شیعیان جمهوری آذربایجان در ماه محرم

دیباچه :

محرم الحرام حسینی از راه رسیده و شیعیان گیتی؛ دیگر بار در حزن و اندوه فرو رفته اند؛ شیعه كه تاریخ آن سراسر با مظلومیت عجین گشته در ماه محرم با الهام از مكتب سرخ حسینی خود را برای پیوستن به مكتب سبز مهدوی آماده می كند كه همین آمادگی رمز و راز ماندگاری شیعه در طول تاریخ می باشد؛ علیرغم اینكه در طول قرنهای گذشته تلاشهای زیادی صورت گرفته تا نام و نشانی از شیعه و آرمانهای بلند او باقی نماند اما امروز؛ شیعه سربلندتر از همیشه حضور دارد و همچنان در انتظار موعود خویش بسر می برد.

واقعه حزن انگیز روز عاشورا و مصائبی كه در این روز بر اهل بیت (ع) روا داشته شد و نیز ستمهایی كه پس از آن در حق اسرای كربلا انجام  گرفت و نیز همه بی حرمتی هایی كه حتی در مورد قبر شریف امام حسین(ع) صورت پذیرفت و آن قبر مطهر بارها توسط عباسیان شخم زده شد و نیز همه سخت گیریهایی كه از سال 61 هجری تاكنون در خصوص شیعیان بكار گرفته شده،همگی برای از بین بردن آرمانخواهی تشیع بوده چرا كه آموزه های مكتب تشیع همواره یكی از بزرگترین چالشهای فراروی باندهای نامشروع قدرت و ثروت بوده است.

چنانچه بخواهیم این موضوع را در تاریخ معاصر شیعه مورد بررسی قرار دهیم، بی شك یكی از مهمترین مواردی كه بایستی مورد اشاره قرار گیرد سرنوشت شیعیان سرزمینی است كه امروزه جمهوری آذربایجان نامیده می شود.

این شیعیان پس از قراردادهای گلستان(1192ش/1813م) و تركمنچای(1206ش/1828م) طی سالها زندگی تحت حاكمیت تزارها و كمونیستها بیشترین محدویتها،شكنجه ها،تبعیدها و اعدامها را به دلیل پافشاری بر اعتقادات مذهبی خود متحمل شدند؛ به ویژه پس از سال 1920 كه حاكمیت كمونیستها بر مردم شیعه این سامان شروع گردید اوضاع اسفناكی بر آنان حاكم شد به گونه ای كه مساجد،حسینیه ها و مدارس دینی تعطیل شدند و روحانیون و عالمان دینی به روشهای مختلف مانند حبس ،تبعید و اعدام از تبلیغ آموزه های دینی محروم گشتند ؛ دوران حكومت استالین بر مردم مسلمان این دیار را می توان یاد آور رفتارهای ظالمانه حجاج بن یوسف ثقفی در دوران حكومت خود با مسلمانان به ویژه شیعیان دانست. بررسی سرنوشت شیعیان جمهوری آذربایجان پس از جدایی از ایران - به ویژه آنگاه كه مصیبتهایی مانند به دریا انداخته شدن بیش از سیصد تن از روحانیون آذری توسط كمونیستها به جرم برپایی مراسم عزادرای برای امام حسین (ع) و تبلیغ آموزه های دینی در ذهن آدمی متبادر می گردد- و مشاهده عشق و علاقه كنونی شیعیان جمهوری آذربایجان به امام حسین (ع) این اعتقاد را در ذهن آدمی راسخ تر می نماید كه مشعل تابناك تشیع خاموش شدنی نیست كه نقش عزاداریهای ماه محرم در این خصوص نقشی بی بدیل می باشد؛ البته اوضاع كنونی جمهوری آذربایجان مبین این حقیقت نیز هست كه مبارزه با آموزه های شیعی در این كشور خاتمه نیافته بلكه پس از استقلال این جمهوری تنها شكل مبارزه با آرمانگرایی تشیع عوض شده است. واقعیت این است آمریكا، صهیونیسم، غرب و نیز سران وهابی برخی كشورهای عربی آگاهند كه تنها خطری كه ثروت و قدرت نامشروع و اهداف ظالمانه شان را در مقابل مستضعفین جهان تهدید می كند، موج اسلام خواهی مردم جهان است كه الگوی فكری و سیاسی خود را از عقاید و تجارب منطبق بر ظلم ستیزی و عدالت طلبی یگانه مذهب رهایی بخش اسلام یعنی شیعه كسب می كند. لذا آنها با تشكیل یك مثلث شوم كه دارای ابزار مشترك قدرت، مذهب و ثروت هستند، درصددند تا با مقابله با اصل این آرمانخواهی شیعه كه ریشه در قیام امام حسین ( ع) و اعتقاد به ظهور منجی عالم، مهدی موعود - عج – دارد، از گسترش این فرهنگ در افكار عمومی مسلمانان جهان مخصوصا در بین مردم جمهوری آذربایجان، كه بعد از ایران دومین كشور شیعی جهان است جلوگیری كنند.

با لحاظ آنچه گفته شد این قلم خواهد كوشید به بررسی اجمالی اوضاع جمهوری آذربایجان در ماه محرم پرداخته و گوشه هایی از رفتار اجتماعی شیعیان این كشور دراین ماه و مشكلات و موانع موجود در این خصوص را بررسی نماید.

