آئین‌ عزاداری محرم‌ در آذربایجان شرقی/ عشق و ارادت در طبق اخلاص + تصاویر

در دهه اول این ماه كه ماه حزن و اندوه است شیعیان به عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت سیدالشهداء اباعبدالله الحسین(ع) می‌پردازند.

البته در این ماه حوادث دیگری نیز رخ داده است كه غزوه ذات‌الرقاح، فتح خیبر، واقعه كربلا و حادثه تاسوعا و عاشورا از جمله آنهاست.

ماه محرم كه ماه اثبات عشق و ارادت به سید و سالار شهیدان است در جای جای ایران اسلامی به شكل‌های مختلف انجام می‌شود.

آئین‌های عزاداری ماه محرم همه ساله در سراسر ایران با شور و شوق خاص مردم برگزار می‌شود و عاشقان آن حضرت ارادت و تجدید میثاق خود را هر سال در قالب عزاداری مستحكم‌تر می‌كنند.

این آئین‌های عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استان متفاوت بوده و از دیرباز همواره در قالب هیات‌های مذهبی و راه‌اندازی دستجات و تكایا برگزار می‌شود.

استان آذربایجان‌شرقی با مركزیت شهر تبریز از جمله شهرهایی است كه در ایام ماه محرم، سرتاسر وجودش را غم و حزن فرا گرفته و تمام گوشه و كنارش حال و هوای غم گرفته  ومردمان این شهر با عزاداری و توجه ویژه به ماهیت محرم عشق و ارادت خود را نثار كسی می‌كنند كه حدود هزار و 300 سال پیش در چنین روزهایی راه و رسم آزادگی و آزادمردی را به بشریت آموخت.

تبریز به دلیل كثرت آئین و مراسم‌های مذهبی و عشق و ارادت به حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به عنوان شهر "ام الهیات" شناخته می‌شود.

در این استان از دهه آخر ماه ذالحجه (بعد از عید قربان) بیرق‌های سرخ، سیاه و سبز تمام فضای شهر را تسخیر كرده و از دور خودنمایی می‌كنند. سردرب‌ها، امام‌زاده‌ها، تكایا، مساجد و حتی منازل خاص به این بیرق‌ها خوش‌آمد گویی می‌كنند.

آذربایجان‌شرقی كه بزرگترین و پرجمعیت‌ترین استان شمال‌غرب كشور محسوب می‌شود از سمت شمال به جمهوری‌آذربایجان و جمهوری ارمنستان، از سمت غرب و جنوب‌غرب به استان آذربایجان‌غربی، از سمت شرق به استان اردبیل و از سمت جنوب به استان زنجان محدود می‌شود. 

ناگفته نماند تمام استان‌های همجوار آذربایجان‌شرقی مهد عشق و ارادت به حسین بن‌علی(ع) بوده و پرداختن به آن مجالی دیگر می‌خواهد.

این استان با مساحتی بالغ بر45.491 كیلومتر مربع یازدهمین استان بزرگ كشور به لحاظ مساحت می‌باشد و با 19 شهرستان جمعیتی بالغ بر 3.724.620 نفر دارد. 

از این جهت سخن گفتن در خصوص آئین‌های سنتی این استان كار آسانی نیست.

در استان آذربایجان‌شرقی فرقی نمی‌كند ترك باشی یا فارس، عرب باشی یا عجم، محرم كه شروع شود دلت خواه ناخواه تو را به گوشه‌ای خواهد كشاند تا فارغ از هر دغدغه‌ای در قالب ‌هیات‌های عزاداری به ابراز عشق و ارادت به سالار شهیدان بپردازید.

از مهمترین آئین‌‌های عزاداری در استان آذربایجان‌شرقی می‌توان به:

1) دسته‌های شاه حسین گویان (شاه حسین، وای حسین)

2) علم بندی

3) مراسم "حجله قاسم(ع)"

4) مراسم "شمع پای لاماخ" (توزیع شمع)

5) مراسم "خیمه سوزانی"

6) مراسم "اللهم لبیك"

7) مراسم "گرداندن اسب ذوالجناح"

8) مراسم "شبیه خوانی"

) مراسم "احسان و نذری" و... اشاره كرد.

