65

بیلدییمیزه گوره 1325 ینجی ایلین آذر آیی نین 26 ینجی گونو آذربایجانلی لارا چوخ كدرلی ؛ قارا و داریخدیریجی بیر گون اولموشدور .همین گونده میللی حوكومتین بئش گون دئوریلدییندن سونرا آللاهسیز پهلوی رژیمینین امری ایله توركجه میزده نشر اولان اللرینه گلن كیتابلاری ؛ اوزل لیك له درس لیك لری تونقال قاییریب اوددا یاندیرمیشلار .ائشیدییمیزه گوره او دوورده بو گولونج ؛ عین حالدا آغلامالی ایشه دونیا سویه سینده بیریسی دوداغین دوداغینین اوستوندن گوتورمه یب ؛ اعتراضین بیلدیرمك ایسته مه دی!!

یئنه ساغ اولسون اوز آذربایجانیمیزین شاعیر و یازیچی لاری كی یئری گلمیشكن بو قباحتلی ایشی قینادیلار . آذربایجان خالقی نین بویوك شاعیری صمد وورغون پاریس ده گئچیریلن دونیا باریش قورولتایندا كی 1331 ینجی ایللرده قورولموشدور اشتراك ائدیب ؛ یاندیریلان كیتابلار شعری ایله آذربایجانلی لارین حاق سسلرین دونیایا چاتدیرا بیلمیشدیر . البته صمد وورغون بو شعری 1326-1327 ینجی ایللر آراسیندا قوشوب آنجاق نئچه ایل سونرا اونو تریبون آرخاسیندان اوز گور سسی ایله دونیایا خطاب اوخوموشدور. باشقا شاعیرلردن كی بو قارا ایشه اعتراض ائتمیشلر بیریسی ده ائل شاعیری رحمتلی حبیب ساهیر اولموشدور. بیلریك كی حبیب ساهیردیندار بیریسی اولوب حتی قورآنیمیزی منظوم اولاراق توركجه میزه چئویرمیشدیر . او گورنده كی الله ؛ امام ؛ پیغمیبر آدی اولان كیتابلاردا بو تونقال لار ایچره آلاولانیرلار كووره ك اوره یی درده گلیب بو آجی ماجرایا توخونوب بئله بیر افاده سی اولموشدور :

بو گونده اودلادیلار توركجه كیتابلاری. آه!

بو قانلی فاجیعه دن اولمادی جهان آگاه؟

اویئنگی دونیالی اربابلارین سئویندیردی

سیچان دلیك لرینی اول ساتین آلان آگاه

البته كی بو گون بیزیم الیمیزه نئچه شاعیرین شعری چاتسادا ؛ اینانیریق باشقا شاعیرلریمیزده بو قونولاردا شعر دئمیش ؛ آنجاق ارتجاع قورخوسوندا اونو گیزله دیب هاچان اورتایا چیخماسی بللی دئییلدیر .اما اینانیریق شاعیرلریمیزین دیوانلارینا رجوع ائتسك یقین كی بو قونولاردا راستلاشا بیلریك . بیر نئچه ایل دیر بو گونو اونودماماق دئییه ؛ آذربایجانین ضیالی لاری كیتاب ساتان یئرلره توپلاشیب ؛ توركجه كیتاب آلیب اونو بیر بیرلرینه پای وئره رك ؛ چالیشیرلار اوز اعتراض لارینی بیلدیرسین لر . ایندی بورادا نیسگیل ائدیرم صمد وورغونون شعرینین اوخوجوسو اولوب او قارا گونو بیرداها خاطیره لریمیزده مرور ائده ك .

جللاد! سنین قالاق قالاق یاندیردیغین كیتابلار

مین كمالین شؤهرتی دیر٫ مین اوره یین آرزیسى....

بیز كؤچریك بو دونیادان٫ اونلار قالیر یادیگار.

هر ورقه نقش اولونموش نئچه اینسان دویغوسو

مین كمالین شؤهرتیدیر٫ مین اوره یین آرزیسى....

یاندیردیغین او كیتابلار آلوولانیر....یاخشى باخ!

