بو گئجه آلمیشام چیلله قارپیزی
سالمیشام چایدانا یاشیل یارپیزی
هر زادیم وار فقط یوخدو سئوگیلیم
آللاهیم سن یئتیر ، من سئون قیزی

Bu gecə almışam çillə qarpızı

salmışam çaydana yaşıl yarpızıhər

zadım var fəqət yoxdu sevgilim

Allahım sən yetir mən sevən qızı

یئنه گلیب دی چیلله

یارا دئدیم كی دینله

قوی بیر اوپوم من سنی

ووردی اوزومه شیلله!

yenə gəlibdi çillə

yara dedim ki dinlə

qoy bir öpüm mən səni

vurdu üzümə şillə!

گلیب یئتیشدی چیلله 

بو آخشام منی دینله 

چوخلو سئویرم سنی 

هی دئمه سؤزدی دیلده

 
gəlib yetişdi çillə

bu axşam məni dinlə

çoxlu sevirəm səni

hey demə sözdü dildə

چیلله گئجه سینده سنه بیر قیرمیزی قارپیز آروزلاییرام، اومودوم وار شاد گونلرین بو گئجه تك  اوزون و زیندگانلیغین بركتلی اولسون. چیلله گئجن موتلو اولسون

 
çillə gecəsində sənə bir qirmizi qarpız arzulayıram və ümüdüm var şadgünlərin bu gecə tək uzun və zındəganlığın bərəkətli olsun çillə gecən mutlu olsun

بولودوز یاغار اولسون ،

سولاریز آخار اولسون ،

اوجاقیز یانار اولسون ،

چیلله گئجه نیز موبارك اولسون

buluduz yağar olsun .

sularız axar olsun .

ocağız yanar olsun .

ÇİLLƏ GECƏNİZ MÜBARƏK OLSUN

پاییز گئدیر، سونرا بوران قار گلیر ،

سوفرالارا حالوا ، قارپیز ، نار گلیر ،

چیلله گئجه ائل اوبانی شاد ائدیب ،

بیزیم یوردا ایله بیل باهار گلیر 

چیلله گئجه نیز قوتلو اولسون.

payiz gedir sonra boran qar gəlir

sufralara halva qarpız nar gəlir

çillə gecə el obanı şad edib

bizim yurda elə bil bahar gəlir

çillə gecəz qutlu olsun

اورگینیز یای كیمی ایستی اولسون ، قیشلارینیز سویوق اولسادا ، گونشسیز اولماسین. شن گونلرینیز، چیلله گئجه لرینیزجه اوزون و چیلله گئجه نیز، گؤزل گونلرجه موتلو اولسون

ürəyiniz yay kimi isti olsun. qışlarınız soyuq olsada . günəşsiz olmasınşən günləriniz çillə gecələrinizcə uzun və çillə gecəniz gözl günlərcə mutlu olsun

گول اوزونوز انار كیمی قیرمیزی ، گئجه نیز چیلله قارپیزی كیمی شیرین ، گولماغینیز پوسته كیمی داواملی و عمرونوز چیلله گئجه سی كیمی اوزون اولسون .

gül üzünüz ənar kimi qirmizi gecəniz çillə qarpızı kimi şirin gülmağınız püstə kimi davamlı və ömrünüz çillə gecəsi kimi uzun olsun

چیلله

بو مقاله ایكی بؤلومدن عیبارتدیر. بیرینجی بؤلومده چیلله مراسیمی‌نین فلسفه‌سی  و تاریخیندن سؤز گئده‌جك، سونرا دا آذربایجاندا كئچیریلن چیلله مراسیمی‌نین بعضی اؤزللیكلری و گؤزللیكلریندن دانیشیلاجاق.