درادامه مروری هر چند كوتاه به این آئین‌‌ها خواهیم داشت:

دسته‌های عزاداری شاه حسین گویان

این مراسم پیش‌درآمد تشكیل هیات‌های عزادار محرم در آذربایجان‌شرقی است كه مركب از جوانان و ریش‌سفیدان این استان می‌باشد كه به طور جداگانه ساعاتی قبل از غروب آفتاب در نزدیكی مسجد یا تكیه جمع می‌شوند.

در این مراسم عزاداری، عاشقان حسین(ع) ابتدا در دو ردیف مجزا قرار گرفته و با دست راست چوبدستی را كه نمادی از شمشیر است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در كمر نفر بعدی می‌زنند و سپس نوحه مخصوص خوانده وبا حركات ریتمیك پاها و دست‌ها،نوحه‌خوانی می‌كنند.

در این آئین معمولا اولین بار سردسته چندین بار با صدای بلند یا حسین را می‌گوید تا به اصلاح دم گرفته شود.

از نمونه اشعار این مراسم می‌توان به این اشعار اشاره كرد:

یا حسین وای حسین

یا حسین شاه حسین

و...

این تركیب تا شب‌های اول محرم به این شكل صورت می‌گیرد و از شب‌های پنجم به بعد دسته‌گردانی به صورت گردشی در محلات شروع می شود.

زمان شروع هیات‌ها زمانی است كه چندین هیات به هم برخورد می‌نمایند و با فریادهای بلند "یا حسین"،" وای حسین"، "حیدر-صفدر"، "حسینم وای حسینم وای" شنیده می‌شود.

البته امروزه برای تهیج بیشتر گروه‌های شاه حسین گویان از ادوات موسیقی نظیر طبل و سنج نیز استفاده می شود. 

این مراسم از آنجایی مهم جلوه می‌كند كه در هیچ كجا دنیا به غیر از استان‌های آذری‌نشین كشور از جمله آذربایجان‌شرقی برگزار نمی‌شود.

از مهمترین اشعاری كه در این آئین به گوش می‌رسد: صدای دلنشین مردمانی است كه یك صدا فریاد می‌زنند:

"حسین یئرلر آغلار گویلر آغلار

رسول مصطفی پیغمبر آغلار

الم آغلار، شر آغلار، لشكر آغلار

سوآغلار، قاتل آغلار خنجر آغلار

معنی:

به حال حسین زمین‌ها و آسمان‌ها گریه می‌كند

رسول مصطفی حضرت پیغمبر گریه می‌كند

علم و شیر و لشكر گریه می‌كند

آب و قاتل و خنجر گریه می‌كند."

علم‌بندی

آئین سنتی علم‌بندی به صورت كاملا سنتی در استان آذربایجان شرقی در سومین روز محرم و در شهر مراغه واقع در محله دروازه مراغه برپا می‌شود كه هر سال بازدیدكنندگان مخصوص خود را دارد.

علم مراغه تقریبا 50 متر است كه توسط سرپرست هیات‌های مراغه با انواع پارچه‌ها و روسری‌ها نصب می‌گردد.

بعد از نصب پارچه‌ها و استحكام بخشی علم توسط سپرها، چند نفر از بالا بر استفاده كرده و مابقی دستمال‌ها را بر روی آن نصب می‌كنند، در حین نصب علم‌ها هزاران راس گوسفند زیر پای علم قربانی می‌شود و هركس نذری داشته باشد در این روز و در بین اهالی حاضر پخش می‌كند.

فرق نمی‌‌كند چه چیزی نذر كرده باشند، هر چه كه است نذر امام حسین(ع) است، از چای و خرما گرفته تا نان و پنیر.

