آیریلیقلاردان شیکایت ائیله ییر

تا قامیشلیقلدان قوپاردیلار منی

دردلی نالم آغلادیرهر کیمسه نی

سیرلریم اولماز بو نالم دن اوزاق

آمما گؤرمز هر گؤره ن،دویماز قولاق[1]

       حضرت شمس و مولانا رومی حاقدا دانیشماق و یازماق چوخدا آسان دئییل.ایستر مؤرودلری طرفیندن،ایستر باشقالاری طرفیندن موختلیف سؤزلر،چئشیدلی یاناشمالار اولوب.من اونلاری ردّ یا ایثبات ائتمک ایسته میرم.چالیشیرام اونلارین حاققیندا یازیلمیش اثرلردن،یا اونلارین اؤز اثرلریندن چاتدیغیم  نتیجه لری(سونوجلاری) اوخوجولاریملا پایلاشیم.

      جلال الدّین محمّد؛مولانا،رومی،مولانای رومی،مولوی،خوداوندیگار،خاجه و شاه آدلاری ایله تانینمیش دیر.دیوان شمس اثرینده هردن ده"خاموش"تخللوصون ایستیفاده ائتمیش دیر.مولوی یه"سرّالله الاعظم"ده دئییبلر.بو عونوانی،اونون مؤرودلری کی اونو حاققین سیرلرینین جیلوه گاهی بیلیردیلر اونا وئرمیشدیلر.

      مولوی604جوهیجری یوزایللییینین ربیع اللاوّل آیینین آلتی سیندا(1207جی میلادی تاریخینین سیپتامیر آینین اوتوزوندا)یؤجه تورکوستانین بلخ شهرینده دونیایه "گؤز آچیب.آتاسی او زامانین تانینمیش شیخ لریندن اولموشدور."عالیم لرین سولطانی"[2]عونوانینی آلمیشدیر.مولوی نین کؤکو و سویو آتا طرفیندن ایسلامین بیرینجی خلیفه سی ابوبکیره چادیغیدا ایددیعا اولونور.مولوی،تخمیناً بئش-آلتی یاشلاریندا اولارکن،عایله سیله بیر سیرا مؤعیین سبب لر اوزوندن،آنادولو تورپاغلارینا کؤچوبلر. مولوینین تورک اولماسیدا شوپهه سیزدیر.اؤزو رباعی لرینین بیرینده دئییر[3]:

بیگانه مگوئید مرا زین کویم

درشهر شما خانه ی خود می جویم

دشمن نیم ارچند که دشمن رویم

اصلم ترک است،گرچه دری می گویم

داها بوندان آرتیق مولوی نین بیوگرافی سی حاقدا دانیشماغا گرک یوخ،چونکو بیزی،بو مقاله ده اونون شمس ایله تانیش لیغی و اوندان سونراسی چوخ ایلگی لندیریر.آنجاق بو آرادا پوروفسوررفیق اؤزدکین،"تورکون قیزیل کیتابی"ندا مولوینین فیکری و طریقتی حاقدا سؤیله دیکلرینی گئتیرمک ایستیرم[4]:موولانانین یولو"ان بؤیوک حقیقت" دئدییی تانرییا،بیلیک،تفکّور،صنعت و سئوگی ایله قووشماق ایسته ینلرین یولودور.ان بؤیوک تصوّوف شاعیری ساییلان موولانا بیر"وحدت وجود"چو(وارلیق بیرلییی)ایدی.اونا گؤره اینسانین"تانری"دان قوپان روحون نفس دئییلن ماده و احتراص اوردوسونو مغلوب ائده رک و فقط"وارلیق"دا" بیرلیک"آراماقلا او سئوگیلییه کونول وئره رک یئنیدن تانرییا قووشماسی مومکوندور.اینسان"بؤیوک حقیقته"چاتماق اوچون کؤنلونو،ایدراکینی یورمالی،دویدوقلارینی،دوشوندوکلرینی سؤیله مه لیدیر.دیلی ایله سؤیله مه یه گوج چاتمازسا،روحونون قووشدوغو سیرالاری سازلارا و گؤیلره سؤیله یه جکدیر.بئله لیکله ده سؤیله نمه یه جک بؤیوک سیرلره یئتدییی زامان سوساجاقدیر.موولانا یا گؤره عشق تانری وصف لریندن دیر.ان بریوک حقیقته اینسانی عشق چاتدیریر؛غایه بودور.عشقین قایناغیدا روحدور."اینسان نه یی و کیمی سئویرسه سئوسین،بو سئوگی حقیقی وارلیقدیر." "بو عشق اینسانی اینسان ائده ن،حریص لیک دن،غوروردان،وارلیقدان و منلیکدن قورتاران تکجه علاج دیر."مولوی نظرینه گؤره:تانری ایله کاینات بیردیر.گئرچک وارلیق تانریدیر.هر شئی تانریدان گلیر،سوندا یئنه تانرییا قاییداجاقدیر.یارادیلمیشلار ایچینده ان اوجاسی اینساندیر.تانری اینسانی ایلاهی خوصوصییتلره،اوجا کئیفییت و قابیلتله تامین ائتمیشدیرکی اینسانین اوجالیغی بوندان ایره لی گلیر."عیرفان"بو اوجالیغی قاوراماقدیر و آنجاق عشق و سئوگی ایله قازانیلا بیلر.کونلونده عشق اودو،روحوندا تانری سئوگی سی اولمایان بو ده رین معنانی قاورایا بیلمز...