 عزاداری مردم جمهوری آذربایجان قبل از استقلال

     مردم جمهوری آذربایجان قبل از ورد اسلام به این منطقه ، همچون اكثریت ساكنان مناطق ایران به دلیل برخی سیاستهای غلط حكومت مركزی و حاكمان محلی خود و نیز به دلیل انحرافاتی كه درآئین زرتشت رسوخ كرده بود و نیز با توجه به انطباق اكثریت معارف اسلام با هویت اصیل ایرانیان با آغوش باز اسلام را پذیرفتند. تاسیس دولت صفویه توسط شاه اسماعیل در ایران و رسمیت مذهب تشیع موجب گردید مردم ساكن در این منطقه بیش از پیش با معارف رفیع اهل بیت آشنا گردند و از همان زمان مراسم عزاداری امام حسین(ع) و بزرگداشت ایام تاسوعا و عاشورای حسینی به جزئی از باورها و سنتهای عمومی مردم آن دیار تبدیل گردید .

     در زمان تسلط تزارها بر منطقه تاریخی آران و جمهوری آذربایجان كنونی ، به دلیل مراودات فراوان مردم آن منطقه با وطن اصلی خویش–ایران– و نیز به دلیل سیاست محتاطانه تزارها در برخورد با شیعیان؛عزاداری ماه محرم همچون گذشته و به سبك موجود در ایران با رونق قابل توجه ادامه داشت لیكن با روی كار آمدن كمونیست ها و ایجاد اتحاد جماهیر شوروی مرزهای آهنین بین مردم دو سوی ارس جدایی افكند و مردم آن سوی ارس با فشارهای بی امان كمونیستها از انجام مراسم و آئین های دینی و مذهبی منع شدند و مساجد،حسینیه ها  و تكایا تعطیل گشتند.علیرغم اینكه  كمونیستها مبارزه جدی با ادامه حیات  هنجارهای مذهبی در بین شیعیان جمهوری آذربایجان  را در راس برنامه های خود قرار داده بود، ولی مردم مسلمان این منطقه با الهام ازقیام  اباعبدالله الحسین (ع) آن را سینه به سینه و نسل به نسل منتقل می كردند و به این خاطر بلشویكها هرگز موفق به جلوگیری كامل از برگزاری مراسم دینی و به خصوص عزاداری حسینی در ماه محرم نشدند و حتی مردم به صورت خود جوش مراسم ویژه تاسوعاو عاشورای حسینی را در برخی محل ها و مناطق انجام می دادند كه در این جریان موردتهاجم و آزار و اذیت ماموران قرار می گرفتند.

دراین دوره با وجود تمام فشارهای دولت كه حتی با شكنجه ،حبس ،تبعید و اعدام همراه بود عاشقان امام حسین (ع) به صورت مخفیانه عشق و ارادت خود را ابراز می كردند .در زمان شوروی سابق در برخی مناطق جمهوری آذربایجان از جمله در مناطق همجوار با ایراناز جمله لنكران ، آستارا ، یاردیملی ، بیله سوار ، جلیل آباد، ماساللیو نیز در نخجوان ؛ عزاداری ماه محرم هرچند محرمانه ولی با حضور تعداد زیاد مردم برگزار می شد كه نقش مهمی در حفظ ارزشهای اسلامی ومذهبی در میان مردم این كشور داشت.درآن دوره مردم مراسم های عزاداری را در منازل خود و با حضور همسایگان از اول ماه محرم تا روز عاشورا برگزار می كردند.

لازم به توضیح است مبارزه كمونیستها با آموزه های دینی تنها در قالب برخورد فیزیكی انجام نمی گرفت بلكه آنها از طرق مختلف مانند تهاجم فرهنگی ، ساخت فیلم های ضد مذهبی كه آموزه های اسلامی را تمسخر می نمود و نیز  آوردن استدلالهای به ظاهر علمی ماركسیستی و الحادی تلاش داشتند مسلمانان ایرانی تبار قفقاز به ویژه شیعیان جمهوری آذربایجان را از اعتقادات و ارزشهای دینی خود دور نموده و اسلام را در نظر آنان عامل عقب ماندگی و ارتجاع جلوه دهند.در اتحاد جماهیر شوروی تبلیغات ضد مذهبی «وظایف اخلاقی» تمام «شهروندان صادق شوروی» و مخصوصاً اعضای حزب كمونیست بود. سازمان جوانان حزب، اتحادیه‎های كارگری، تمام موسسات آموزشی از مهد كودك تا سطوح عالی دانشگاهی، همه و همه بر ضد مذهب فعالیت می نمودند.در چنین فضایی،تنها عاملی كه باعث می گردید حداقل نام اسلام و مذهب تشیع از اذهان مردم فراموش نگردد عزاداریهای مخفیانه برخی مردم در ماه محرم بود .

 

عزاداری ماه محرم در جمهوری آذربایجان بعد از استقلال

    با فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال جمهوری آذربایجان در سال 1991 م ؛مردم جمهوری آذربایجان دوره نوینی را شروع كردند و آنانی كه سالهای متمادی در كنج خانه ها و بصورت مخفیانه عشق خود را به امام حسین و سایر شهدای كربلا ابرازمی نمودند توانستند با حضور دوباره درمساجد و حسینیه ها علاقه قلبی خود را به خاندان رسالت نشان دهند. دوران پس از فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی را می توان دوران حیات مجدد اسلام در بین مردم جمهوری آذربایجان دانست كه البته هنوز به مانند طفلی تازه پا گرفته در مراحل اولیه بازیابی جایگاه واقعی خویش می باشد . 

