دیلیمیزده کی عربجه آلینتی لاردان
یازار : " تؤرک دیلینی اؤیره نین، چونکو اونلارین حاکمیتی چوخ اوزون سؤره جکدیر." پیامبر اکرم
+0 چره جلی
دیلیمیزده کی عربجه آلینتی لاردان
بیلدیییمه گؤره، عربجه دن دیلیمیزه گئچن کلمه لر اوچ اؤبه یه(گروپ) آیریلابیلیر:
1. فارسجا یولویلا گلن سؤزجوک لر؛ ان چوخ عربجه کلمه، فارسجا یازی دیلی یولویلا، یازی و دانیشیق دیلیمیزه گیریبدیر. بو دورومون بیرینجی سببی، ایلک دؤنم لردن تورک لرله عربلرین دوغرودان و آراجی سیز تماسلاری اولمادیغی و ایکینجی سببی ایسه فارسجانین اوزون زامان یازی و ادبیات دیلی اولاراق تورک لر آراسیندا یاشادیلماسی دیر.
2. دین آداملاری نین، وعظلری و دانیشیق دیللری آلتیندا، دیل گیرن کلمه لر؛ عربجه نین "دین دیلی"، "قرآن دیلی" و "مقدس/قوتلو دیل" اولدوغو دوشونوله رک، دعالاردا اولدوغو کیمی، نه قدر عربجه سؤزجوک ایشله نسه او قدر قوتلو و مبارک، تأثیرلی و یا داها دوغرو-دوزگون اولاجاق اینانجیلا، دیلیمیزه بیر چوخ عربجه دئییم گئچمیش دیر. منجه "سلام علیکم"، "علیک السلام" و "کئف احوال" کیمی عباره لر و "عورت" کیمی سؤزجوک لر بو یول دان گلمه لی دیر. رحمتلیک بؤیوک آنام، فارسجا بیر جومله قورابیلمه دییی حال دا، مچیدده اؤیرندییی "مقارناتِ نماز" کیمی مسأله لری مندن سوروشاردی و او "مقارنات"ی سایارکن، یاری فارسجا-یاری عربجه بیر شئی لر سؤیله ردی.
3. دوغرودان دانیشیق عربجه سیندن، تورکجه یه گئچن کلمه لر؛ باشقا بؤلگه لر گؤره آز اولسادا، عربلرین آذربایجانا گلیب یئرلشدیک لرینی بیلیریک. کسروی "شهریاران گمنام" آدلی اثرینده، بو عرب قبیله لریندن اؤنملی اولانلارینی ساییر. بونلار زامانلا یئرلی خالق لار آراسیندا ارییب اونلارا قاریشدیلار. بو عربلرین دیلیندن دیلیمیزه گئچن کلمه لری تثبیت ائتمک، ایندی لیک مومکون گؤرونمور. آنجاق یئر آدلاریمیزد بونلاردان ایزلر وار بلکه؛ مثلا بوگونکو آدی "پُلدشت" اولان شهریمیزین آدی"عربلر"ایدی(رضاخان دؤنمینه جن). منجه تورکجه میزه دوغرودان عربجه دن گئچن کلمه لر آنادولو تورکجه سی یولویلا گلمیشدیرلر. آنادولودان ایران و آذربایجان تورپاقلارینا کؤچن تورک بویلاری واسیطه سیله، و تاریخی آلیش-وئریشلر اثرینده بیر چوخ عربجه، یونانجا و ارمنیجه عنصرون دیلیمیزه گیردییینی سؤیله یه بیلیرم. بورادا آراشدیرماق دا ایسته دیییم کلمه لر بو سونونجو قیسم دن عبارت دیر و آنادولو آغیزلاریندا بنزرلری وار:
1. میلاغ/میلاق(milaq): "توربایا سالینان و قیش دا ایچری ده، آمباردا آسیلان اوزوم سالخیم لاری".بیر چوخ بؤلگه ده میلاق یئرینه، تورکجه سی "آسما" وار. حتا بیجار کوردجه سینده(گروسجا) "آسمه یی" بیر اوزوم آدی دیر. سایین اسماعیل هادی، دیل دنیزده، کلمه نی عربجه "معلّق" دن گلدییینی یازمیش. سؤزجوک عربجه دیر آما "مِعلاق"(=آسیلمیش، آسما)دان گلمه لی. چونکو معلّق'ین تورکجه لشمیش بیچیمی مایاللاق (mayallaq) دیر و بو کلمه دیل دنیز ده (759.ص) دوغرو اولاراق وئریلمیش دیر.
2. آلاهی(alahı): داها چوخ اردبیل و جواری بؤلگه لرده، "باشقا، آیری" آنلام لاریندا گؤرولور. هادی به یین یازدیغی کیمی عربجه "علی حده"دن گلمه لی دیر. اما کلمه نین سونونداکی ـده سس اؤبه یی ندن دوشموش؟ منجه بورادا ـده دیلیمیزده برکیشدیرمه(تأکید) اداتی (اؤلسه ده گلسین) و یا برابرلیک باغلاجی(علی دن گلسین ولی ده) ساییلیب و یاواش-یاواش آتیلیمیش دیر.