این رسم از آئین‌های كهن شهرستان مراغه است و تقریبا این علم تا اربعین حسینی به همان صورت باقیمانده و 28 ماه صفر با سینه‌زنی و نوحه‌خوانی هیات‌ها واچیده می‌شود.

مراسم حجله حضرت قاسم(ع) 

این مراسم در روستای نرج‌آباد شهرستان مراغه برگزار می‌شود. در شب پنجم ماه محرم به كمك اهالی روستا، حجله‌ای از پارچه‌های رنگین و گل و شیرینی آراسته می‌شود و در خانه فردی كه هر ساله میزبان حجله قاسم(ع) است گذاشته می‌شود و اهالی محل هر كدام با خلعت و كادویی كه برای تزیین حجله می‌آوردند، جمع می‌شوند.

این حجله در آن شب با حضور حاضران سینه‌زن و زنجیرزنان آماده می‌گردد و بعد از آن شب برای گردش درمحلات تا شب عاشورا می‌گردانند. 

مراسم "شمع پای لاماخ" (توزیع شمع)

این مراسم در غروب روز نهم محرم (تاسوعا) در اكثر نقاط آذربایجان‌شرقی برگزار می‌شود.

براساس آئین عزاداری هر كسی كه در طول سال برای گشودن بخت و گرفتن حاجت نذر كرده است در چنین شبی به درب 41 مسجد می‌رود و در هر كدام یك شمع روشن می‌كند.

معمولا صاحبان هیات‌ها از قبل جایگاهی را به این منظور مشخص می‌كنند كه محل افروختن شمع است. در این آئین رسم است كه حاجت‌مندان با پای برهنه این رسم را انجام می‌دهند.

معمولا جایگاهی كه محل افروختن شمع است بعد از نماز مغرب و عشا محل سینه‌زدن هیات است و شاید این كار به دلیل روشنایی باشد كه در گرو شمع بوده است، چرا كه در سابق روشنایی هیات‌ها به این طریق تامین می‌شده است.

مراسم خیمه سوزانی

این رسم در اكثر نقاط آذربایجان‌شرقی و در ظهر روز عاشورا قبل از نماز ظهر و عصر برگزار می‌شود.

این آئین برگرفته از آتش زدن خیمه‌های امام حسین‌(ع) در روز عاشورا است.

بعد از اجرای این آئین حاضرین با صدای بلند و گریه فریاد می‌زنند: "قتیل كسیلد‌ی" (مقتول بریده شد).

اكثرا در نقاطی كه شبیه‌خوانی برگزار می‌شود، مراسم سوزاندن خیمه با تعزیه این مراسم توام می‌گردد و برای تهیج بیشتر مردم و حاضرین تعدادی شبیه‌خوان كودك را در صحنه نمایش در حال فرار و شیون قرار می‌دهند تا تاثیر آن ملموس‌تر گردد.

 مراسم اللهم لبیك

این مراسم نیز یكی از آئین‌های بی‌نظیر در شهر مراغه یكی از شهرهای بزرگ استان آذربایجان شرقی می‌باشد.

موعد این آئین صبح روز عاشورا است، براساس این رسم دسته‌های سینه‌زن و عزاداران قبل از طلوع آفتاب دسته دسته در حالی كه كفن بر تن یا حواله‌ای به نشانه احرام بر بدن پوشیده‌اند به حسینیه حاج غفار مراغه می‌رسند.

بعد از ادای نماز صبحگاه عاشورا در صورتیكه صورت‌ها را گل و خاكستر مالیده‌اند با پای برهنه دو ردیف تشكیل می‌دهند.

سردسته این هیات ابتدا با لعنت گفتن بر ظالمان و آل یزیدیان و «بیش‌باد گفتن» حاضرین را آماده می‌كند و سپس كم‌كم ورد و دعای مخصوص را می‌خواند با این مضمون "الله، الله-حسین واویلا" كم‌كم كه شور و شوق مردم را مجذوب كرد مردم با هیجان به حالت هروله مانند حركت در صفا و مروه به جوشش آمده و در حالی كه با هر ورد گفتن به سر می‌كوبند در فواصل معین ورد "اللهم لبیك یا حسین" را نیز‌ می‌خوانند یعنی ای حسین ما برای بیعت آمده‌ایم.