بعد از استقلال جمهوری آذربایجان به دلیل سیاستهای فرهنگی گذشته و باتوجه به عدم همخوانی منافع شخصی وحزبی سران این كشوربا دین اسلام و مذهب تشیع و نیز به دلیل فشار قدرتهای خارجی مخصوصا آمریكا؛بدون توجه به مذهب اكثریت مردم این جمهوری؛قانون اساسی این كشور بر اساس دو اصل لائیسم (دنیوی بودن) وسكولاریسم (جدایی‌ دین از سیاست) وضع گردید.

بندهای 2،3،4 اصل 48 قانون اساسی جمهوری آذربایجان كه به موضوع دین اختصاص یافته است سیاست دولت آذربایجان در قبال مذهب بیش از 80 درصد مردم آذربایجان را به خوبی نشان می دهد :

بند 2- «هركس حق نگرش مستقل به دین، اعتقاد به هر دینی بصورت فردی و یا جمعی، عدم اعتقاد به هیچ دینی و همچنین بیان و انتشار اعتقاد دینی خود را دارد.»

بند 3- «انجام مراسم دینی در صورتی كه قواعد و انضباط اجتماعی را برهم نزند و یا در ضدیت با اخلاق عمومی نباشد آزاد است.»

بند 4- «عقیده و اعتقاد دینی موجب برائت برهم زدن حقوق جمعی نمی‌شود.»

     چنانچه ملاحظه می‌شود قانون اساسی جمهوری آذربایجان نه تنها از اسلام و مذهب تشیع كه دین و مذهب اكثریت مطلق مردم این كشور است، سخنی به میان نیاورده بلكه با بیان اینكه عدم اعتقاد به هیچ دینی آزاد است بی‌دینی را نیز تائید كرده است.درحال حاضر حق نگرش آزاد به دین(بند2 ماده 48) صرفا در خدمت یهودیان وابسته به صهیونیست قرار گرفته كه با اهداف خاصی در جمهوری آذربایجان حضور دارند.آنان با ساخت كنیسه های متعدد و فعالیتهایی از قبیل جذب جوانان آذری و... در صدد افزایش تاثیر گذاری صهیونیستها بر دولتمردان باكو هستند این در حالی است كه حدود 80 درصد از مردم آذربایجان ( شیعیان ) علیرغم خواست قلبی نمی توانند به نحو دلخواه خود؛مراسم ماه محرم را برگزار نمایند . امروزه بندهای 3 و 4 ماده اخیر الذكر به دستاویز دولت جمهوری آذربایجان  برای برخورد با مراسم عزاداری ماه محرم در سطح خیابانها تبدیل شده است .این در حالی است كه در اولین سال های استقلال جمهوری آذربایجان مراسم عزاداری حسینی و به خصوص روز عاشورا در سطح گسترده تری در معابر عمومی این كشوربرگزار می شد كه برخی محافل لاییك و وابسته به غرب با ابراز نگرانی از این وضعیت و با استناد به قانون اساسی موصوف محدودیت هایی را ایجاد و در زمان حاضر مراسم عزاداری در سراسر این كشور در مساجد وحسینیه ها برگزار می شود و حضور گسترده و پرشور جوانان از ویژگی های این آیین هااست.