      مولوی،قونییه شهرینده آتاسیندان سونرا،هم ان لایق شخص اولاراق همده،آتاسینین وصییه تینه گؤره ایرشاد تاختینا چیخیر.مولوی شرعی علم لرله یاناشی،اؤیرنجی لرینه موعیظه لرده ائدیردی.مولوینین عیرفانی وطریقطینه بنزه میر،اونون اؤزونه خاص اولان بیر سبک دیر. مولوی نین مکتبینده گئدن بحثیلری و دانیشدیقلاری او قده ر اوره کلره یاتیردی کی،آز بیر زاماندا چوخ-چوخ اوزاقلارا شؤهرتی و تعریفی یاییلدی.شؤهرتی آردیقجا،طلبه لری ده آرتیردی.تذکیره لره گؤره،طلبه لرینین سایی اوچ مین دن آرتیق اولوب.

       ان اؤنملی مطلب بو مقاله ده،شمس ایله مولوی نین رابیطه سی و حقیقی معنادا،شمسین مولوی یه تاثیری نین نه اولدوغودور.بیرینجی دفعه بو کانتئکس دن یالنیز من یاناشمیشام.آمما بو بحثه باشلامادان،یاخشی اولارکی؛بیر قده ر شمس حاقدا دانیشام.باخمایاراق کی شمسین کیم اولدوغو و هاردان گلدییی چوخ آیدین و معلوم دئییل.یالنیز بو حاقدا دقیق اولمایان روایت لر و سؤزلر الده واردیر. شمس الدین محمد بن علی ابن ملک داد تبریزی،شمسین کامیل آدی دیر.اونون آدینا آرتیریلان"تبریزی"کلمه سیندن کی؛بوتون تذکیره لرده گلیب،تبریزلی اولماسینا چوخلارینین شوپهه سی یوخدور.آنجاق بعضی لر اونون اصلییتی"خوی"شهریندن ده اولماسینی ایددیعا ائتمیش لر.شمس هاردان اولوب-اولماماسی چوخدا اؤنملی بیر شئی دئییل.اونون بؤیوک لویونه دلیل و ثوبوت،آنجاق مولوی بؤیوک لوکده بیرداهی،نهنگه بو قده ر تاثیر ائتمه یی یئتر.بو تاثیرینده بؤیوک لویو اودرجه ده دیر کی ،مولوی"کلّیات شمس"اثرینی اونون آدینا باغلاییر.سانکی شمس ایله مولوی ایکی آیری-آیری جیسمیده بیر جاندیلار.بیر نورون شوعاسیدیلار.سانکی ایکی سیده گلیب لر بیر بیرینی تاماملاییب،بیر بیرینی ابدیلشدیره لر.

