^{آذربایجان خالق چالغی آلتلری}

^{توپلایان: محمدرضا خیری فام}

     آذربایجاندا اوزاق کئچمیشلردن، چئشیدلی چالغی آلتلرین اولدوغونو بلگه لردن اؤیرنیریک. کلاسیکلرین یاپیتلاری، اورتا عصر موسیقیچیلرینین یازیلاری، رساملارین چکدیکلری مینیاتورلر، داش چکیدلری، یوردوموزو گزمیش سیاحلارین گونده‌لیکلری و موزئی کوللئکسییالاری واختی ایله آذربایجاندا 90- ا یاخین چالغی آلتین قوللانیلماسینی گؤستریر.

     ^{"دده قورقود" کیتابیندا چالغی آلتلرینه دایر بیلگیلر وار. کیتابدا زورنا، قوپوز و ناغارا کیمی آلتلرین آدی چکیلمیشدیر. نیظامی، خاقانی، فوضولی و نسیمی کیمی سؤیچولریمیزین سؤیلرینده (شاعیرلریمیزین شعرلرینده) ده خالق چالغی آلتلرینین آدلاری چکیلمیش، مینیاتور مکتبی رساملارینین یاپیتلاریندا ایسه اونلارین گؤرونتولری وئریلمیشدیر. کلیبر شهرینین یاخینلیغینداکی ... کندینده اولان مزار داشلارینا تای آذربایجانین چئشیدلی بؤلگه لرینده داش اوزرینده قازیلمیش چالغی آلتلری گورونور.}

      ^{آذربایجاندا یاییلمیش آلتلرین 32- سینی تئللی (اونلاردان 26- سی میضرابلا، 4-و کامانلا، 2- سی چوبوقلا چالینیر)، 23- اونو نفس، 16- سینی ضرب، 17- سینی ایسه اؤزو سسلنن آلتلر قروپونا عایید ائتمک اولار. بو آلتلرین بؤیوک چوخونلوغو اسکی دؤنملرده یارانیب گئت- گئده موکمل له شرک دؤنمیمیزه گلیب چاتیب. بیر سیراسی ایسه گئتدیکجه قوللانیلماز اولوب اونودولموشلار.}

     ^{اورتا عصرلردن بری آذربایجاندا کامانچا، قوپوز، روباب، چنگ، سنتور، قانون، شئیپور، ارجنوم، طبیل، ناغارا، دف و دومبک کیمی موسیقی آلتلری گئنیش قوللانیلماقدادیر. بو گون آذربایجاندا اورکئسترلرده، چئشیدلی آنسامبللارین قاتقیسیندا (ترکیبینده) و سولو ایفاچیلیغیندا خالق چالغی آلتلریندن قوللانیلانلاری بونلاردیر:}

تئللیلردن (سیملیلردن) : تار،کامانچا ، ساز، قانون، اود، دامبور؛
نفسله چالینانلاردان: بالابان، توتک، زورنا، نئی، تولوم؛
دریلیلردن (ضرب آلتلری): قاوال، ناغارا، قوشا ناغارا، دومبک؛
اؤزو سسلننلردن:  شاخشاخ، کامان، لاققوتی؛

                                                               ^{تئللیلر:}

تار:

     تار اولوسال چالغیمیزین بلکه ده ان ایفاده‌لی، شیفره لی (رمزلی) آلتلریندندیر. اونون آدی 11- جی یوز ایللیکده یاشامیش بابا طاهیر و تبریزلی قطران ین سؤیلرینده چکیلیر. ایلک اونجه توپلام بئش تئللی اولان، سسی ضعیف، تئخنیکی ایمکانلاری محدود بیر آلت ایدی. 19- جو عصرین ایکینجی یاریسیندا آذربایجانین گؤرکملی تارچالانی میرزه صادیق اسد اوغلو (صادیقجان) تاری تکمیللشدیر‌رک اونو ویرتووز موسیقی آلتلرینین سویییه‌سینه قالدیرمیشدیر. بوندان علاوه میرزه صادیق دان باشلایاراق، ایفاچیلار آرتیق تئللری اون بیره چاتمیش تاری، داها دیز اوسته دئییل، سینه اوسته توتماغا باشلامیشلار.