در جمهوری آذربایجان اكثر شیعیان به ماه محرم اعتقاد قلبی ویژه ای دارند. در مناطق  شیعه‌نشین معمولا تا اربعین حسینی به موسیقی گوش نمی‌دهند و تلاش می نمایند كارهای غیرشرعی انجام ندهند. در این مناطق مراسم عروسی در ماه محرم و صفر برگزار نمی‌شود..تا پایان ماه محرم و اربعین حسینی، معمولا در خانواده هایی كه با اعتقادات دینی آشنایی دارند مخصوصا در مناطق جنوبی این كشور ، خانم ها موهایشان را رنگ نمی‌كنند و لباس های نو نمی‌دوزند و تغییر مكان نمی‌دهند. مردم در روزهای تاسوعا و عاشورا لباس های رنگارنگ مخصوصا لباس قرمز نمی‌پوشند .خانواده های مذهبی كه توان مالی دارند  سفره های احسان را می گسترانند  و در خانه‌ها، مراسم مرثیه برگزار می‌كنند. اكثر مردم آذربایجان از اسامی نظیر علی، حسن، علمدار، عباس، علی عباس، ذوالفقار، فاطمه، زینب، زهرا و سكینه، برای كودكان متولد شده در ماه محرم استفاده می كنند. در اكثر مراكز فروش نوارهای موسیقی، به جای نوای موسیقی، صدای نوحه‌سرایی، مرثیه و روضه می‌آید. مردم در مساجد جمع می‌شوند و مساجدی كه روحانیان آن فعال‌اند، دارای برنامه‌های متنوع عزاداری‌اند. در این ایام مردم به خصوص در رایونهای جنوبی (جلیل‌آباد، نفت‌چالا، ماساللی، لنكران، یاردیلمی، لریك و آستاراو...) مراسم عزاداری امام حسین را بر پا می كنند. همچنین در شهر باكو، مخصوصاً روستاهای باكو برنامه های عزاداری برگزار می گردد. در شهر باكو پایتخت جمهوری آذربایجان آئین های عزاداری در مساجد تازه‌پیر، حاجی سلطانعلی، گوی مسجد،مشهدی داداش،حاج جواد و نیز در اكثر حسینیه‌ها با شركت قابل توجه شیعیان و دوستداران اهل بیت (ع) بویژه جوانان مومن آذری برپا می شود؛یكی از برنامه هایی كه در ایام ماه محرم به ویژه در روزهای تاسوعا و عاشورا در جمهوری آذربایجان صورت می گیرد اهداء خون توسط عزاداران می باشد ؛  در روز عاشورا؛ روستای نارداران در نزدیكی شهر باكو به سبب وجود زیارتگاه امامزاده معروف ،حضرت رحیمه خاتون؛خواهر امام رضا ( ع) به مركز برگزاری مراسم عزاداری تبدیل می شود . بیش از بیست هزار نفر كه اكثر آنان را جوانان سیاه پوش تشكیل می دهد خود را به زیارتگاه مجلل خواهر امام رضا می رسانند و با تشكیل دستجات سینه زنی و زنجیر زنی به عزادارای سرور  و سالار شهیدان می پردازند.به غیر از نارداران در سایر مساجد و اماكن مقدس به ویژه امامزاده بی بی هیبت و امامزاده محسن نیز برنامه های مشابه برگزار می گردد.در این میان مراسم عزاداری ایرانیاندر باكو همواره مورد توجه بوده وعزاداران عاشق و دلباخته اباعبدالله الحسین (ع) باشورو شوق وصف ناپذیر با حضور گسترده در حسینیه ایرانیان مقیم باكو آیین های سوگواریویژه ای را برگزار می كنند و جمع زیادی از مردم آذری نیز كه اغلب آنان را جوانانتشكیل می دهند با علاقه وافری در این مراسم شركت می كنند؛ حضور مداحان و خطیبان برجستهایرانی نیز نقش مهمی در برگزاری گسترده این مراسم ها و آگاه سازی مردم از واقعهكربلا و مصیبت های این روز دارند.

 از دیگر شهرهای جمهوری آذربایجان كه مراسم عزاداری ماه محرم در آنجا به صورت ویژه ای برگزار می گردد شهر گنجه است؛ هنوز در گنجه آداب و سنن ایرانی – اسلامی و اعتقادات مذهبی كم و بیش به چشم دیده می شود.در گنجه مانند ایران از اول ماه محرم مراسم عزاداری شروع می شود و مردان و زنان در قالب دسته های عزاداری در امامزاده شهر عزاداری می نمایند در روزعاشورا محوطه امامزاده شهر گنجه مملو از جمعیت می شود و مردم نذرهای خود را دراین محل ادا می كنند.البته طی سالهای اخیر با انتصاب فرماندار جدید این شهر ( المار ولی اف) محدودویتهای زیادی برای شیعیان وضع گردیده ولی عاشقان حسینی در این شهر بدون توجه به این محدودیتها همچنان عنوان شهر« امام  حسین » را برای خود حفظ نموده اند. علاوه بر شهرهای مختلف جمهوری آذربایجان از قبیل باكو و گنجه ؛جمهوری خودمختار نخجوان نیز از جمله مناطقی است كه مردم آن در حد وسع و توان عاشورا را از هر لحاظ بزرگ می دارند؛ نوحه خوانی مرثیه سرایی،زنجیر زنی، سینه زنی ،كشتن قربانی، گستردن سفره احسان ، پخش خرما و نذورات دیگر ، نمایش صحنه قتال در كربلا و استمداد مظلومانه امام حسین(ع)؛ مراسم شاخسی و واخسی ، گریه بر مصائب اهل بیت و تعطیل كردن محل كار و كوشش و بازار و... از جمله برنامه هایی است كه در این جمهوری در ماه محرم صورت می گیرد . در «نهرم»، «بنین یار»، «یتوی» و دیگر روستاهای منطقه نخجوان جمهوری  آذربایجان، این مراسم به شكل دسته جمعی برگزار می‌شد و همیشه، توجه اهالی دیگر مناطق را به خود جلب می‌كند.فاجعه چند سال قبل كه توسط ماموران امنیتی نخجوان در روز عاشورا و در روستای بنین یار اتفاق افتاد هنوز از اذهان مردم منطقه پاك نگردیده است . فاجعه ای كه در آن نیروهای امنیتی عزادران حسینی روستاهای اطراف را كه برای تجمع در روستای بنین یار عازم بودند مورد ضرب و شتم قرار دادند و به درختان بستند تا عزای حسینی را كم رونق نمایند.  

در سالهای قبل مراسم قمه زنی در جمهوری نخجوان صورت می گرفت كه پس از فتوای رهبر انقلاب اسلامی ایران در خصوص حرمت موضوع فوق در حال حاضر در روز عاشورا به جای این مراسم برنامه اهدای خوان از سوی عزاداران انجام می گیرد. نوحه ها و مرثیه هایی كه در این جمهوری مورد استفاده مداحان و ذاكرین قرار می گیرد عموما از اشعار مرحوم قمری دربندی،دخیل مراغه ای ،راجی تبریزی ،قاسم بیك ذاكر و حاج سید عظیم شیروانی است. البته اخیرا ازنوارهای مداحی مداحان تبریزی و اردبیلی نیز در برنامه های عزاداری استفاده می شود. روز عاشورا درپایتخت جمهوری خود مختار نخجوان بدون اینكه از طرف دولت مركزی(باكو ) اعلام شود تعطیل می گردد و سیمای شهر در غم و اندو ه فرو می رود .