او آلوولار شؤعله چكیب شفق سالیر ظولمته.....

شاعیرلرین نجیب روحو مزاریندان قالخاراق

آلقیش دئییر عئشقى بؤیوك٫ بیر قهرمان میللته.

او آلوولار شؤعله چكیب شفق سالیر ظولمته....

جللاد! منیم دیلیمده دیر بایاتیلار٫ قوشمالار

دئ٫ اونلارى هئچ دویدومو سنین او داش اوره یین؟

هر گرایلى پرده سینده مین آنانین قلبى وار....

هر شیكسته م اؤولادىدیر بیر موقددس دیله یین

دئ اونلارى هئچ دویدومو سنین او داش اوره یین؟

سؤیله سن مى خور باخیرسان منیم شئعیر دیلیمه؟

قوجا شرقین شؤهرتی دیر فضولی نین غزلى!

سن مى "ترك خر" دئییرسن اولوسوما٫ ائلیمه؟

داهیلره سود وئرمیشدیر آذربایجان گؤزه لى....

قوجا شرقین شؤهرتی دیر فضولی نین غزلى!

جللاد! یانیب اود اولسا دا٫ كوله دؤنمز آرزیلار٫

طبیعتین آنا قلبى قول دوغمامیش اینسانى!

هر اوره یین اؤز دونیاسى بیر سعادت آرزیلار

قانلار ایله یازیلمیشدیر هر آزادلیق دستانى....

طبیعتین آنا قلبى قول دوغمامیش اینسانى!

ازل باشدان دوشمنیمدیر اوزو موردار قارانلیق.....

هر تورپاغین اؤز عئشقى وار٫ هر میللتین اؤز آدى

كاییناتا دییشمرم شؤهرتیمى بیر آنلیق

منم اودلار اؤلكه سینین گونش دونلو اؤولادى!

هر تورپاغین اؤز عئشقى وار٫ هر میللتین اؤز آدى!

نه دیر او دار آغاجلارى٫ دئ٫ كیملردیر آسیلان؟

اویونجاق مى گلیر سنه وطنیمین حاق سسى؟

دایان!....دایان!....اویاق گزیر هر اوره كده بیر آسلان

بوغازیندان یاپیشاجاق اونون قادیر پنجه سى

اویونجاق مى گلیر سنه وطنیمین حاق سسى؟

جللاد! سن مى٫ دئ٫ قیریرسان فداییلر نسلینى؟

میللتیمین صاف قانی دیر قورد كیمى ایچدییین قان!

زامان گلیر...من دویورام اونون آیاق سسینى

شهیدلرین قییام روحو یاپیشاجاق یاخاندان

میللتیمین صاف قا نی دیر قورد كیمى ایچدییین قان!.....

بیر ورقله تاریخلرى٫ اوتان منیم قارشیمدا

آنام تومریس كسمه دى مى كیخسروون باشینى؟

كوراوغلونون٫ ستارخانین چلنگى وار باشیمدا

نسیللریم قویمایاجاق داش اوستونده داشینى

آنام تومریس كسمه دى مى كیخسروون باشینى؟

سور آتینى٫ دؤرد نالا چاپ! مئیدان سنیندیر ....آنجاق

من گؤرورم آل گئیینیب گلن باهار فصلینى....

قوجا شرقین گونشی دیر یاراندیغیم بو تورپاق

من یئتیردیم آل بایراقلى اینقیلابلار نسلینى

من گؤروره م آل گئیینیب گلن باهار فصلینى!

١٩٤٧

بو قباحتلی مسئله ایله ماراقلانانلارین بیریسی ده چاغداش شاعیرلریمیزدن بیریسی اولان حیدر عبادی " دارابلی " جنابلاری دیر . اونلاردا بیر شعرلرینده بو چیرگین و عیبه جر ایشی تنقید آتشینه توتوب؛ ماجرانی بئلنچی تصویره چكمیشلر :

