دكتر ح. م. صدیق

بحر متدارَك

1ـ تعریف:

متدارك، در لغت به معنای پیوسته و دریابنده است و در اصطلاح عروض بحری است كه از تكرار ركن فاعلن حاصل می‌شود. این بحر جزء بحوری است كه خلیل بن احمد آن را وضع نكرده است و در عربی كاربرد زیادی ندارد. واضع این بحر ابوالحسن سعید بلخی مشهور به اخفش است و با جابه‌جا كردن سبب و وتد پدید آمده است.

متدارك از بحوری است كه انطباق كم‌تری با شعر دارد و كم كاربردی بودن آن میان شعرای عرب و ترك و فارس مشترك است.

2ـ زحافات مشهور ركن فاعلن:

1 ـ مخبون= فعلن

2 ـ مقطوع= فاعلْ= فع‌لن

3 ـ احذّ= فا= فع

3ـ اوزان مهم بحر متدارك:

1ـ3ـ  بحر متدارك مثمن سالم (دؤرد بؤلۆملۆ بۆتۆن متدارك)

فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن:

چون رُخت، ماه من! بر فلك مه نتافت،

بر درت شاه من! جز مَلك ره نیافت. (اهلی شیرازی)

چون رُ خت/ ما هِ من/ بر فَـ لك/ مه نَـ تافت

ـ . ـ/ ـ . ـ/ ـ . ـ/ ـ . ـ

2ـ3ـ بحر متدارك مثمن احذ (دؤرد بؤلۆملۆ بۆتۆن كیچیكلی متدارك)

فاعلن فاعلن فاعلن فع:

من سېغېندېم سنه یاردېم ائتگیل،

كیمسه‌سیز قالمېشام، زار و گریان.

من سېـ غېنـ/ دېم سَـ نه/ یار دېـ مئتـ/ گیل

ـ . ـ/ ـ . ـ/ ـ . ـ/ ـ

ای فسانه فسانه فسانه،

ای خدنگِ تو را من نشانه. (نیما یوشیج)

3ـ3ـ بحر متدارك مثمن مقطوع (دؤرد بؤلۆملۆ قاپالې متدارك)

فع‌لن فع‌لن فع‌لن فع‌لن:[1]

ردّ اۏلسون خان، رد اۏلسون بئڲ. (او ـ حاجی بگلی)

رد دۏلـ/ سون خان/ رد دۏلـ/ سون بئڲ

ـ ـ/ ـ ـ/  ـ ـ/ ـ ـ

چون دل جانا، بنشین بنشین،

چون جان بی‌جا بنشین بنشین.

عمری گشتی هم‌چون كشتی،

اندر دریا بنشین بنشین.

چون می چون می تلخی تا كی،

هم‌چون حلوا بنشین بنشین. (مولوی)

4ـ3ـ بحر متدارك مثمن مخبون احذ (دؤرد بؤلۆملۆ آیاغې كیچیكلی متدارك)

فعلن فعلن فعلن فع:

ساناسان جانېمېن جانېسان سن.

سا نا سان/ جا نېـ مېن/ جا نې سان/ سن

. . ـ/ . . ـ/ . . ـ/ ـ