علیرضا صرافی

قایناق: ائل بیلیمی درگیسی ۱۳ سای

گیریش:

سوسیولوقلارا گؤره، ایلكین اینسانین دونیا گؤروشو، اساطیر ( میتولوژی )، آنیمیسم، توتمیسم و  بو كیمی دونیا گؤروشلری اساسیندا قورولموشدور. او طبیعتین بوتون اؤنملی حادیثه‌‌لری اوچون میتولوژیك مدل یاراداراق، اونلاری اؤز چیخارینجا تبیین ائتمیش،  هم ده اونلارلا باریشاراق گئچینه‌بیلمیشدیر. ایلكین اینسان  اؤزونون اویدوردوغو افسانه‌لره ایناناراق، طبیعتده باش وئرن چتینلیكلره قاتلانیب، یاشاماغی باجارمیشدیر.

ایستر اسكی توركلرین شامانلیق اینانجلاریندا، ایسترسه ‌ده زرتشت دینینده، اود و اوجاق قوتسالدیر. آذربایجان خالقی‌نین اینانجلار سیستمی تركیبینده ایسلامیتدن اؤنجه‌كی هر ایكی دین ( شامانلیق و زرتشتی‌لیك ) اساس رول اوینامیش و بوگونه قدر ده عرف، عادت و مراسیملریمیزده اؤزونو ساخلامیشدیر. بونلارین هر ایكیسینده ده ایشیق، ایستی و گوندوز خئیر، قارانلیق، سویوق، قیش و گئجه ایسه شر ساییلیر( پاشا افندیئف صص ۱۳۳-۱۳۶).

بیرینجی بؤلوم:

چیلله مراسیمی حقینده بیر پارا ملاحیظه‌لر

چیلله گئجه‌سی مراسیمی‌نین منشائی:

- آتالاریمیز  "قورخ گئجه شریندن" دئمیشلر

- ایلین ان اوزون گئجه‌سی چیلله گئجه‌سیدیر، هم ده قیشین ایلك گئجه‌سی، قارانلیق، سویوق، اوزون بیر گئجه، عجبا بو مجمع‌الاشرارین كناریندان راحات‌می كئچمك اولار؟

قاباق قیشدیر. كیم نه بیلیر نه قدر مال _ داوار پیه‌‌لرده قیریلاجاق، نئچه سود امر كؤرپه ‌ بلگینده دوناجاقمیش. قیشین ایلك گئجه‌سینین قره ‌قئییدی هركسین جانینی آلدیقدا، بیر ایلنجه‌لی مراسیمله، بو گئجه‌نین شرینی بیر تهر باشدان آشیریب و قارا قیشین قارشیسینا گوجلو روحیه ‌ایله چیخماق لازیمدیر.  منجه چیلله گئجه‌‌سی مراسیمی‌نین  اساس فلسفه‌سی‌ بودور. آما بونا باشقا سببلر ده سایماق اولار، بو آرادا دكتر یاشار كالافات‌ین دوشونجه‌لری دقته لاییقدیر.

یاشار كالافات_آ گؤره چیلله مراسیمی تورك خالقلارینین ایناجلاریندا آللاهدان بركت و بوللوق تمناسی ایله علاقه‌داردیر، او یازیر:

« اوزون قیش مؤوسیمی، اینسانلارین و حیوانلارین یئیه‌جكلرینین، یاخاجاقلارینین توكندیگی جیدّی بیر امتحاندیر. عادتا تصوفده‌كی "چیله" ( چیلله ) یاشانیلاراق نفس تربیه‌سیندن گئچمیشدیر. نئجه كی قیشین دؤنملری آراسیندا " بؤیوك چیلله " و " كیچیك چیلله " ده واردیر، چیلله‌دن چیخیش بیر قوتلاماغی و حمدی بایرامینی گتیریر، بو روزی یئتیرنه بیر شوكران یئنه ده داها بول وئرمه‌سی اوچون یالواریشدیر » (Yaşar Kalafat, S.243) .

بونا شاهید اولاراق، سالماسدا یاشایان كوره‌سوننولرین بیر عنعنه‌سینی قئید ائتمك اولار: سالماسلی كوره‌سوننولر چیلله گئجه‌سینده قووورغا قوووروب، دامین دؤرد بوجاغینا داغیدارلار، بركت رمزی اولان بوغدالاری داغیتماقلا دا اینانارلار كی گلن ایل بوللوق اولاجاق ( فیروز سعیدی ).