این مردم با گردش نقاط مختلف شهر تا حوالی ظهر ادامه می‌یابد و در مسیر نیز قربانی‌های زیادی ذبح می‌شود كه همه آنها به آشپزخانه حضرتش برای اطعام عزاداران اهدا می‌شود.

گرداندن اسب ذوالجناح 

بازگشت اسب بی سرنشین در دشت كربلا یكی از غم‌انگیزترین صحنه‌هایی عاشورا است كه به صورت نمادین در شهرهای مختلف آذربایجان شرقی بازآفرینی می‌شود.

برای این منظور اسب سفید رنگی كه مجهز به پارچه‌های سبز و سفید است در حالیكه آغشته به خون كرده‌اند به آن تیرو پیكان‌های چوبی نیز متصل می‌نمایند و بعضا كبوترهای خونین‌بال را هم سوار بر اسب كرده و در بین دسته‌ی عزاداران می‌گردانند.

مردان و زنان به احترام ذوالجناح دور این اسب جمع شده و پارچه‌های سبز رنگی كه به آن وصل كرده بودند را به عنوان تبرك به خانه می‌برند.

شبیه‌خوانی

شبیه‌خوانی یا تعزیه‌خوانی مجموعه‌ای از نمایش‌های نمادین و یادآوری‌كننده وقایع كربلاست كه در طول دهه محرم و ماه محرم و صفر در اغلب نقاط استان آذربایجان‌شرقی برگزار می‌شود.

معمولا در هر روز از دهه اول محرم به یكی از نمایش‌های (ورود حضرت ابالفضل(ع) به كنار رود فرات تا شهادت وی، شهادت حضرت علی‌اكبر(ع) توبه حر، شهادت حضرت علی‌اصغر(ع)، شهادت امام حسین(ع) و...) اجرا می‌شود.

احسان و نذورات ماه محرم

همانند سایر نقاط ایران مردم آذربایجان‌شرقی نیز با فرا رسیدن ماه محرم اقدام به احسان نذورات می‌كنند.

مردم آذربایجان‌شرقی عقیده ویژه‌ای به اطعام از سفر اباعبدالله الحسین دارند و معمولا از غذای پخته شده نذری برای تبرك و شفای بیماران به تبرك استفاده می‌كنند.

مساجد عمدتا در دهه اول به طبخ غذاهای نذری نظیر آبگوشت و پلو یا مرغ مبادرت می‌ورزند، بعضی از خانه‌ها نیز بنا به یك سنت دیرینه و عمدتا موروثی روزهای خاص احسان می‌دهند.

پخش شربت، شیرینی، انواع نان‌ها و شیر گرم‌،چای و به تازگی انواع ساندویج نیز در زمره نذورات است.

قربانی كردن گوسفند نیز زیر پای علم‌ها و هیات‌ها نیز از دیرباز ریشه در فرهنگ آذربایجان‌شرقی دارد.

بعضی از خانه‌ها هیات‌های خود را برای صرف صبحانه‌ای مفصل مركب از سرشیر، ماست،‌كره، شیر و انواع مرباها و نان‌های روغنی و مغزدار دعوت می‌نمایند بعضی‌ها هم برای ناهار تدارك دارند.

همچنین در این دو ماه بساط سفره‌های نذری حضرت عباس (ع) و فاطمه زهرا (س) و سایر ائمه توسط حاجت‌مندان كه حاجت روا شده‌ند متداول است.

یكی از نذورات این ماه گدایی روز عاشورا است و كسی كه روی پوشیده است با روی سیاه همانند سائلین از مردم سائلی می‌كند، نشانه مشخصه این نذر جمع كنی پای برهنه بودن فرد است اگر حاجت‌روا باشد سال آینده همان مقدار پول جمع شده را احسان می‌كند.

