قدیم سؤزلر

دوغرو دئمیشلر؛ دیل جانلی وارلیق‌دیر. بو جانلی وارلیغا لازم اولان شرطلری بیله‌رکدن یا بیلمزدن پوزاندا، دیل آرتیق پوزولماغا و نهایت اؤلومه دوغرو گئدیر. ارتباط بئله گوجلو و قاچیلماز اولدوغو اوچون دیله دقت یئتیریب قوروماسان بیزیم دیلیمیز (تورک دیلی) کیمی یوخسوللاشیب استفاده‌دن چیخا بیلر. بو تکجه بیزیم دیله عاید دئییل بلکه هر دیل بو مسأله ایله ال‌به‌یاخادیر. فرقیمیز بوندادیر؛

دیل صاحبلری اونو اؤلومدن قوروماق اوچون «فرهنگستان» یا «دیل قورومو» آدلانان بیر یئر یارادیبلار و دیلین سؤز داغارجیغینا گیریب- چیخان کلمه‌لره نظارت ائدیرلر. (بیز هله ده محروموق)

بیزیم دیلین سؤز داغارجیغی وارلی و زنگین اولسا دا، علمین، صنعتین و حیاتین سرعتلی گلیشیب دییشمه‌سی یئنی- یئنی کلمه‌لر گتیریر و اونا تای و قارشیلیقلی سؤزوموز و «فرهنگستانیمیز» اولمادیغی اوچون دیلیمیز گونو- گوندن قیسیرلاشیر. بئله کی؛ ایسته‌ییمیزی افاده ائتمه‌یه یئتمیر. بو دا دیلیمیزین ایشدن دوشمه‌سی و بالا-بالا اؤلمه‌سی دئمکدیر.

ایندی فرهنگستان بو ایشی گؤرورسه، بوندان قاباق یارانان کلمه‌لری هانسی قوروم و تشکیلات یارادیبدیر؟ انسانلار بیر یئره ییغیلمادان، فیکیرلشمه‌دن، بیر قرارا گلمه‌دن سس‌سیز- سمیرسیز بو کلمه‌لر نئجه یارانمیشدیر؟ ... اونا گؤره‌دیر کی اوجا تانری بویورور:

وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَأَلْوَانِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِّلْعَالِمِینَ  (الروم:22)

دونیا انسانلاری (حتی کافیر دئییب بینمه‌دیییمیزلر) دیلین اهمیتینی بیزدن یاخشی بیلیب و اونونلا مشغول اولوبلار، و اونو عزیزله‌ییب آنماق اوچون ایلین بیر گونونو (اسفندین ایکی‌سینی) اونا آییریب و «دونیالیق آنا دیلی گونو= روز جهانی زبان مادری» آدینی قویموشلار. عجبا بیزیم دینی کتابیمیز «قرآن» بئله اونو آلله‌ین آیت و نشانه‌سی کیمی یازارکن بیزلر نییه اونا اهمیت وئرمیریک؟؟! یقین کی عالم دئییلیک.! چون قرآن بویورموش؛

إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِّلْعَالِمِینَ

......

دیلیمیزده اولان بیر نئچه قدیم سؤز:

*آربا: برابر، ائشیت. (اؤزل اولا‌راق بوغدا و بو کیمی تاخی‌لی اولچن قابا دا دئییلیر.)

*آوارماق: تشخیص وئرمک. (یئل دییردی نه دئدیگینی آوارمادیم. گؤزوم سئچمه‌دی، کیم اولدوغونو آوارمادیم.)

*بادانمیش: نه‌یه‌سه ایلیشدیگیندن- گرفتار اولدوغوندان بیر یئردن آیریلا بیلمه‌ین. اصیل آنلامی ایسه برک-برک باغلانمیشا دئییلیر.

*باسالاغ: محدوده، قاپسام.

*بیلدیر: کئچن ایل.

*بیساغا: قاپینین یانوو‌لاری‌نین یئرده قالان بؤلومو. قاپی‌نین آغیزینا دا دئییلیر.

*جالاغای: علی بوش، یئریینده اؤزو ایله نسه داشیمایان شخصه دئییلیر.

*جفته: قاپینی باغلاماق اوچون اونا وورولان زنجیر تیکه‌سی.

*جوک: قاپی‌نین تاغلاری‌نین دابانی. قاپی‌نین هر تاغی‌نین توپال ال فورموندا ایکی جوکو اولور، جوک‌لر بوساغا‌لاردا آچیلمیش جوک‌یئرینده اوتوروب تاغ‌لارا حرکت ائتمک اوچون ایمکان یارا‌دیر.

*جورجه‌نک: تلیسین بیر-بیرینه یاخین اولان ایکی جونجونون بیرینی او بیری‌سی‌نین ایچینه سالماق. جورجه‌نه‌یی گئنل‌لیکله یاغیشدا-فیلاندا باشا آتیردیلار.

*چا‌لی: دریامان کندی‌نین یاخینلیغیندا پیر دئییلن بیر یئرده اؤز باشینا عمله گلن بیر نؤو آغاج.

*چاناققا: (کلاه خود) ساواشدا باشا قویولان پاپاق.

*چاپماق: آتی و باشقا مینیک حیوان‌لاری دؤردمه- دؤردنالا سورمک. بیر یئری تالاییب آلیب آپارماق. کسیلمیش حیوانین اتین بؤیوک میقداردا کسمک (اتین بو فورمادا کسیلمیش قیسمینه چاپپا دا دئییلیر).