یانان كیتابلار

 توستوله ییر  هله  یانان كیتابلار

كوللر  آلتیندا  هنیرتیسی وار

آغلاییر غزللر آغلیر  كیتابلار

كوللر  آلتیندا  هنیرتیسی وار

سیزلاییر قوشمالار سینه به سینه

اوره كلر  كیتابا  بیر مزار  اولوب

اوخودو  لای -لای دا او  گونده  ننه

اوره كلر  كیتابا  بیر مزار  اولوب

یاندی  سو  چوره ك- یاندی جان اوره ك

یاندی آذربایجان   دیل  یاساق اولدو

یاندی قیز اوغلان  یاندی  دیل دوداق

یاندی آذربایجان  دیل  یاساق اولدو

         ********

یانمادی تك كیتاب  آذر  اودوندا

یاندی هم ائلیمیز  یاندی  دیلیمیز

باشیما  گلدی  چوخ بلا  سونوندا

یاندی هم ائلیمیز  یاندی  دیلیمیز

        *********

آلیشیر سونموش بو اوجاق  هردن

یانمیشق  درگی لر  كیتابلار  سایاق !

قوزانیر  كول  آتدان  بیر  غزل  هردن

 یانمشیق درگی لر   كیتابلار  سایاق...!!!!!

طبیعی كی ادبیات تاریخیمیزین صحیفه لرینه گوز سالدیقدا باشقا شاعیرلریمیزین ده شعرلرینه بو قونودا راستلاشا بیلیریك كی هر بیریسینین بیر نووع گوزللیگی وار دیر . بو آرا احساسلی شاعیره میز " اولكر داغ قیزی " دا اوز ملاحظه لرین آشاغیدا كی كیمی تصویره چكه بیلر .

26 آذر مناسیبتی ایله

هر نه سؤزون بیتدیی یئردن باشلادی:

اللریمیزده كی كیتابلار باریت قوخویور

فضولینین ان اسكی نوسخه سی گؤزلرینده واراقلانیر

«جانی، جانان دیله میش ، وئرمه مك اولماز ای دیل...»

آلنیندا كی قان دوداقلارینا جیغیر سالیر

گولومسه ییرسن«قوْلجا قوْپوزو گؤتوروپ، ائلد‌ن ائله، به‌یدن به‌یه

اوْزان گزر

ار جؤمه‌ردینی، ار ناكه‌سینی، اوْزان بیلیر

...
خانیم، هئی!...»

بوتون سسلرینین ائش لیینده، قیوراقلاشیر آددیملاریمیز

گولوستان باغینین اؤنوندن سووشوروق

خیانت سمفونیسین سسلندیریر قارغالاری

و درینله شیر ارگین یارالاری

بورخولور آیاغیم...

نسیمینی گوجونه آیاقدا ساقلاییرسان

«بیزده سیغار ایكی جاهان،بیز بو جهانه سیغماییز...»

ساعاتا ساری دؤنوروك...

بیزه ساری قاچیر اوشاقلار

«باخین!مشق لریمیزین هامیسین یازمیشیق...

سن ای منیم آنا یوردوم، عزیز آذرررررررررررررررررررر....

قورشونلار ساعاتدان، گؤی مچیده چیچكله نیر

سئوگی تومورجوقلانیر اوره ییمده

ساچلاریم دیلینین اوجونا باغلیدیر

آلوولانیب، كوله دؤنوروك

سؤزون بیتدیی یئرده!

91/9/24  - تبریز

سال پیش در تاریخ 26 آذرماه 1325، به دنبال شكست نیروهای  فرقه ملی از ارتش شاهنشاهی ایران كه خود داستان مفصلی دارد، تصمیم بر ان گرفته شد تا تمامی میراث مادی و معنوی این فرقه در آزربایجان از ریشه سوزانده شود. واقعیت این است كه حكومت سید جعفر پیشه وری علی رغم تمامی تهمت ها در خصوص  وابستگی به اتحاد جماهیر شوروی (البته این مسئله دروغ نبوده و در آن دوران همه حكومت های خاورمیانه و خیلی از نقاط دیگر جهان برای ادامه حیات خویش ناچار از اتكا به یكی از دو جناح كمونیستی و یا كاپیتالیستی بودند) و نیز سوءظن روحانیون در خصوص ضد اسلام بودن آن، توانسته بود تا در ظرف تنها یك سال حكومت بر آزربایجان تحولات فراوانی را در ان خطه ایجاد نماید.  احداث كارخانجات عظیم نساجی ؛ شبكه سراسری برق رسانی در آزربایجان؛ایجاد مدارس امروزی با استفاده از كتابهای تركی از اول دبستان ؛ آسفالت خیابان های تبریز و تلاش برای مدرن كردن شهر های آزربایجان تنها جزئی از این فعالیت ها می باشد. هنوز فراوانند افراد پیری در آزربایجان كه با تحسین از آن دوران سخن می گویند.