3. مقشّر(müqeşşer): کلمه نی اؤزوم ائشیتمه دیم. آما بؤیوک لردن بونو اسکیدن سؤیله ندییینی و "لپه" آنلامینا گلدییینی اؤیرندیم. کلمه نین عربجه لییی آچیق دیر. قِشر(=قابوق، دَری) آدی نین ائدیلگن لیک گؤسترن تفعیل بابینا گؤتوروله رک، اوندان تؤره دیلن "اسم مفعول"دور و "ُسویولموش، قابوق دان چیخمیش" آنلامی وار. یازی دیلی فارسجادا و اسکی متین لریمیزده ده کلمه وار؛ undefined">رحمتلیک بغدادلی فضولی دن: نیلگون فوطه یه ساردی بدنی عریانین/سان بنفشه ایچینه دوشدو مقشّر بادام.
5. زیبیل(zibil): "آتیق، چؤپ، آشغال، سوپورونتو". هادی به یین تحلیلی اساس اولاراق دوغرو دور. کلمه عربجه دیر و بو دیل ده کی زبل کلمه سینه باغلانابیلر. آما بو دیل ده بیرده زیبل وار-عینی کؤکدن- تورکجه بیچیمین بوردان گلمه سی داها مؤحتمل گؤرونور.
6. باتبات(batbat): "اوسکوک بیچیمینده میوه سی اولان، زهرلی-آغولو اولدوغو اسکی دن بیلینن بیتگی". بو اؤزللییینه گؤره ده، بیر چوخ آذربایجان بؤلگه سینده آدیندا "دلی باتبات" دا دئییلیر. هادی به ی کلمه نی اسکی تورکجه وار اولان سس تقلیدی "بات-بات" سؤزجویونه باغلار و بونو دا "بیتگی نی ییین ساییقلارمیش" بیچیمینده دلیل لندیرمه یه چالیشیر. آما کلمه عربجه بطباط دان گلیر. فارسجا و عربجه سؤزلوک لرده "حمیرا، عصی الراعی، هفت بند" اولاراق آچیق لانیر، بطباط سؤزجویو. آما بو آدداکی، بیتگی آذربایجان داکی باتبات دان فرقلی گؤرونور. چونکو "عصی الراعی، هفت بند" بیتگی سی نین آدی، بیلیم دیلینده polygonum اولوب و دیلیمیزده کی آدی ایسه "قیرخ بوغوم"دور. آما باتبات'ین بیتگی بیلیمی(botany) دیلینده آدی Hysocyamus اولاراق بیلینیر و بونا دا، فارسجادا "بنگ دانه" آدی وئریلیر. بطباط'ین عربجه ده سوریانیجه دن آلینتی اولدوغونا اینانیلیر.
7. سیغال(sığal):"ال له اوغماق، اووماق، ماساژ وئرمک، نازلاماق". داها چوخ سیغاللاماق/سیغارلاماق فعلینده ایشله نیر. هادی به ی سیغار بیچیمی نی اساس آلمیش و دوغرو اولاراق عربجه "صیقل"دن گلدییینی یازیبدیر.
8. شلمه(şelme): "عمامه، ساریق(دستار)". هادی به یین بونو "چالما" کلمه سینه باغلاماسی قبول ائدیله بیلمز. شوبهه سیز عربجه ده کی "شمله"(=عمامه) هادی به یین گؤزوندن یایینمیش دیر. شلمه، شمله نین کؤچوشموش بیچیمی ساییلیر. منجه، لهجه لریمیزده، شلپه(şelpe) و شالپا(şalpa) "قماش/بئز تیکه سی، اسکی بئز و قماش" بو کلمه نین یان بیچیم لری ساییلامالی دیر.
9. کلته(kelete) و تلکه(teleke): کلته "اسکی ده ییرمان لاردا، بؤیوک حجم ده دارتیلان بوغدا/آرپانین آراسیندا دارتیلان آزجیق بوغدا/آرپا". بوردان کَلَته دارتماق "باشقاسی نین ایشی نین آراسیندا، اؤزونه ایش گؤردورمک، بیرینی نین سؤزونو کسمک" فعلی و دئییمی تؤره ییبدیر. تَلَکه ایسه "آز، مختصر، آلای-قولای" آنلام لاریندا یایقین دیر. آلا-تلکه دئییمی "یاریمچیق، اوزدن گئچمه، باش دان سووما ایش و .." کیمی آنلام لار داشیماقدادیر. فارسجا دا تلکه "قماردا قازنیلان پول، بیریندن قوپاردیلان پول" دئمک دیر و "تلکه کردن" فعلی ده وار. منجه "تلکه" تورکجه میزدن فارسجایا گئچمیش و کلمه نین داها چوخ دانیشیق دیلینده گؤرولمه سی بو فیکری تایید ائدیر. "فرهنگ سخن"ده کلمه نین کؤکنی )؟(اشارتی ایله گؤستریلمیش دیر. تلکه کؤچوشمه یولویلا کلته دن گلیر کلته ایسه عربجه کُتله دن. بو سون کلمه آذربایجان جمهوریتینده کوتله(kütle) و تورکیه ایسه کیتله(kitle) بیچیمینده یاشاماقدادیر. اوسته کی بیچیملر آنادولودا یایقین دیر. کُتله "ییغین، ییغینتی، توپپا" دئمک دیر.