بوكیمی عادت و اینانجلار، چیلله مراسیمی‎نین بركت موتیویله سیخ باغلیلیغینی گؤسترمكده‌دیر.

ناردوقان، گون‌دوغان، یلدا:

گوللو یول‌اوغلونون یازدیغینا گؤره، اسكی توركلر چیلله‌نین ایلك گونونو بایرام ائدردی. " نار دوقان"  ( یاخود گون‌دوغان ) آدیلا مشهور اولان بو بایرامی هله ده تاتارلار، باشقوردلار، چوواشلار و... قئیده آلیرلار. " نار" مونقولجا گونش دئمكدیر. تاتارلار اونا " كویاش تووآ= گونش دوغان"، باشقوردلار ایسه " ناردوقان " یا دا " ماردوقان " ، چوواشلار " نارتاوان" یاخود دا " نارتوكن" دئیر و بو گونو بایرام ائدیرلر.

آذربایجاندا " گون دوغان " بایرامی تمامیله اونودولموشسا دا آنجاق بیر عادت اولاراق بوگون بیر _ بیرینه راست گلنلر « اوزونه گون دوغسون »، « گونون آغ اولسون »دئیه خئییر _ دوعا وئررلر(Güllü Yoloğlu). ماراقلیدیر كی اسكی توركلرین بو مراسیمی‌نین آدی، قدیم سوریانیلرده و آسوریلرده ده عینی معنانی وئرن بیر كلمه‌دیر: یلدا.

بیلدیگینیز كیمی تورك كلاسیك ادبیاتیندا بؤیوك چیلله‌نین ایلك گئجه‌سینه، "یلدا گئجه‌سی" ده دئییلمیشدیر. بو گون بعضی شهرلی آذربایجانلیلار یلدا گئجه‌سی ترمینینی ده چیلله گئجه‌سی ایله پارالل ایشلدرلر.

اصلینده سوریانیجه اولان " یلدا " سؤزونون آنلامی " دوغوش" دئمكدیر. آسورجادا ایسه عینی ایله " بت یلدا " سؤزو دوغوشدور. دئمك " یلدا " یاخود " گون‌دوغان "دان اعتیبارا گونلر بؤیومگه باشلار، بونا گؤره ده دوغوش معناسی وئرن بو آدلاری اونا وئریلمشدیر.

آرتیرمالییام بو اینانج دونیانین ایلك كریستیان خالقی اولان آسوریلرین طرفیندن سونرالار حضرت مسیحین دوغوشو ( میلادی ) ایله عوض ائدیلرك، مسیحیلرین ایچینده

" كریسمس" اولاراق یاییلمیشدیر.

چیلله‌نین لغتده و خالق تقویمینده‌كی آنلامی:

قیرخ آنلامینا گلن تاتجا " چهل" یاخود " چل" كؤكوندن اولان "چیلله" سؤزونون آنلامی آذربایجان دیلی‌نین ایضاحلی لغتینده بئله قئیده آلینمیشدیر:

1- دوغوشدان، تویدان و یا اؤلمكدن كئچن قیرخ گونلوك مدت

2- قیشین بؤیوك و كیچیك چیلله‌دن عیبارت ایلك ایكی آیی ( ایضاحلی لغت، چیلله ماده‌سی )

فرهنگ معین‌ده ایسه بونلاردان علاوه " درویشلرین بیر بوجاغا سیغیناراق قیرخ‌ گونلوك ریاضت ایچینده عیبادت ائتمه‌لری" آنلامی دا قید اولموشدور.

( فرهنگ فارسی، چله ماده‌سی).

قید ائتمك لازیمدیر كی اؤزبكیستان و قاراچای توركلری ائله‌جه ده ایران تاتلاری آراسیندا قیش چیلله‌لریندن علاوه، یای چیلله‌لری ده وار. یای چیلله‌سی تیر آیی‌نین اوّلیندن باشلار. ایلین ان ایستی زامانینا فارسلارین " چلّه‌ی تابستان " دئدیكلری ده ائله همین خالق تقویمینه عایید ترمیندیر. یای چیلله‌لری ده قیشین‌كی كیمی ایكی بؤیوك و كیچیك چیلله‌دن عیبارتدیر و جمی 60 گون سورر.