تحولاتی كه حكومت ملی در  آزربایجان ایجاد به دو دسته تقسیم می گردیدند. دسته اول فیزیكی و قابل لمس بوده و دسته بعدی غیر فیزیكی و  یا فرهنگی و سیاسی بودند.  حكومت مركزی ایران بعد از شكست دولت پیشه وری و یارانش، بر حذف تمامی دست آوردهای غیر فیزیكی فرقه ملی اهتمام نمود.  یكی از بزرگترین دست آوردها و یا از دیدگاه حكومت شاهنشاهی، گناهان حكومت ملی رسمیت دادن به زبان تركی و تدریس آن در مدارس بود. كاری عجیب كه این حكومت تنها در ظرف چند ماه موفق به انجام آن گردید.  به عنوان مثال حكومت ملی در دی ماه 1324 چنین اطلاعیه ای را منتشر نمود:

«برای هرچه نزدیكتر كردن ملتمان به نهاد دولتی و درك صحیح نیازهای عامه به طریق مستقیم و همچنین به منظور هموار سازی راههای رشد و شكوفایی زبان و فرهنگ ملی، دولت ملی آزربایجان در جلسه ۱۶ دی ماه (۱۳۲٤) خود موارد زیر را به تصویب رساند؛

١- زبان آزربایجانی [تركی] از امروز به عنوان زبان رسمی دولتی در آزربایجان اعلام می شود. باید بیانیه ها، ابلاغیه ها و آگهی های دولتی، همچنین فرمانهای خطاب به یگانهای نیروهای مسلح و لایحه های قانونی، فقط و فقط به زبان آزربایجانی [تركی] نوشته شوند.

٢- همه ادارات (اعم از دولتی، ملی و شركتهای بازرگانی و صنفی) موظف هستند مكاتبات و مكتوبات خود را به زبان آزربایجانی [تركی] بنویسند. اسناد و مداركی كه به زبانی غیر از زبان آزربایجانی [تركی] نوشته شوند، دارای اعتبار رسمی و قانونی نخواهند بود.

٣- جریان محاكمات قضایی باید به زبان آزربایجانی برگزار شود و برای كسانی كه زبان آزربایجانی [تركی] نمی دانند، باید مترجم گرفته شود

٤- باید همه تابلوهای سر درب ادارات دولتی، موسسات دولتی و ملی و مراكز بازرگانی به زبان آزربایجانی [تركی] نوشته شوند.

٥- گردهمایی های رسمی، سخنرانیها و مذاكرات باید به زبان آزربایجانی [تركی] برگزار شود.

٦- كسانی كه در ادارات و موسسات عمومی و دولتی آزربایجان مشغول بكار هستند و زبان آزربایجانی [تركی] نمی دانند، موظفند خواندن، نوشتن و سخن گفتن به زبان آذربایجانی [تركی] را یاد بگیرند.

٧- وزارت فرهنگ برای آشنا كردن كسانی كه در ادارات كار می كنند و زبان آزربایجانی [تركی] را نمی دانند، كلاسهایی در جنب محل كار آنها در سطح بزرگسالان تاسیس كند. باید روزانه یك ساعت از مدت كار افرادی كه در این كلاسها شركت می كنند، كاسته شود.

٨- ملتهای دیگر كه در آذربایجان زندگی می كنند، می توانند به زبان مادری خود مكالمه و مكاتبه كنند، با این حال آنها نیز باید آگهی های رسمی خود را به دو زبان – در كنار زبان مادری، به زبان آذربایجانی [تركی] – به عنوان زبان رسمی و دولتی منتشر كنند.