مراسم عزاداری مخصوص بازار تبریز

از دیگر مراسمات مهم عزاداری مردم استان آذربایجان‌شرقی عزداری هیئت بازاریان تبریز می باشد كه با حضور دسته‌های مختلف عزاداری برگزار می شود.

بازار مسقف تبریز از دیرباز كانون و میعادگاه عزاداری اصیل و سنتی مردم این شهر در ایام سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) بوده است كه با وجود گذشت سال ها از این موضوع، هنوز با رغبت و استقبال بی نظیر مردم روبروست.

آئین‌های سوگواری محرم در بازار تبریز به مدت پنج روز از هشتم تا 12 محرم و براساس قرعه كشی نیروی انتظامی براساس نام محلات موجود در این شهر انجام می شود.

در حال حاضر حدود 35 محله در تبریز وجود دارد كه عزاداران حسینی این محلات در قالب دسته های سینه زنی با دو عنوان و شیوه عرب و عجم و زنجیرزنی با بیرق‌ها و علم‌های مخصوص به خود كه هر كدام دارای نقوش و شكل‌های خاصی است در بازار حضور می یابند.

سرخاب، دوچی(شتربان)، خیاوان (خیابان)، نوبار(نوبر)، ورجی باشی، سیلاب، اهراب، قره‌آغاج، لیلاوا و باغمیشه از جمله محلاتی هستند كه از دیرباز دسته‌های مختلف حسینی آنها در بازار با شور و شكوه خاصی همراه بوده و اغلب مردم برای مشاهده عزاداری‌های این محلات تا ساعت‌ها منتظر آنها می‌مانند.

روزهای تاسوعا و عاشورا عزاداری در بازار تبریز به قدری با شكوه و با عظمت برگزار می‌شود كه كمتر كسی را در این شهر می‌توان یافت كه بعد از ظهر این روزهای خاص در بازار حضور نیابد.

شلوغی بازار مسقف و تاریخی تبریز در این روزها به قدری است كه بارها و بارها برخی از دسته‌های سیاه پوش حسینی از هم جدا شده و فشار جمعیت مانع از ادامه عزاداری‌ها می‌شود.

شیوه عزاداری در بازار تبریز با گذشت زمان‌های بسیار همچنان شكل سنتی خود را حفظ كرده است كه همین امر یكی از دلایل بسیار مهم رغبت مردم به حضور در این مكان است.

.

در طول برگزاری پنج روزه آیین‌های سوگواری در بازار تبریز، اكثریت مغازه‌های واقع شده در مسیر به روی عزاداران حسینی باز بوده و در آنها با چای، نان و پنیر و ساندویچ از مردم پذیرایی می‌شود.

عزاداری‌های بازار تبریز در برخی از روزها از جمله تاسوعا و عاشورا تا پاسی از شب ادامه می‌یابد كه حضور اقشار مختلف از كودكان خردسال گرفته تا پیرمردان بسیار جالب و قابل توجه است.

حضور محلات مختلف در این مكان به نوعی جنب و جوش خاصی را در میان هیات‌های عزاداری هر محله به وجود می‌آورد به گونه‌ای كه جوانان هر محله از ساعات بعد از ظهر خود را آماده حضور در بازار می‌كنند.

عزاداران حسینی از در صندوقچی بازار وارد بازار شده، با گذر از قسمت‌های مختلف بازار از جمله بازار صادقیه، بازار مسگر‌ها، بازار دلالان، بازار كلاه‌فروشان و بازار قندفروشان، وارد تیمچه مظفریه شده، در این تیمچه به عزاداری خود پایان می‌دهند.

مردم استان‌ آذربایجان‌شرقی همانند سایر استان‌های ایران اسلامی در حالی به عزاداری و بزرگداشت دهه اول محرم‌الحرام می‌پردازند كه عشق و ارادت آن‌ها از روی اخلاص بوده و با علم بر اینكه همین مراسمات اسلام را پایدار كرده است ادامه پیدا می‌كند.

‌گزارش از: وحید عظیم‌نیا

انتهای پیام/ص