آذربایجان و توركیه‌ده "چیلله" سؤزو باشقا بیر آنلام دا داشیماقدادیر، او دا چتینلیك و زحمت دئمكدیر. دئمه‌لی هله ده خلق ایچینده ایشلنمكده‌ اولان "چیلله تؤكمك، چیلله كسدیرمك، چیلله‌سی چیخماق"، بیر گلینین، زاهی‌نین، اوشاغین... هانسیسا بیر چتینلیك ویا زحمتدن قورتولماسینا عایید ایشلنن ترمینلردیر.

ناصر منظوریه گؤره چیلله سؤزو توركجه‌دیر  معناسی ایسه سون درجه گئریلمه و چكیلمه‌دیر. چیلله‌گئجه‌سی ده قیش فصلی‌نین ان سویوق و ان اوزون گئجه‌سی اولدوغوندان بو آد اونا وئریلمیشدیر.  ( منظوری ناصر )

آنجاق بونو دا دئمه لییم كی سایین ناصر منظوری‌نین چیلله‌یه وئردیگی بو یئنی معنایه هئچ بیر سؤزلوكده راسلامادیم.

آذربایجان خالق تقویمینده اساس قیش یئتمیش گوندن عیبارتدیر:

40 گون بؤیوك چیلله: دی ‌آیی‌نین اوّلیندن ( دسامبرین 22_سیندن ) بهمنین دوققوزونا كیمی ( یانوارین 29_ونا كیمی )

20 گون كیچیك چیلله: بهمنین اونوندان ( یانوارین 30_وندان ) بهمنین سونونا كیمی

( فئورالین 19_ونا كیمی )

10 گون قاری‌ننه چیلله‌سی: ایسفندین بیریندن ( فئورالین 20_سیندن) اسفندین اونونا كیمی

( فئورالین سونو مارتین بیرینه كیمی ) ( انجوی شیرازی ص 42)

خالق اینانجلارینا گؤره بؤیوك و كیچیك چیلله ایكی باجیدیر. بو اوچ شر قوه‌لرین ( بؤیوك باجی، كیچیك باجی و قاری ننه‌نین) هر اوچونون ده مونث یاخود قادین اولماسی،  اونا عایید اینانجلارین  آنااركیل‌لیك ( مادرشاهلیق ) دؤوروندن گلیب بیزه چاتدیغینی ثبوت ائتمكده‌دیر.

ایكینجی بؤلوم:

آذربایجاندا چیلله مراسیمی:

چیلله قارپیزی

آذربایجاندا قیشا گیرمزدن اول قیش تداركو گؤرولر، بیر چوخ یئرلرده بوتون پاییز آیلاریندا‌ قادینلارین اساس چالیشماسی قیش زومارینا صرف اولار. قوورما، تورشو، لاواشا، دن _ دؤش، یئرآلما، سوغان، قوروگؤی، روب و ... بو كیمی یئمكلری حاضیرلاییب، قیش زوماری ائدرلر. بونلارین ایچینده بیر ده " چیلله قارپیزی " اولمالیدیر.

بؤیوك چیلله باشلانان گئجه هامی بیر-بیرینین ائوینه توپلانار، بیر چوخلو قورو یئمیشلر

( سبزه، جویز و قاخ... )، قووورغا، اییده، بعضا ده نار (  و بو كیمی یاش مئیوه‌لر )، پشمك، قوووت، حالوا قوناقلار اوچون گتیررلر، ان سوندا دا چیلله‌ قارپیزینی دیلیم _ دیلیم كسیب هامییا پایلارلار. چیلله قارپیزینی هامی یئمه‌لیدیر، بیریسی ائوده اولماسا دا پایینی ساخلارلار و بئله اینانارلار كی چیلله قارپیزینی یئسه‌لر اونلارا سویوق دیمییه‌جك.