10. آجار(acar): "تزه، یئنی، قاتی آچیلمامیش و یا گئییلمه میش(پالتار)". دیل دنیز ده، یالنیز آجارلی وار. هادی به‌ی اونو آزار(=مریض لیک) کلمه سینه باغلاماغا چالیشمیش، آما آنلام و بیچیم باخیمیندان قبول ائدیله بیلمز بیر یوروم دور. آیریجا هادی به‌ی کلمه نی سوته جر، درده جر و عیبه جر کیمی سؤزجوک لرده گؤرولن ـجر اکی ایله بیرلشدیرمه سی ده یانلیش دیر. منجه بو اوچ کلمه دن، درده جر اساس سؤزجوک دور و یئرلی بیر دیلدن(بلکه تالیشجا و یا تاتجا دان) آلینتی دیر. سونرا اورادان درد+جر اکی قوپاریلاراق تورکجه سوت، عربجه عیب'ه گتیریله ره ک یئنی سؤزجوک لر تؤره دیلمیش دیر. آما آجار'ا گلینجه، تیئتسه اونو عربجه نین شام لهجه سیندن "اعجر"دن آلینتی ساییر. اعجر شام لهجه سینده و مصر لهجه سینده "کال، یئتیشمه میش میوه و .." دئمک دیر. بورادان تزه لیک آنلامی چیخیر و آنادولودا دا یایقین لاشیر. آجار، آیریجا، بیر قافقاز کؤکنلی خالق آدی دیر. او آدین بو کلمه ایله بیر مناسبتی اولابیلمز.
11. تلیس(telis): "ایچینه بوغدا، آرپا و یا باشقا تاخیل لار دولدورولان بؤیوک توربا". هادی به‌ی کلمه نین عربجه اولدوغونو یازار. دوغرودور. آما طَلَس و طیلسان دان دئییل. تیئتسه دوغرو اولاراق تلّیس کلمه سینی گؤستریر؛ کلمه نین ایکی سؤیله ییشی وار:tellis/tillis. بو کلمه عربجه سؤزلوک لرده سیخ گؤرولور(1)
12. فطیر(fetir): "فرقلی بیچیم لرده، قالین، کیچیک و ایچلی(یا ایچسیز) اولاراق تندیرده یاپیلان چؤره ک". آذربایجان و آنادولو دا چوخ فرقلی چؤرک لر وار و اونلارین حاققیندا چوخ جیدّی آراشدیرمالار لازیم دیر. بیلدیییمه گؤره فطیر داها چوخ عمومی بیر آددیر. بیر چوخ بؤلگه ده بو آنلام دا گیرده(<فارسجا گِرده. قارشلاشدیرن فارسجا دا یایقین اولان و عربجه دن آلینان "قرص" سؤجویویله) وار. فطیر، عربجه فَطَر فعلیندن (=قیژقیرماق، یوغورماق) گلیر. عربجه ده فطیر و فطیره سؤزجوک لری وار. قیژقیرمامیش خمیردن یاپیلان چؤرک دئمک دیر. کلمه فارسجادا دا وار. دیل دنیز ده یئر آلماز.
13. ماشا(maşa): "اوت قاریشدیرما آلتی، کؤسؤو". عربجه دن: مِحَشّه "قورو اوت بیچمه وسیله سی، کؤسؤو". تورکجه ده قیسقاج دا دئییلیر بو آلته. منجه فارسجاداکی ماشه ده تورکجه دن آلینتی دیر.
14. کوروشنه(kürüşne):"داها چوخ اینک لره یئدیریلن بیر نوع حبوبات، بورچاق". فارسجا دا "گاودانه" اولاراق بیلینن دنلی بیتگی، بو گونلر آز اکیلیر. دانکوف کلمه نین آنادولو آغیزلرینداکی اؤرنک لرینی، کوشنه(küşne/ küşene)، و گوشنه(güşne)، سایاراق، ارمنیجه دن آلیندیغی نی یازار(.(2 ارمنیجه ده، کلمه عربجه دن آلینتی دیر؛ کُرسنّه (ایکی سؤیله ییشی وار: kurusinne/kursinne). کسین اولاراق، ارمنیجه دن می، یوخسا "تیر-توش" عربجه دن گلدییینی بیلمیرم. آما یاییلیش جوغرافیاسینا باخینجا، ارمنیجه دن آلینما احتمالی داها آغیر باسیر.