 

سخن آخر :

     ماه محرم كه همواره یاد آور رویارویی تاریخی حق و باطل و تداعی گر « كل یوم عاشورا و كل ارض كربلاست » است در جمهوری آذربایجان نیز مورد توجه شیعیان این كشور قرار می گیرد. شیعیان جمهوری آذربایجان كه طی سالهای اخیر با ایستادگی در برابر برخی سیاستهای ضد دینی ، الهام گیری عملی خود از مكتب عاشورا را اثبات كرده اند در ایام محرم نیز بیش از سایر زمانها ابعاد مختلف قیام امام حسین ( ع) را مرور می كنند. البته استیلای 70 ساله كمونیستها سبب گردیده تا شیعیان این كشور بیش از هر موضوعی ، نیازمند بازخوانی معارف دینی و تعمیق ارزشهای شیعی در جامعه خود باشند كه اسلامگرایان آذری علیرغم همه محدودیتهای موجود در صدد انجام این مهم هستند .

بعد از فروپاشی شوروی سابق و استقلال جمهوری آذربایجان، مؤمنین تجربة سالهای خفقان را در محیطی آزادتر و با ایجاد مجامع، تشكلها و گروههای سیاسی- اجتماعی تداوم داده‌اند و با برگزاری این مراسم با بهانه‌ها و برنامه‌های مختلف، احكام و اصول دینی را بـه مردم بازگو و تلاش می‌كردند تا با برگزاری این مراسم یاد و خاطرة شعائر اسلامی در اذهان مردم حفظ گردد.
این مراسم بخصوص عزاداری حضرت امام حسین(ع)و تعظیم شعائر اسلامی در این كشور به یك فرهنگ تبدیل شده است و مؤمنین بسیاری با برگزاری این مراسم، یاد و خاطرة امامان(ع)و اعیاد اسلامی را زنده نگه داشته و به تعبیر جامع، در صدد احیا دین اسلام می‌باشند.
فضای نسبتاً سیاسی ـ اجتماعی سالهای اولیة بعد از استقلال جمهوری آذربایجان، موجب شده بود تا دیندارن و اسلام گرایان در مقاطع مختلف به برگزاری آئینهای دینی بخصوص عزاداری ماه محرم و صفر و همچنین عزاداری سایر ائمه(ع)، برنامه‌های مذهبی درماه رمضان بخصوص شبهای احیاء، جشنهای مذهبی بخصوص نیمه شعبان و عید غدیر و ولادت سایر ائمه (ع)مبادرت بورزند. بعد از فروپاشی شوروی محوریت كارهای دینداران شیعه به فعالیتهای اعتقادی ـ فرهنگی اختصاص یافته است و. ایجاد وتـدریس دركـلاسهای علوم و احكام دینی، مـراسم عزاداری ائمة معصومین(ع)بخصوص عزاداری سالار شهیدان امام حسین (ع)، برگزاری مولودیه‌های امامان (ع)و اهل بیت (ع)و… از آن جمله بوده‌اند.
موانع و مشكلات مختلف برای تبلیغات و تعلیمات دینی، فضای سكولاریستی، توهین‌های مختلف علیه مقدسات و دیندارن، اگرچه معضلات بسیاری را بوجود آورده اند، اما تحقیقات مختلف گویای تعلقات دینی بالای مردمی ودرعین حال مشكلات نگرشی به دین می‌باشد. در تحقیقی كه در سال 73 توسط دینداران شهر گنجه صورت گرفت بود، این نظریه را تأئید می‌كند. در این تحقیق 77 درصد از معلومات اسلامی در آذربایجان رضایت ندارند میزان نارضایتی از موقعیت اسلام 76درصد می‌باشد. 7/79درصد علت عدم برپایی دین اسلام را در ممانعت قبلی، 2/74درصد، 87درصد خواستار تشكیل اسلام حقیقی در آذربایجان، 86درصد خواستار مومن بودن و مسلمان واقعی شدن، 8/88درصد خواستار تربیت اسلامی فرزندان و4/91 درصد خواستار یادگیری مسائل اسلامی شده‌اند (1)
اگر بخواهیم عوامل بهم پیوستگی شیعیان در جهان امروز را بررسی كنیم یكی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین عوامل وحدت و بهم پیوستگی شیعیان، آئین‌های مذهبی بخصوص عزاداری امام حسین (ع)در ایام محرم و مراسم شبهای احیاء قدر می‌باشد.