     ^{تارین آغاجدان اولان بؤلوملری قوز، آرمود و توت آغاجلاریندان دوزلدیلیب، گؤوده سینین آچیق اوزونه مالین اورک پرده سیندن چکیلیر.}

^{کامانچا:}

     ^{موغاملارین ایفاسی زامانی تریویا (تار، کامانچا، قاوال) قاتیلان کامانچا آذربایجان خالق چالغی آلتلرینین کامانلی- تئللیلر قروپونون ان پارلاق نوماینده‌سیدیر. حزین، اینجه، ملاحتلی، مئلودیک سسه یییه (مالیک) بو آلت یوز ایللر بویو تکمیللشدیریلمکده‌دیر. کامانچانین تئللرینین سایی اؤنجه بیر، سونرا ایکی، اوچ و نهایت دوققوز تئللی اولموشدور. چاغداش دؤنمیمیزده دؤرد تئلدن عیبارت اولان کامانچا سول دیزین اوستونده قویولاراق چالینیر.}

     ^{کامانلا چالینان کامانچا توت و یاخود قوز آغاجیندان، کامان ایسه آت توکوندن دوزلدیلیر. چاناغین آچیق طرفینه بالیغین دریسی چکیلیر.}

ساز:

     ^{اینجه و جینقیلتیلی سسه یییه ساز، آذربایجان آشیق صنعتینین آیریلماز بؤلومودور. ائل آراسیندا گئنیش یاییلمیش سازین اصل ایفاچیلاری آشیقلاردیر. آشیقلارین اویناماقلاری دا، اوخوماقلاری دا کسکینلیکله بو آلتله موشاییعت اولونور. ایندیکی دؤنمیمیزده ساز خالق چالغی آلتلری اورکئسترینده و آنسامبللاردا اؤزونه اؤزل یئر توتور. قوز و توت آغاجیندان دوزلدیلن ساز درین چاناقلی، اوزون بوغازلی آرمودا بنزر بیر موسیقی آلتیدیر. آذربایجاندا اوچ چئشیدی (نؤوو- نوعو) بللیدیر:
     بؤیوک ساز (9-8 تئللی)، جوره سازی و یا قولتوق ساز (کیچیک حجملی) و تاوار سازی (9 تئللی، آزاراق 8 تئللی). 
     تاوار سازی چاغداش دؤنمیمیزده  سازین ان گئنیش یاییلمیش چئشیدیدیر. سازین تئللرینی سسلندیرمک اوچون گیلاس و آلبالی(گیلانار) آغاجینین قابیغیندان دوزلدیلمیش ائلاستیک و یومشاق میضراب قوللانیلیر.}

     ^{ایلک سازلار کیچیک چاناقلی و ایکی- اوچ تئللی اولموشدور. سونرالار آشیق موسیقی سینین گلیشمه سی ایله  آیاقلاشان سازین اؤلچولری بؤیودولموش، تئل و پرده لرینین سایی آرتیریلمیشدیر.}

^قانون:

     ^{یاتیق سازلار عاییله سیندن اولوب، دارتیملی- تئللی چالغی آلتیدیر. یاخین و اورتا دوغودا، ائله جه ده آذربایجان توپراقلاریندا تاریخن گئنیش یاییلمیشدیر. آذربایجان کلاسیکلریندن گنجه لی نیظامی و فوضولی کیمی سؤیچولرین یاپیتلاریندا قانون حاققیندا بیلگی وئریلمیشدیر. 12- جی یوز ایلده یاشاییب یاراتمیش، دوغو چالغی بیلیمینی دریندن بیلن سؤیچو، گنجه لی مهستی قانون و چنگ آلتلرینین مهارتلی ایفاچیسی اولموشدور.}

     ^{قانوندان اورکئسترده داها چوخ موشاییعتچی آلت کیمی، بعضی حاللاردا ایسه سولو (یالنیز چالما) آلتی کیمی ده قوللانیلیر. داها چوخ قادینلار طرفیندن ایفا ائدیلن قانون آلتینین اوستو چینار، آلت و یان طرفلری ایسه توز (Toz) و آغجاقایین آغاجلاریندان حاضیرلانیر. تئللرین عومومی سایی دا 72-دیر.}

^عود:

     ^{قارتال له له یی ایله چالینان، ان اسکی چالغی آلتلریندن بیری ده عوددور. عودون یومشاق و ایفاده‌لی تئمبرینده اعجازلی بیر گوج وار – او، سانکی اوزاق کئچمیشین صحیفه لرینی گؤزلریمیز اؤنونده جانلاندیریر. عودا گؤره ایلک کز موصوللو اصحاق ابن ایبراهیم، داها سونرالار ابونصر فارابی بیلگی وئریر. عودون تکمیلله شدیریلمه سینده، اونون سس دوزومونون یارادیلماسیندا صفی الدین اورموی نین چوخ  بؤیوک رولو اولور. او، عودو مهارتله چالیرمیش.}

     ^{10- جو یوز ایل دک عودون 4 تئلی اولوب، سونرالار اونا بیر دنه ده تئل آرتیریلمیش، سسین گور چیخماسی اوچون هر تئل قوشالاشدیریلمیشدیر. اسپانیایا آپاریلمیش عود آرتیق اورتا عصرلرده بوتون آوروپادا یاییلمیشدی. ایسپانیانلارین "لاود" (laud)، روسلارین "لیوتنیا" (lyutnya)، آلمانلارین لاوت (laot)، ایتالیانلارین " لی اوتو"( lyuto) آلتلرینین آدیلاری "ال- عود"دان آلینمادیر.}

