند تو را ای پری
تو حوری هستی ، ملك هستی
یا فرشته بهشتی ، پری ؟
مرحم زخم های من
درمان دردهایم پری
پادشاه خوبانی
سرور زیبایانی ، ای پری
چون پادشاه بر تخت نشسته
سلطنت می كنی ای پری
7 - دیوانی
شعر دیوانی نسبت به انواع دیگر شعر آشیقی از قدمت بیشتری برخوردار است . این نوع شعر در تعداد بندها آزاد است و هر بند از چهار مصرع 15 هجائی تشكیل می شود . گاه این مصرع ها به علت طولانی بودنشان به دو قسمت تقسیم می شوند . مصرع های اول ، دوم و چهارم در بند اول هم قافیه و مصرع سوم آزاد است . بند های بعدی مانند « قوشما » و « گرایلی » است . « دیوانی » نام چند آهنگ موسیقی آشیقی نیز هست . یك بند از یك نمونه شعر دیوانی :
دلی كؤنول شروع ائیله ابتدا بسم الله
هر ایش گؤرسن اول سؤیله بو دنیاده بسم الله
اوزو بیر دیر ، آدی مین بیر لا شریك و لا مكان
هاردا قالسان گردابده یئتر داده بسم الله
دل دیوانه از ابتدا با نام خدا شروع كن
هر كاری كه می كنی اول بگو بسم الله
خودش یكی است و نامش هزار و یك ، لاشریك و لا مكان است .
هر كجا در گرداب ماندی او به دادت می رسد .
« آشیق عزیز شهنازی »
8 - تصنیف
شعری است ساده، روشن، زیبا و شیرین. هر بند از چهر مصرع پنج هجائی (گاه از پنج مصرع چهار هجائی) تشكیل می‏شود. مضمون عمده آن تغزلی و لیریك است .
یك بند از یك نمونه شعر تصنیف :
آغلاییب گوللم
می گریم و می خندم
گؤز یاشین سیللم
اشكهایم را پاك می كنم
قوربان كسیللم
قربانی تو می شوم
سن بیزه گلسن
اگر به خانه ما بیائی
« ملا جمعه »
9 - قیامت احوالاتی(احوالات روز قیامت)
در این نوع شعر همچنانكه از نامش پیدا است از حوادث و مسائل روز قیامت و محشر خبر داده می شود. بدكاران به كیفر و نیكوكاران به پاداش بشارت داده می شوند. آشیق ها در این شعر با كنایه و استعاره مردم را از آتش دوزخ می ترسانند و با زبان شیوای شعر آنان را به نیكوكاری، انجام فرائض دینی و پرهیز از اعمال زشت دعوت می‏كنند.
یك نمونه از این شعر:
گناهكار بنده نی یاندیراجاق نار
مومنه دایاقدیر حی كردگار
لافتی شأنینده گلدی ذوالفقار
علی نی هامیدان وجیه گؤروبدور
بنده گناهكار در آتش خواهد سوخت
خداوند پشتیبان مومن است
لافتی در شأن علی ( ع ) گفته شده
و علی زیباتر از همه آمده است .
« آشیق قشم »
10 - معراج نامه
در این نوع شعر ، آشیق از معراج پیامبر ( ص ) صحبت می‏كند و شرح معراج حضرت محمد (ص) را به زبان شعر بازگو می‏كند .
یك نمونه از این نمونه شعر :
امر اولدو جبرئیل وئردی ندانی
بسم الله ذكری ایله اولوندو خطاب
قرائت اولوندو رسول آللاها
معبود گؤروشونه ائیله دی شتاب
از جانب خداوند به جبرئیل امر شد
تا بنام خدا به پیامبر ندا دهد
كه به دیدار معبود بشتابد
« آشیق مناف »
11 - وجود نامه
این نوع شعر به شرح مراحل خلقت و زندگی انسان، دوران كودكی، جوانی و پیری می پردازد. یك بند از یك نمونه از این نوع شعر :
اصلی بنی آدمین وصفین سؤیله دیم
آتا وجودوندان گلدیم آنایا
آنا بدنینده قان اولدوم دوردوم
آنا جمل اولدو قالدی وداع یا
وصف بوجود آمدن یك انسان را بگویم
از وجود پدر به وجود مادر آمدم
در بدن مادر به خون تبدیل شدم
مادرم مرا حمل كرد
« آشیق واله »

علاوه بر انواع گفته شده شعر، شعر آشیقی گونه‏های مختلفی نیز چون « ترسه حروفات »، « عددی دیوانی »، « كؤلگه‏سیز »، «قاریندان چیخما » و غیره دارد .