سالماسدا یاشایان كوره‌سوننولرین بئله بیر قایداسی وار كی چیلله‌قارپیزینی مجلیسده اولان آغ‌ساققاللارین بیری كسیب « قادا_ بالامیزی بو گئجه كسدیك » دئیر و صاباحیسی گون چیلله قارپیزینین قابیقلارینی آخار سویا وئررلر ( فیروز سعیدی ).

چیلله‌لیك:

چیلله گئجه‌سی اوغلان ائویندن آداخلی قیزا چیلله‌لیك گؤندریلر، دئمه‌لی چیلله گئجه‌سینه عایید یئمكلر او جمله‌دن: پشمك، قوووت، حالوا، قورو یئمیشلر، نار و ان واجیب اولان چیلله قارپیزینی ( عموما بزه‌یرك )، بیر خونچادا توپلانیب، آخشام باشی قیز ائوینه گؤندریلر.

ائولندیكدن سونرا دا بیر نئچه ایل قیز گلینه چیلله‌لیك گئدر، آمما بو دؤنه خونچا اوغلان ائویندن دئییل، قیز ائویندن گؤندریلر. قیزین آتا _ آناسینا گؤره بو هدیه‌لر اوغلان ائوی یانیندا قیزلارینین باش اوجالیغی ساییلیر.

چیلله گئجه‌سی اوخونان نغمه‌لر:

مراسیم و مؤسیم نغمه‌لرینین بیر پاراسی چیلله ایله علاقه‌داردیر. داش ماكیدا چیلله گئجه‌سی بو نغمه‌نی اوخویارلار:

آی چیلله _ چیلله قارداش

آتین قمچیله قارداش

بیر گلدین دانیشمادین

قلبیم آچیلا قارداش ( انجوی شیرازی، ص  47)

مشهور فولكلورشوناس عزیزه خانیم جعفرزاده ده اؤز آتاسیندان ائشیتدیگی بو نغمه‌نی بئله ثبت ائتمیشدیر:

قوووب، قیشی آیازی

كسدیك چیلله قارپیزی

آللاه یئتیرسین روزی

ائل قالماسین تامارزی

كلاسیك ادبیاتیمیزدان، ماكیلی شاعیر "یلدا" نین دیللر ازبری اولان بو میصراعلاری، دا چیلله گئجه‌لری ییغینجاقلاریندا بیر تاپماجا كیمی اوخونار:

یلدا گئجه‌سی بیردی

ایلده بیر اولار یلدا

یا رب بو نئجه سیردی

بیر آیدا ایكی یلدا ؟

بورادا سئوگیلی‌سی‎نین آی اوزونون ایكی طرفینده ساللانان هؤروكلرینی گؤرن شاعیر، اونو بیر آیا و ایكی قارا و اوزون یلدا گئجه‌سینه بنزدرك بو اسرارانگیز گؤزللیگین قارشیسیندا حیرته دالمیش و بو اینجه شعری یاراتمیشدیر.

فالا باخما:

. چیلله گئجه‌سی فالا باخارلار، كندلرده و ائلات ایچینده یایغین فاللار بایاتی فالی و قولاق‌آسدیدیر. قئید ائتمك لازیمدیر كی بو فاللار چیلله گئجه‌سیندن علاوه آخیر چرشنبه‌ده ده یاییغیندیر.

بایاتی فالی:

چیلله گئجه‌سینده بیر قیز اوشاغینی بولاق باشیندان سو گتیرمگه گؤندررلر، او یول بویو كیمسه ایله دانیشمامالی، چاغیرسالار بئله جواب وئرمه‌مه‌لیدیر. قیز گتیردیگی سو كؤزه‌سینی ائوده آغ‌ بیرچك بیر خانیما تاپشیرار، او دا سویو تؤكر بیر قابا اوستونه ده تمیز بیر پارچا چكر. سونرا قیز گلینلر و فالینا باخماق ایسته‌ین خانیملار قابین اطرافینا توپلانار، هره‌سی اؤزوندن بیر نیشان سو قابی‌نین ایچینه آتار. مثلا مینجیق، اوزوك، سانجاق و ساییره، قیزلاردان بیری الینی سالار قابین تكینه و سویو دولاندیرا-دولاندیرا، مجلیسده‌كیلر ده هره‌سی ایسته‌دیكلری بایاتی‌نین ایلك میصراعسینی اوخویارلار،

مثلا بیری دئیر:

_ الینده بایدا گلین

او بیری ایسه:

_ قاپیدان بیری گلدی

و.......