       شمس،نه لری ایتیرمیش بیر غریب کیمی ائللری،اوبالاری دولانیردی.اوز هم دمینی،فیکیر داشینی او قده ر گؤردویو اینسانلارین آراسیندا آختاریردی.آمماگؤرموردو،تاپابیلمیردی.تاکی قونییه شهرینده مولوی نی گؤرور.سانکی اوز ایتیردییینی تاپیر.ائله بو حیس مولوی ده ده افسانوی بیر شکیلده یارانیر.مولوی شمس ایله بو تانیشلیقدان سونرا،کی بو اؤزوده چوخ ماراغلی،موباحیثه لی دیر.چوخ ده ییشیلیر.منجه بوماجرا هامی طرفیندن سؤیله نن کیمی دئییل.منیم له باشقالارینین سؤله دیکله رینده کی فرقیده بوردادیر.دئییلن لره گؤره؛شمس ایله مولوی قیرخ گون بیر اوتاقدا چیلله یه اوتوروب.موباحیثه ائدیبلر. سونرامولوی هامینی بوراخیب بیر شمسین اه ته ییندن یاپیشیر.بودا مولوی نین کور تعصصوبلو طلبه لرینین خوشونا گلمیر.نهایت کی،کینه باغلاییب،شمسی قونییه دن قوووللار.بعضی لرده دئییر اولدوروللر.بواو قده ر ده منطیقه اویقون دئییل.منجه مولوی یا هر بیر پیر،موراد کیمسه دن خوشو گلیرسه ده،اونون طلبه لریده اونون مؤرودو اولمالی دیر.بورادا دوشمن اولماغا بیر سبب یوخدور.

      من مولوی نین شمس ایله تانیش اولان دان سونرا یازدیغی، اثرلری و شعریلری،اؤزه للیکله غزللرینی"کلّیات شمس"اثرینی اوخودوقدا، بو قناعته گلدیم کی؛مولوی اوّللر سنّی مذهبینده اولوب.شمس ایله تانیشدیقدان سونرا،شمسین تاثیری آلتیندا شیعه مذهبین گؤتورور.حتّی شمسین تصووّف و عیرفان طریقتین ده قبول ائدیر.مولوی نین طلبه لری،بو اوزدن اونا کینه و نیفرت بسله ییب،حتّی اولدورمه یه قده ر تهدید ائدیرلر.من مختلیف تصووّف طریقت لرینی آراشدیراندا،اونلارین شمسه نه قده ر محببت بسله دیکلرینی گؤره نده.همده مولوی نین اثرلرینی اوخویاندان سونرا بو قناعته گلدیم.نه یازیقلارکی؛بو سؤیله دیکلریمه،توتارلی و سندلی دلیل لریم یوخدور[5].آنجاق اومید ائدیرم بوسؤیله دیکلریم،باشقالارینا بیر یول آچار.بوحاقدا چوخلو آراشدیریلار وحقیقت هر نسه اورتایا چیخار.سوندا مولوی نین اؤز شعرلریندن،اؤرنک اولاراق بیر نئچه بیت گتیریرم.یوزلرجه بئله بیت لری مولوی نین اثرلرینده گؤرمک اولار.عیرفان تصووف عالمی ایله بیر بالاجا تانیش لیغی اولان بیلیر کی؛بوبیت لرده ایشله نن بعضی کلمه لرین معنا یؤکو یالنیز شیعه قروپونا باغلی اولان عاریف و صوفی لرین اثرلرینده و دئییمله لرینده ایشله نیر[6]:

تو عشق شمس دین داری نهانی

نه تو تنهاش عاشق در جهانی

تو پیدا کن که تا یاران ببینی

به عشق او زمین و آسمانی

                 *

تجلّی کرد خالق برتو ای شیخ

تودیدی نور سبحان را چه دانی

                 *

ای شاه شاهان جهان الله مولانا علی

ای نور چشم عاشقان الله مولانا علی

                 *

مهدی سوار آخرین، بر خصم بگشاید کمین

خارج رود زیر زمین الله مولانا علی

               *

هم حیّ و هم باقی تویی،هم کوثر و ساقی تویی

قسّام و رزّاقی تویی الله مولانا علی

               *

هر کان طرف شتابد، ماهت برو بتابد

هم ملک غیب یابد ،هم عقل مرتضایی...