٩- اقلیتهای ملی مقیم یا تابع آذربایجان ضمن تدریس زبان ملی خود در مدارس اختصاصی، موظفند زبان آزربایجانی [تركی] را هم به عنوان زبان رسمی بیاموزند.

باچنین تحركاتی حكومت ملی توانست تا ظرف چند ماه تدریس به زبان تركی را در همه مدارس و كاربرد آن را در همه ادارات آزربایجان عملی نماید و این گناهی بس عظیم از  دید دولت ایران بود. فعلی حرام كه در اسرع وقت بایستی تطهیر و پاك سازی گردد.

هنوز بسیارند افراد زنده در تبریز و سایر نقاط آزربایجان كه آنروز را به خاطر می آورند. در اینجا به اظهارات چند تن از شاهدان عینی اشاره می گردد:

١-واقعیت این است كه حتی انبوه اسناد مكتوب، در برابر آنچه در ٢٦ آذر ١٣٢٥ در میدان ساعت تبریز روی داد گنگ و نارسا می‌نماید. در آن روز دانش‌آموزان دبستانی به صف كشانده شدند تا كتاب درسی «آنادیلی» (زبان مادری) را «زنده باد شاه» گویان در آتش اندازند. آن جشن كتاب‌سوزان ساعت‌ها و روزها ادامه یافت و كتاب‌هایی در آن سوختند كه جز ادبیات شفاهی آزربایجان و چند اشعار كودكانه چیزی در آنها یافت نمی‌شد. شاید هدف از آن آتش‌سوزی كه اندكی بعد انبوه كتاب‌های غیر درسی را نیز در كام خود كشید، رفع موانع و هموار كردن راه برای ایجاد فرهنگ عمومی بود كه سنگ زیربنای آن در فرهنگستان اول گذاشته شده بود. (پاسخ به یك مقاله . فرقه‌ی دموكرات آزربایجان و داوری یكجانبه ایواز طه)

٢-زبان تركی به عنوان زبان پرشمارترین قوم ممالك محروسه از دایره‌ی این یكسان‌سازی كه با جشن كتاب‌سوزان آذر ١٣٢٥ (دسامبر ١٩٤٦) به اوج رسید، بیرون نماند. در نتیجه، محمد فضولی و دیگر شاعران كلاسیك آذربایجانی در گستره‌ی وسیعی از قزوین تا مغان، و از اورمیه تا همدان به «غریبی در وطن» مبدل شدند. (بیگانه‌ای در وطن. جستاری درباره‌ی غیبت محمد فضولی از ادبیات معاصر آزربایجان. ایواز طه)

٣- آنچه كه بر حرمان تركان آزربایجان در قبال كشتارهای سیاه روز ٢١ اذرماه افزوده است تخریب دانشگاه تبریز و همچنین به آتش كشیده شدن صدها هزار جلد كتاب در رشته های مختلف به زبان تركی آذربایجانی در شهرهای گوناگون آزربایجان به ویژه تبریز است. این كتابسوزان شرم آور و بی سابقه در جهان، در روز ٢٦ آذرماه طی مراسمی دردناك در چندین میدان و خصوصا میدان دانشسرا ی این شهر انجام شد. بطوریكه شاهدان عینی می گویند دانش آموزان را مجبور می كردند تا جهت كسب اجازه برای ادامه تحصیل، كتابهایی را كه به زبان مادریشان نوشته شده است در آتش بیفكنند! این اقدام طبق قواعد بین المللی بعنوان جنوساید فرهنگی تلقی می شود. (مقاله از جشن ملی ٢١ آذرماه سال ١٣٢٤ تا ماتم ملی ٢١ آذرماه سال ١٣٢٥(