كیمین قابا آتدیغی نیشان قیزین الینه گلسه، اوخونان سون بایاتینی كامیل‌لشدیرمه‌لیدیر و او بایاتی همین شخصین وصف-حالیدیر دئیرلر. مثلا:

الینده بایدا گلین

دوروبدو چایدا گلین

تانری مورادین وئرسین

آچیلان آیدا گلین

(بونون معناسی بودور كی نیشان صاحیبی گلن آی اؤز مورادینا چاتاجاقدیر)

قاپیدان بیری گلدی

گؤزومون نورو گلدی

بو آرخی كیم آریتدی

سو بئله دورو گلدی

(دئمك نیشان صاحیبی‌نین یولدا مسافیری وارسا، او ساغ- سلامت گلیب، چاتاجاق، یا دا نیشان صاحیبی‌نین گلن گونلری خئییرلی و ایشیقلی اولاجاق) ( یكانی زارع صص64-66).

.

. قولاق آسدی:

كند ائولرینده بیر _ بیرینین دامینا چیخیب، قولاق یاتیردارلار گؤرسونلر ائو اهلی ندن دانیشیر. سؤزلری هر بیر مؤوضوعدا اولسا، اؤز فیكیرلرینجه اونو بیر یئره یوزوب، اوركلرینده توتدوقلاری نیتین جوابینی آلارلار.

اونا گؤره ده بو گئجه هامی چالیشار خوش صؤحبتلر، یاخشی سؤزلر دانیشسین، آغیزینی خئیره آچسین، دئیرلر ائشیدن اولار قوی قولاغینا خئییرلی سؤزلر دَیسین، بلكه موشگولو آچیلسین! (یكانی زارع ص 66).

چیلله‌لرین دئییشمه‌سی:

خالق اینانجلارینا گؤره ، بؤیوك چیلله نیسبتا عاغیللی و انصافلیدیر، آما كیچیك باجی عكسینه چوخ عصبی و منطیقسیزدیر. آجیغی توتاندا كیمسه‌یه آمان وئرمز. اردبیلده چیلله گئجه‌‌سی یئییب، ایچدیكدن سونرا جماعت چؤله چیخار و شاختایا اوز توتوب، دئیرلر:

- بؤیوك چیلله! سن آللاه برك توتما

بونو دئیركن ده اینانیرلار كی دوغرودان دا بؤیوك باجی بونلارین سؤزونو ائشیدیر و بو قیشی  برك توتمایاجاق.

بؤیوك چیلله و كیچیك چیلله آراسیندا خالقیمیزین دیلینده دولاشان بئله بیر میتولوژیك روایت وار:

"بیرگون بو ایكی باجی بؤیوك چیلله و كیچیك چیلله اییده آغاجی آلتیندا اوتوروب، دانیشیردیلار، كیچیك باجی ، بؤیوك باجیدان سوروشار:

_ سن گئتدین نئیله‌دین؟

دئیر :

_ من گئتدیم هامی‌نین اللرین تندیرین اوستونه سالدیم، دونداردیم، اوشوتدوم، ناخوشلاتدیم، گلدیم!

كیچیك باجی دئیر:

_ بولار بیر ایش دئییل كی من گئتسم، قاریلاری كوركدن، لولئیین‌لری لولوكدن، گلینلری بیلكدن، كؤرپه‌لری بلكدن ائلرم!

بؤیوك باجی دا دئیر كی:

سن ده بیر ایش گؤره بیلمزسن چونكو قاباغین یازدی، عؤمورون آزدی.

بو توفارقان واریانتی ایدی، خویدا دا بئله دئیرلر:

« بؤیوك چیلله دئیر:

من گئتدیم هامی‌نین اللرین باغلادیم، تندیرین اوستونه سالدیم گلدیم.