به دلیل اینكه شیعیان عاطفی‌ترین جریان مذهبی در دنیا می‌باشند، این آئین‌ها با شور و شكوه و رنگ و بوی قابل ملاحظه‌ای برگزار می‌شود. عزاداری ائمه هدی(ع)بخصوص حضرت امام حسین (ع)با وجود فشارها و تضییقات فراوان حكومتی حتی در دوران اختناق كمونیسم نیز بصورت مخفیانه انجام می‌پذیرفته است. با استقلال جمهوری آذربایجان وآزادیهایی كه بوجود می‌آید، مؤمنین از این فرصت استفاده كرده و تجمعات مردمی را برای برگزاری باشكوه عزاداری‌ها مخصوصاً در ایام محرم و صفر، تاسوعا و عاشورا تدارك می‌بینند.
هم اكنون عزاداری حسینی(ع)درجمهوری آذربایجان تبدیل به یك فرهنگ گردیده است ودیگرربطی به حضور یا عدم حضور اشخاص برجسته ندارد. حركت خودجوش مردمی كه بیشتر حاضران را جوانان و نوجوانان تشكیل می‌دهند. حاج علی اكرام علیو رهبر اسلام گرایان جمهوری آذربایجان در كتاب خاطرات خود نقل می‌كند: در زمان برگزاری مراسم عزاداری كه مقامات آذربایجان و ك. گ. ب نیز حضور داشتند، زنی بدون روسی، درحالیكه فرزند شیرخوارش را در دست گرفته بود و بشدت گریه می‌كرد، مشاهده كردم. به مسئولین ك. گ. ب، گفتم: شما كه برگزاری مراسم عزاداری را به ایران نسبت می‌دهید، آیا این خانم نیز به ایران وابسته می‌باشد. (2)
این گرایشات موجب توجه تحلیل گران خارجی نیز شده است: "شیعیان هر ساله روز 10 محرم، روز یادبود امام حسین(ع)را برگزار می‌كنند. منابع تاریخی در برگیرنده شواهد برگزاری این مراسم از قرون وسطای اولیه هستند. حتی تعقیب دین در دوران حكومت شوروی نتونست این مراسم را ریشه كن كند. در حال حاضر همانند دوران كمونیستی هیچ كس در روز عاشورا عروسی برگزار نمی‌كند و هیچ جشن خانوادگی صورت نمی‌گیرد. ویژگی آذربایجان این است كه اقلیت سنی هم در مراسم عاشورا شركت می‌كنند. مقامات رسمی به منظوردوری جستن ازمیراث دوران شوروی، ازسال70 اجازه برگزاری گسترده مراسم عاشورا را صادر كردند. در سال 83 و 84 این مراسم را در نارداران، یكی از مراكز شیعه مخالف مقامات رسمی، مشاهده كردم. از صبح زود هزاران نفر زائر به سوی مفبره رحیمه شتافتند. عده‌ای تمام شب را در این مكان مقدس گذرانده بودند. مردم بعد از زیارت در خیابان عریض بین مقبره و مسجد نوساز تمام نشده این منطقه قرار گرفتند. درهمان حال، آیاتی از قرآن و روضه خوانی‌ها از طریق بلندگو پخش می‌شد. فردی درباره امام حسین (ع)خطبه قرائت كرد. در سخنان این شخص روحانی كه از لهجه‌اش مشخص بود اهل آذربایجان ایران است، هیچ كلمات تندی درباره دولت وجود نداشت. مردم در میدان ردیف به ردیف ایستاده و دو گروه تشكیل دادند كه صحنه‌های اساسی عاشورا در میان آنها شروع شدند. مردان خود را بازنجیر می‌زدند و گاهی احساساتی می‌شدند و از اینكه نمی‌توانند به امام حسین (ع)كمك كنند و قاتلان او را مجازات نمایند، اظهار یاس و تاسف می‌كردند. آنها به یزید فرزند معاویه و قاتل امام حسین لعنت می‌فرستادند. زنان گروه گروه ایستاده و روضه خوانی می‌كردند. عده‌ای از مردم با آنها می‌خواندند و دیگران با ندای شاه حسین، یا حسین! سینه زنی می‌كردند" (3)
در این كشور مراسم عزاداری به محل تعلیم آموزه‌های شیعی نیز تبدیل می‌شود. روحانیون و مداحان اهل بیت (ع)در مراسم عزاداری با بیان فلسفة قیام امام حسین (ع)، معضلات موجود در زمینة رواج بی اخلاقی‌ها در جامعه، فعالیت میسیونری‌ها و فرقه‌های انحرافی، قیام مردم فلسطین و… را یادآور شده و خواستار همت مردم برای مبارزه با این معضلات می‌گردند. این مراسم تبدیل به تظاهرات سیاسی و ابراز عقیده دینی ـ سیاسی مردم و سخنرانان می‌شود و حوادث جهان، معضلات اجتماعی و سیاست داخلی و… در آن مطرح می‌شود. آنچه پر واضح است اینكه هر ساله بر تعداد شركت كنندگان در عزاداریهای محرم افزوده می‌شود و وقتی از كوچه‌های باكو عبور می‌كنیم، شاهد بر افراشته شدن پرچمهای سیاه بر درهای منازل مردم هستیم.