٤-  سوزاندن كتابهای تركی بعد از سركوب فرقه دمكرات آذربایجان در سال ١٩٤٦توسط رژیم پهلوی صورت گرفت. این جنایت، سوزاندن تاریخ و هویت یك ملت از اعمال وحشیانه ساسانیان در آذربایجان هم بدتر بود. نمایندگان دولت مركزی به دستور تهران كتابهای درسی مدارس را جمع كردند و آتش زدند. در آن زمان هیچ دولت و سازمانی به این كشتار و كتابسوزی اعتراضی نكرد حتی سازمانهای فرهنگی جهان هم ساكت ماندند. مردم آزربایجان كه از همه طرف (چپ و راست) ضربه خورده بودند میسوختند و جز ساختن چاره ای نداشتند. (تاریخ زبان و لهجه های تركی، دكتر جواد هئیت(

5- من خود بیشتر كتاب هائی را كه در آن دوره چاپ شده بود مطالعه كرده ام، حتی سرود ملی فرقه را كه در مدارس خوانده می شد، ولی اثری از ادعاهای رژیم پهلوی مبنی بر كمونیستی بودن آنها پیدا نكردم. در آن دوران كسی نه از چپ و نه از راست به این كتاب سوزی ها اعتراضی نكرد! من به هنگام برگزاری كنفرانس صلح پاریس در پاریس دانشجو بودم و در آنجا بود كه شاعر پرآوازه آزربایجان شمالی صمد وورغون در كنفرانس صلح پاریس شعر معروف خود یاندیریلان كیتابلار ( كتاب های سوزانده شده) را در اعتراض به آن كتاب سوزی ها در كنفرانس خواند و صدای اعتراض مردم آزربایجان را به این بی حرمتی نسبت به زبان و فرهنگ و هویت آنان به گوش جهانیان رسانید.  (گفتگو با دكتر جواد هیئت(

 رضا براهنی نیز كه به تایید دوست و دشمن از ستارگان ادب كشور محسوب می گردد، متولد 1314 در تبریز بوده و در جریان كتابسوزی موصوف دانش آموز بوده است. وی نیز ز خاطرات خود در آنروز می گوید كه چگونه به صف ایستاده و مجبور شدند تا كتاب های تركی را در آتش بسوزانند. وی در این باره می گوید كه مجبور شدیم تا زبان خود را بسوزانیم.

در آن زمان و در شرایطی كه هیچ دولت و سازمان و شخصیتی، به این كشتار و كتابسوزی اعتراضی نكردند و حتی سازمانهای فرهنگی نیز در مقابل آن ساكت ماندند؛ صمد وورغون (١٩٥٦-١٩٠٦) از شعرای جمهوری سوسیالیستی آزربایجان در سال ١٣٢٦ سكوت را شكسته و منظومه ای با عنوان یاندیریلان كیتابلار در باره این جنایت ضدبشری سرود. او در شعر خود كه آن را در كنگره صلح جهانی پاریس – ١٩٥٢ ضمن نطقی خواند، دولت ایران را افشاء كرده و اعتراض خود را چنین بیان میكند:

جلاد! سنین قالاق قالاق یاندیردیغین كیتابلار

مین كمالین شؤهرتیدیر، مین اوره یین آرزیسى،

بیز كؤچه ریك بو دونیادان، اونلار قالیر یادیگار.

هر ورقه نقش اولونموش نئچه اینسان دویغوسو

مین كمالین شؤهرتىدیر، مین اوره یین آرزیسى،

یاندیردیغین او كیتابلار آلوولانیر، یاخشى باخ!

او آلوولار شؤعله چكیب شفق سالیر ظولمته،

شاعیرلرین نجیب روحو مزاریندان قالخاراق

او آلوولار شؤعله چكیب شفق سالیر ظولمته

آلقیش دئییر عئشقى بؤیوك، بیر قهرمان میللته…..

جلاد كتابهایی كه تل تل میسوزانی

شهرت هزار كمال و آرزوی هزار دل است.

ما از این دنیا كوچ میكنیم و آنها یادگار میمانند

در هر ورقش چه احساسهای انسانی نقش بسته است

شهرت هزار كمال و آرزوی هزار دل است

كتابهایی كه میسوزانی شعله میكشند، درست نگاه كن!

شعله ها تاریكی را روشن میسازد

ارواح نجیب شعرا از قبرها برمیخیزند

و به ملت قهرمانی كه عشق بزرگی دارد آفرین میگویند

شعله ها تاریكی را روشن میسازد…