كیچیك چیلله ده دئیر:

من سنین كیمین دئییلم، گئدیب، هامینی تندیردن قوووب، كوفله‌دن چیخاراجاغام، اوشاقلارین اللرین بئشیكده، قوجالارین اللرین بوز سیندیراندا چاتلاداجاغام ، گلینلرین الینی بولاق باشیندا دوندوراجاغام».

كوسا _ گلین:

ایكی چیلله‌نین آراسیندا بوتون قیش بویونجا چوخ اسكی زامانلاردان قالان كوسا_ گلین، خیدیر نبی، سایاچی كیمی مراسیملر و بایراملار كئچیریلر.

بورادا میثال اوچون كوسا _ گلین مراسیمینه قیساجا ایشاره ائده‌جگم:

كوسا_ گلین مراسیمی زیرنا، دوهول ایله مشایعت اولار، كوسا یئل قوواندان ساققال قویار، باشینا ایكی بوینوز تاخار، یانینا دا بیر گلین سالار، بیر ده اؤزویله چووال داشییان بیریسینی دولاندیرار. بونلار كند ایچینه گلیب، چالیب، اوخویوب، اوینایارلار. كوسا _ گلین شعرلریندن بیر نئچه‌سینی آشاغیدا وئریرم:

كوسا گلیر هاوادان

ساققالی یئل قووادان

كوسانین پایین گتیر

آی خانیم، ائوین آوادان

***

.*هه

جانیم قاراباش قویون

قارلی داغلار آش قویون

اوچ گون، اوچ گئجه كئچر

كوسایا یولداش قویون

.*****

***

جانیم او قاتار كئچی

قایادا یاتار كئچی

قیش سویوغو گلنده

بالانی آتار كئچی

.

* ***

آی خالا خالا دور ایندی

یوك دیبینه سوز ایندی

چؤمچه‌نی دولدور ایندی

آللاه بالان ساخلاسین

دو بیزی یولا سال ایندی (انجوی شیرازی ص 95-98)

چیلله قوودو:

قیشین باشلانقیجیندا چیلله‌لری قارشیلایان خالق، كیچیك چیلله‌نین سون گونو ده اونو قووالایاراق یولا سالار.

آذربایجاندا كیچیك چیلله‌‌نین سون گئجه‌سینه كورداوغلو بعضا ده صیاداوغلو دئیرلر. بو گئجه قیز _ گلینلر داما چیخار و دامدا اود یاندیریب، قارلاری اونون اوستونه سوووراراق اوخورلار:

چیلله قوودو، چیلله قوودو

سحر مینجیق، سحر مینجیق (انجوی شیرازی ص48)

سحر مینجیق دئدیكده صاباحیسی گون مینجیق _ مینجیق یاغیش یاغاجاغینا اینانارلار. سایین قالادا ایسه بو شعر اوخونار:

چیلله قاچدی‌ها چیلله قاچدی

بالالارینی گؤتدو قاچدی

كورد اوغلو:

چیلله‌ نین سون گونو حاققیندا دا میتولوژیك بیر روایت وار:

« دئییرلر كیچیك چیلله‎نین ایلك گونونده، لئیلك گلیب گؤلون دونوق سولارینا قونوب، بوزلاری اریدر. آما بیر دفعه هاوا بتر كولك ائلیردی. یامان سویوق دوشموشدو، پیشیكلر میرنووا دوشوب، آج قورد آدام اتینه یئریكله‌میشدی.  خالق نه قدر حاجی لئیلگین یولونو گؤزله‌دیلرسه اوندان خبر اولمادی.

صیاد بابا دئدیكلری بیر تاری تانییان، آغزی دعالی یاخشی كیشی وار ایدی او جماعته توختاخلیق وئریب، دئییردی: « نییاران اولمایین حاجی‌لئیلك هریاندان اولسا گلیب، چیخار. بیر آز دا دؤزمه‌لییك ».