     ^{چاغداش عود ایری قاباریق، آرمودا بنزر قوز آغاجی دیلیملریندن (20-یه دک) قوراشدیریلمیش چاناغا، پرده سیز قیسا قولا وگئرییه اییلمیش کلله یه  یییه دیر.}

                                                 ^{نفسله چالینانلار:}

^{بالابان:}

     ^{یومشاق و حزین سسلی بالاباندان آنسامبل، اورکستر و سولو آلتی کیمی هم ده  آشقلاری موشایعت ائتمک اوچون قوللانیلیر. بو آلتین آدینین آنلامی "بالا" (کیچیک) و "بان" (سس تئمبرینین خوروز بانینا بنزدیلمه سی) سؤزلری ایله باغلی اولوب.}

     ^{بالابان اریک، قوز، آرمود و توت آغاجلاریندان یونولوب، ایچریسی اویولدوقدان سونرا بیتگی یاغلاری ایله یاغلانیب سونرا قورودولور. اونون اوست بؤلومونده سککیز، آلت بؤلومونده ایسه بیر اویوق آچیلیر. بالابانین باشیندا قارغیدان اؤزل اؤلچوده سیخیلاراق یاستیلانمیش موشتوک(müştük) تاخیلیر.}

^توتک:

     ^{بیر واختلار، داها چوخ چوبانلارین قوللاندیغی اوفله‌مه (پوفله مه) آغاج موسیقی آلتی اولموشدور. بیر چوخ اؤلکه‌لرده توته یین چئشیدلی چئشیدلری چوخ گئنیش یاییلیب. آذربایجاندا بؤیوکلو- کیچیکلی اورکئستر و آنسامبللارین قاتقیسیندا، سولو آلتی کیمی قوللانیلیر. توته یین بورو شکیللی گؤوده سی اریک، قوز، توت و یا قامیشدان حاضیرلانیر.  گؤودنین اوست بؤلومونده یئددی، آلت بؤلومونده ایسه بیر اویوق اولور. آلتین باش طرفینده بورونون ایچریسینه یاناکی کسیلمیش آغاج تیخاج (دیل) تاخیلیر.}

 ^زورنا:

     ^{گوجلو و زیل سسلی زورنا آذربایجان توپراقلاریندا گئنیش یاییلان آلتلردندیر. آذربایجانین بیر چوخ یئرلرینده توی- دویونده، یاللی زامانی، گولش یاریشلاریندا موشاییعتچی آلت کیمی قوللانیلیر.}

     ^{زورنا داها چوخ اریک، قوز، و توت آغاجلاریندان یونولاراق دوزلدیلیر. اونون اوست بؤلومونده یئددی، آلت بؤلومونده ایسه بیر اویوق آچیلیب، باش طرفینه  ماشا تاخیلیر. ماشایا ایسه بورونچ، پاخیر (میس)، و یا گوموش مئتالیندان اولان میل تاخیلیر. میلین آشاغی اوجونا قامیش"دیل" برکیدیلیر. میله صدف و یا سوموکدن دوزلدیلمیش دایره وی شکیللی "تاغالاق" کئچیریلیر.}

نئی:

     اسکی چالغی آلتلریندن اولان نئیین نئچه مین ایللیک تاریخی اولدوغو کسگین دیر. چئشیدلی چئشیدلری دوغودا، ائلجه ده دونیانین باشقا بؤلگه لرینده گئنیش یاییلمیشدیر.  بو آلت اریک و خورما آغاجلاریندان و یا پاخیردان دوزلدیر. سسین یاخشی چیخماسینی قولایلاشدیرماق (آسانلاشدیرماق) اوچون آلتین یوخاری اوجو بیر آز یونولور. گؤوده نین آشاغی اوزونده 7-5 دلیک، آرخاسیندا باش بؤلومونه یاخین بیر دلیک آچیلیر.
15-14 –جی یوز ایلده یاشاییب-یاراتمیش گؤرکملی موسیقی تانییان عبد القادیر ماراغای "مقاصید ال-الحان" (نغمه‌لرین مقصدی) یاپیتیندا همین دؤنملرده نئیین ایکی چئشیدینین: آغ و قارا نئیین اولدوغونا گؤره بیلگی وئریر. 20- جی یوز ایلین ایلکلرینه کیمی موسیقی دونیاسینی مؤعجیزه لی سسی ایله ایلهاما گتیرن نئی بیر زامانلار تامامیله اونودولسا دا، سون ایللرده یئنیدن موسیقی مجلیسلرینین بزه یینه چئوریلمیشدیر.