عزاداری ماه محرم
مراسم عزاداری حضرت سالار شهیدان در جمهوری آذربایجان از گذشته تا بحال با فراز و نشیب‌های مختلفی همراه و برگزار شده است و حتی در دوران خفقان حاكمیت دیكتاتوری كمونیستی مردم آشكارا و پنهانی خود را ملزم به شركت در عزای امام حسین (ع)می‌كردند. تبلیغات ضد دینی اگرچه در زمان حاكمیت كمونیستها شكل الحادی داشت، اما بعد از استقلال این كشور ضمن افزایش تبلیغات ضد دینی، از شكل قبلی مبارزه با دین كاسته شده وموضوع بیشتر جنبه انحرافی به خود گرفته است. فعالیتهای میسیونری، وهابی گری، بهائیت، نورچی‌ها و... با شدت تمام انجام و در این مسیر بدلیل اینكه اكثریت مسلمانان این كشور را شیعیان تشكیل می‌دهند، فلذا آنها بیشتر در تیر رس قرار گرفته‌اند.
در شهرهای كوچك بخصوص شهرهای هم مرز با جمهوری اسلامی ایران عزاداریها به خوبی انجام می‌شود اما در شهر باكو هم علیرغم اینكه مساجد انگشت شماری در نقاط خاصی از شهر وجود دارد و بسیاری از محلات و مناطق از نبود مسجد رنج می‌برند، در این مساجد نیز شور عزاداری و اشتیاق مردم نسبت به برگزاری همه جانبه به حدی است كه در تصور نگارنده نمی‌گنجد. حضور گسترده جوانان و نوجوانان، عشق به ائمه و حالتهای تقلیدی عزاداری و سبك سینه زنی و زنجیر زنی به سبك اردبیلی‌ها شباهت بسیار دارد.
مساجد تازه پیر، گوی مسجدی، مشهدی داداش، جواد، حسینیه اهل بیت، نارداران و چند زیارتگاه موجود در شهر باكو از تراكم جمعیت بالایی برخوردار بودند ضمن اینكه حسینیه‌های كوچك و بزرگ شهر نیز از حضور مردم مملو بود بطوریكه در حسینیه منطقه "ینی یاسامال" نزدیك به 1000 نفر حضور داشتند. در توصیف عزاداریها نباید از هیئتهای عزاداری بسیاری كه درسطح شهر‌ها و محلات مختلف برگزار می‌شود، غافل شد. وقتی در كوچه‌ها رفت و آمد می‌كنیم و یا از خیابان‌ها عبور می‌كنیم، با پرچم‌هایی مواجه می‌شویم كه به علامت برگزاری مراسم عزاداری بر سر در خانه‌ها بر افراشته شده‌اند. اكثر هیئت‌ها به مدت 5 یا 10 روز تداوم پیدا می‌كنند و در روز آخر هیئت، سفره احسان برای عزاداران گسترده می‌شود. برنامه عزاداری با نماز جماعت شروع و با سخنرانی خطیب مسجد یا حسینیه تداوم و با مراسم سینه زنی پایان می‌پذیرد ودر بعضی از آنها نیز سفره احسان گسترده می‌شود كه بیشتر توسط مردم بصورت نذری اهدا شده است.
در شهر گنجه نیز عزاداری ماه محرم از شكوه خاصی برخوردار است و مردم در مساجد و حسینیه‌ها و خیابانها به عزاداری می‌پردازند. علی‌رغم ممانعتهای حكومت، عزاداران حسینی به مداحی و تعزیه سرایی می‌پردازند.
نكته جالب توجه در برنامه‌های عزاداری گریز زدن سخنران به مسائل روز است كه در سال 1387 موضوع حمله اسرائیل به غزه همه چیز را تحت تاثیر قرار داده بود و در سال گذشته نیز تخریب مساجد توسط حكومت موج محكومیت مردمی را به همراه داشت. در سال 1387 بیش از 1000 نفر از مردم كه به طرف سفارت رژیم صهیونیستی در حال حركت بودند و شعارهای دینی سر می‌دادند، پلیس جلوی آنها را گرفته بود. نكته جالب توجه دیگر الصاق تصاویر مرقد حضرت سالار شهیدان با جملات مختلف در سطح شهر، داخل واگنهای متروها و... بود جملاتی همچون؛
- هر یر كربلا و هر گون عاشورا (كل یوم عاشورا و كل ارض كربلا)
- حسین نجات كشتی سی و هدایت چراغی (ان الحسین مصباح الهدی و سفینه النجاه)
- كربلا گونونین شهیدی كربلا (حسین شهید روز كربلا)
و... در آن درج شده بود.
آنچه در این سفر ما را متاثر كرد و با عث تعجب گردید، علاقه و عشق سرشار مرد و زن، كودك و سالخورده، جوانان و نوجوانان این دیار به حضرت سالار شهیدان بود.
زیارتگاهها و مساجد و اماكن مذهبی اصلی‌ترین محلهای حضور مردمی برای عزاداری می‌باشند. با وجود اینكه حكومت، محدویتهایی برای كشیده شدن عزاداریها به محوطه خیابانها ایجاد می‌كند، اما در عمل مردم در شهرهای مختلف در خیابانها نیز عزاداری می‌كنند.
زیارتگاه حضرت رحیمه (س)كه در نزد مردم به بی بی رحیمه و خواهر حضرت امام رضا (ع)منتسب است و در روستای نارداران باكو قرار دارد، یكی از اماكنی است كه مردم از نقاط مختلف این كشور جهت زیارت و شركت در مراسم عزاداری در آن شركت می‌كنند. این روستا به میمنت حضور این امام زاده در طول تاریخ 200 ساله بعد از جدایی از ایران هویت دینی خود را حفظ كرده و عزاداری و سایر مراسم دینی در این روستا به فرهنگ تبدیل شده است. عزاداری با حضور مردم دیندار بخصوص جوانان و نوجوانان و زنان مومنه رونق خاصی دارد و بیش از 20 هزار نفر در غم شهادت سالار شهیدان بر سر و سینه می‌زنند. آداب و رسوم عزاداری این روستا همچون مناطق شیعه نشین دیگر دنیا ضمن شباهتها، دارای تفاوتهایی نیز می‌باشد ولی آنچه كه بیشتر نُمود دارد، عشق وافر به امام حسین (ع)است. این روستا در ایام محرم بخصوص در روز عاشورا كه محل رجوع و حضور دهها هزار زائر و عزادار می‌باشد، با تشكیل دستجات و برگزاری باشكوه عزاداری به بزرگترین تجمع مردمی در داخل كشور تبدیل می‌شود و اقشار مختلف مردمی از شهرها و مناطق دیگر كشور نسبت به موضوعات سیاسی - اجتماعی و فرهنگی تنویر می‌شوند.
امسال نیز اصلی‌ترین دغدغه مردم مسلمان و شیعیان این كشور دین ستیزی‌های مكرر حاكمیت این كشور می‌باشد و این روزها نیز محدودیتها و ممنوعیتهای حكومت در مقابله با حجاب بانوان این كشور موجب اعتراضات بسیار مردم این كشور را موجب شده است و تجمعات گوناگونی را در باكو و سایر شهرهای این كشور را شاهد هستیم و انتظار می‌رود همچون گذشته احیاگری دینی كه در این كشور گسترده شده است در در مقابله با این محدودیت‌ها نیز موثر واقع شود و بانوان باحجاب و دیندار این كشور به حقوق شرعی و قانونی خود نائل گردند