آما گؤزله گؤزون وار اولسون. ‌لئیلكدن خبر اولمادی آخیردا جماعت یورولوب، كور _ پئشمان ائولرینه دؤندولر. صیاد بابانین كورداوغلو آدیندا بیر اوغلو وار ایدی، ائوه گلیب، اوغلونا دئدی: « اوغلوم دور پار _ پالتاریوی گئی! باخ گؤر بلكه حاجی‌لئیلك گلیب، گدیكده قالیب ».

كورداوغلو چاریقلارینی گئییب، پاتاواسینی باغلادی، كوركونو ده چیگنینه سالیب، آلا چلپوو یاغا-یاغا داغ یوخاری یولا دوشدو. آخیردا گئدیب، یوخوشون باشینا چاتدی. باخیب گؤردو صیادبابا دئین كیمی لئیلك گلیب، قاردا قالیب. تئز اونو قوجاغینا آلیب، كنده ساری قاییتدی، بونو گؤرن كیچیك چیلله لاپ سالدی عینادینا ساغدان سولدان چارپاز قار یاغدیریب، كولك ائله‌دی. كورداوغلو، لئیلك اوشومه‌سین دئیه اونو كوركونون ایچینه آلدی، آما كیچیك چیلله قارلاری صیاداوغلونون اوز گؤزونه سوووروب، یولونو آزدیردی. كورداوغلو بیر داشین دالیندا گیزلنیب، اؤزونو كولكدن قورویوب، لئیلك ایله سحره كیمی اورادا قالدی.

آما گل گؤر كی كورداوغلو گلمه‌یینجه آتا _ آناسی برك نییاران قالدیلار، گئجه‌نی بیر نئچه ساعات یولا گؤز تیكدیلر، خبر اولمادی، كور _ پئشمان باشلارینی آتیب، یاتدیلار.

آناسی یاتدیغی یئرده دؤشونو چیخاریب، یئره دایادی، سحره یاخین صیاد بابانی اویاتدی كی « موشتولوغومو وئر، اگر كورداوغلو ایندییه‌جن دیری قالسا داها بوندان سونرا اؤلمز »دئدی.

دئدی: من دؤشومو یئره دایامیشدیم، سحره كیمی سویوقدان آز قالا دونوردو، آمما ایندی یئر قیزیشدی، دئمه‌لی یئر نفس چكیب، قیزیشماغا باشلامیشدیر!

بیر آزدان گؤردولر كورداوغلو ساغ _ سلامت گلیب، چیخدی.

او ‌لئیلگی ده بیر باشا گؤل سولارینا آپارمیش، او دا بوزلاری اریتمگه باشلادی ».

سونوج و سون سؤز:

1- چیلله‌یه عایید اینانجلار، آنااركیل‌لیك (مادرشاهلیق) دؤرونه قاییدیر.

2- چیلله مراسیملری، ایكی هدفی قصد ائدیر: بیرینجیسی بوللوق، آللاهدان بركت ایسته‌مه و ایكینجیسی  اینسانلاری  قیشین چتینلیكلرینه قاتلاشماق اوچون روحا حاضیرلاتماق .

3- آذربایجاندا بؤیوك چیلله‌دن كیچیك چیلله‌یه ایكی آی سورن مراسیم اصلینده چوخ مركب و بؤیوك بیر كمپلكسدیر. اورادا ایلنجه، ماهنی، رقص، اینانج، فال، میتولوژی، بیر چوخ عادت عنعنه‌دن بحث ائتمك اولار.

و سون سؤز: بو عادت _ عنعنه‌لرین بیریسی ده چیلله گئجه‌سینده هامی‎نین آغیزلارینین خئیره آچیلماسیدیر. قوی منیم ده  سون سؤزوم خئییردوعا ایله بیتسین:

یایینیز یایلاق ، قیشینیز قیشلاق ایچینده اولسون!

یازینیز آیرانسیز، قیشینیز یورغانسیز اولماسین!

قارلی قیشینیز اولسون، كؤلگه‌لی یایینیز !

قارشی گلن قیش هاردا قیشلاسا دا، اوغول_ اوشاغینیزین  جانیندا قیشلاماسین!

سون