^تولوم:

      ^{کئچمیشده آذربایجانین چوخلو بؤلگه لرینده گئنیش یاییلمیش نفسله چالینان دری چالغی آلتیدیر. ایندی ایسه تولوما ناخچیوان موختار رئسپوبلیکاسیندا راست گلمک اولار. 
     باشقا نفسلی چالغی آلتلری کیمی تولومون دا چوخ اسکی تاریخی واردیر. گونوموزده تولومون چئشیدلی چئشیدلری، چئشیدلی آدلارلا قافقازدا، ائلجه ده بیر سیرا آوروپا خالقلاری آراسیندا گئنیش قوللانیلیر. مالچیلیق (مالدارلیق)، اساسن ده، قویونچولوقلا مشغول اولان کؤچری طایفالار تولومو چوخ قوللانمیشلار.}

                                               ^{دریلیلردن (ضرب آلتلری):}

^قاوال:

     ^{ان اسکی چالغی آلتلریندن اولان قاوال بلکه گونوموزه دک ایلکین فورماسینی قورویوب ساخلایان بیرجک آلتدیر. قاوال، قوز آغاجیندان دوزلیب، بیر اوزو آچیق، او بیری اوزونه ایسه بالیغین دؤشونون دریسی چکیلیر. قاوالین ایچری طرفینه مئتال حالقالار برکیدیلیر. چالغیدان اؤنجه قاوالین اوزو گونده، اود و یا ائلئکتریک لامپاسی اوزرینده قیزدیریلیر. قاوالی ایکی ال ایله، ایچری طرفینی ایفاچییا چئوریلمیش شکیلده ساخلاییرلار.}

ناغارا:

     ^{ناغارا، ائلجه ده ایکی چئشیدلی اؤلچولو چاناقدان عیبارت قوشاناغارا آیدین و گوجلو سسه  یییه اولوب موسیقیمیزین ریتم چالارلارینین نه قدر زنگین اولدوغونو پارلاق نوماییش ائتدیریر. بو آلتلر ایکی چوبوقلا و یا ایکی ال ایله چالینیر. اورکئسترده ریتمیک جهتدن اؤنملی رول اویناییر.}

     ^{ناغارا، اریک، توت، قوز و چؤکه آغاجلاریندان دوزلدیلیب، اوزونه کئچی دریسی چکیلیر.}

^دومبک:

     _{قدح واری قورولوشا یییه اسکی ضرب آلتلریندن بیریدیر. اورتا عصرلرده آذربایجاندا گئنیش یاییلمیش. بو آلت 20-جی عصرین ایلکلرینده گئتدیکجه اونودولماغا باشلانسا دا، گونوموزه دک قوللانیلماقدادیر.}

     _{بیر اوزونه دانا یاخود کئچی دریسی چکیلن آلتین گؤوده سی ایلک واختلار گیلدن دوزلدیلسه ده، ایندی آغاج و پاخیردان دوزلدیلیر.}  

                                                            ^{اؤزوسسلننلر:}

^{شاخشاخ:}

     ^{شاخشاخ (چالپارا) دسته یین یوخاری بؤلومونه ایپله برکیدیلمیش بیر طرفی قاباریق ایکی دایروی تاختا لؤوحه جیکدن (کاسادان) عیبارتدیر. آلتی دسته ییندن توتوب سیلکله‌دیکده، اونلار بیر- بیرینه دیرک سس وئریر.}

 ^کامان:

     ^{کامانین آغاج بؤلومو یای کامانی شکلینده اییلمیشدیر. اونون ایپدن دوزلدیلمیش گیریشینه مئتال لؤوحه جیکلر، حالقا و زینقیروولار کئچیریله‌رک اوجلاری آغاجین اوجلارینا باغلانیر. رقص زامانی یاللیباشی آلتی اورتاسیندان توتاراق، آلتی سیلکله‌مکله و اونا تک-تک ضربه‌لر ائندیرمکله رقصین ریتمینی ساخلاییر.}

^{لاققوتو:}

     ^{ناغارا، قوشا ناغارا، قاوال و باشقا ضرب آلتلری ایله بیرلیکده چاغداش آنسامبل و اورکئستلرین قاتقیسیندا ایفا ائدیلیر. لاققوتو ماسانین (میزین) اوزرینه قویولاراق ایکی آغاج توخماقلا(چوبوقلا) چالینیر. آلت چئشیدلی اؤلچولو ایکی دؤرد بوجاق (مربع) شکیللی یاستی آغاجدان عیبارتدیر. اریک، قوز، توت و فیستیق آغاجلاریندان دوزلدیلیر. بو آلتین آدینین ائتیمولوگییاسی، گومان کی، اونون چیخاردیغی سس ایله باغلیدیر. آلتین چئشیدلی چئشیدلری بیر چوخ اؤلکه لرده گئنیش یاییلیب.}