هیئتهای عزاداری
حكومت این كشور هرگونه فعالیت دینی را درقالب ایجاد مجامع دینی(كه به اجماع مشهورند)صادر می‌كند و دینداران نیز برای برپایی بدون مانع هیئتهای خود را در قالب مجمع دینی راه اندازی كرده‌اند. این هیأتها در راستای اهداف ذیل تشكیل شد:
1- احیاء و ترویج مبانی شیعه گری، شعائر اسلامی و ضرورت آشنایی هر چه بیشتر مردم مسلمان آذربایجان با فرهنگ تشیع.
2-ایجاد نهادهای مردمی كه صبغه مذهبی داشته و بصورت خودجوش موفق نبوده‌اند.
3- علاقة مردم آذربایجان به شعــر، مداحی و نوحه خوانی كه خلاء ناشی از نبود هیئتهای عزاداری احساس می‌شد.
هیئتهای هفتگی عزاداران حسینی(ع)معمولاً با نام 14 معصوم(ع)و یا فرزندان منتسب به آنها تشكیل یافته‌اند. برنامه‌های این هیئتها درایام اعیاد اسلامی، محرم وصفر، شهادت امامان (ع)و اهل بیت (ع)، پنجشنبه وجمعه‌ها و در قالب نذر افراد عضو اجرا می‌گردد. درهر برنامه؛ آموزش و قرائت قرآن كریم، آموزش احكام و عقائد اسلامی و عزاداری (سینه زنی، زنجیر زنی، مداحی و مرثیه سرائی)انجام می‌پذیرد. می‌توان گفت در همه شهرهای جمهوری آذربایجان هیئتهای مذهبی وجود دارد و بصورت مرتب برنامه‌های مختلفی را اجرا می‌كند. این هیئت‌ها كاركردهای مختلفی دارند. برای مثال در شهر سومقائیت هیئت "المهدی" كه برنامه عزاداری ترتیب داده است هر هفته روزهای شنبه در مسجد جمعه شهر برنامه قرائت زیارت عاشورا، سخنرانی، مداحی در خصوص مصیبت‌های دشت كربلا، روضه خوانی و مرثیه سرائی برگزار می‌كند. علاوه بر این برنامه‌ها در روزهای عزای ائمه اطهار (ع)در سراسر شهر سومقائیت مراسم عزاداری برپا می‌شود. البته برنامه‌هایی جهت زیارت امامزادگان وجود دارد. از دو سال پیش این هیئت فعالیت خود را آغاز كرده است. در اوایل تشكیل هیئت بصورت سیار فعالیت می‌كرد و لی بعدها این هیئت دعوت‌های انجام شده از سوی مردم را پذیرفت و مسجد جمعه شهر را برای خود به عنوان پایگاه ثابت انتخاب نمود. البته در آنجا نیز از رهنمودهای روحانی مسجد حاج رئوف در جهت پیشبرد اهداف هیئت استفاده می‌نماید.
هرساله شاهد افزایش تعداد هیئتهای مذهبی این كشور می‌باشیم كه با احسانات و نذورات مردمی اداره می‌شوند و ابتكار عمل در دستان جوانان این مردم می‌باشد.

پاورقی:
1- جباری، ولی، شیعیان جمهوری آذربایجان، قم، موسسه شیعه شناسی، 1389
2- علی اف، حاج علی اكرام. خاطرات. تدوین: عبدالحسین شهیدی ارسباران، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1385.
3-بایرام بالجی، "سرنوشت مذهب شیعه در آذربایجان بعد از فروپاشی شوروی"، اخبار شیعیان، 21 (مرداد: 1386).
4- Birlik Gazeti, Baku: 1,juan 2008