*چاش: میزان‌سیز، ایری. (چاش دانیشماق: یئرسیز و اصول‌سوز دانیشماق. فیلان شخصین گؤزو چاش‌دیر.)

*چپره: بوغدا خولون‌دان اؤزل فورمادا توخونان قاب. اینسان و حیوانین قابیرغاسینا دا بعضاً چپره دئییلیر.

*دبک: دانیشیغینی یاخشی بلمه‌ییب ارتباط‌سیز سؤزلر دانیشان.

*دمنده: بیر آراج یا وسیله‌یه احتیاج وارکن الده اولماماسی و اونون اوجباتیندان ایشین یاتیب قالماسی. (هانا توخوماغا قیچی‌میز اولمادیغی اوچون دمنده قالمیشیق.)

*دمشک: دانیشیغینی یاخشی بلمه‌ییب ارتباط‌سیز چوخ دانیشان.

*دیبچیک: ایت و تویوق- جوجه‌نین سو ایچمه‌سی اوچون هیه‌تین بیر یانینا قویولموش سهنگین دیبی یا داشدان یونولموش بیر قاب.

*دیبردین: یاپی، بونؤوره، بنیه، اساس.

*دیغا: روسون گؤزو گؤی و ساری‌سینا دئییلیر.

*دیغاررانماق: بیری ایله ساواشماغا یوخسا اونا جاواب قایتارماغا، هیرسلنمک و اقدام ائتمک ایسته‌مک.

*دیلغیر: قول-قیچی گوده و یوغون شخص.

*دیمریغ: گئنل‌لیکله اوشاق یاش‌لاریندا بویو گوده و بیر آز دا یوغون حال اوشاغا دئییلیر.

*دیندیخینه دیدی: بیر سؤز یئرسیز گؤرونه‌رک بیری‌نین ختیرینه دیسه، اعتراض اوچون دئییرلر؛ «دیندیخینه دیدی».

*دینشه‌مک: گؤزله‌مک، مواظب اولماق. بو کلمه‌نین همیشه منفی فورماسی ایشلنیر. (... بو آدام هئچ بیر ذات دینشمیر، هارداسا بیر گون بلایا قالا‌جاق.)

*دیشرمک: هانا توخوناندا وئریلن آرغاج برک چکیلسه کیرکیز یا هوه اونو تام اولا‌راق ایلمه‌لرین اوستونه یاتیرا بیلمیر، بئله حالدا اریش یا بوی ایپی هانانین آرخاسیندان گؤرونور و دئییرلر: هانا دیشریب.

*دیشَتمک: چین، یئگه، داستار داشی، دییرمان داشی و بو کیمی دیش‌لی اولان وسیله‌لرین دیشی کوته‌لنده اونلارین دیشینی و یا چوپورلارینی یئنیله‌مک ایشینه دیشه‌مک دئییلیر. (بیزیم چینیمیز کیلله‌شیب‌دیر، کندینیزده چین دیشه‌ین وارمی؟)

*دیزمیرریغ: بیری‌نین ارکی اؤتدوگو کیمسه‌لره- اؤزل‌لیکله باجی، قارداش، آتا، آنا و عائله عضولرینه- بیر اوستونلوک قازانماق و سؤزونو یئریتمک اوچون آجیق‌لی داورانیب سؤزلریندن بویون قاچیرماق.

*دوموشماق: بوزولوب و قیسیلماق. حیوان قیسمی سویوق هاوا‌لاردا اؤزونو سویوقدان قوروماق اوچون توکونو پیرپیزلاشدیرارکن قیسیلیب دایانیر، اونلارین بو حالینا دوموشماق دئییلیر. بعضاً اینسان‌لار اوچون ده بو سؤز ایشلنیر. بو ایفا‌ده‌نی ایشله‌دن اونون سایقی‌لی بیر ایفاده اولمادیغینی بیلیر.

*دونوخا گئتمک: فیکیره دالماق.

*دولرزه کالان: گئتدیگی یئری سوراندا گئتدیگی یئری دئمک ایستمه‌ینده اعتراضلا بو جاوابی وئریر. (هارا گئدیرسن؟ –دولرزه کالانا)

*دولوزگه: آرتیق ملزمه، قوشقو، بوشونا بیر یئره آرتیریلان نسنه. (اعتراض آنلامیندا ایفاده اولونور)

*دوشوی: تویوغون یومورتادیغی یومورتانین قابیغی ات کیمی اولسا، یعنی قابیغی برکیمه‌سه «دوشوی/دوشوک سالیب» دئییرلر. کیمسه دانیشدیغی سؤزه دقت ائتمه‌سه، «دوشویلئی/ دوشوکله‌ییر» دئییرلر.

*ائونه: گونوزون یاری‌سی، بیچین چاغی ناهارا قاییداندا دئییرلر ائونه‌یه قاییدیریق.

*اَفل: باجاریق‌سیز و تنبل اینسان کی الیندن بیر ایش گلمیر.

*اگیرمک: ایپ دوزلتمک. جهره دئییلن اؤزل وسیله ایله یوندان خاما دوزلتمه‌یه: "جهره اگیرمک" دئییلیر.

*اَنیگ: یئنی دوغولموش اوشاغین چوخ ضعیف و بالاجاسینا اصطلاح اولا‌راق «انیگ» دئییلیر.

*فیر-فیسریغ: آجیق‌لی دانیشیق و داورانیشلا بیر مسئله‌یه اعتراضینی بیلدیرمک.

*گاوزار: دیرسیز، اؤنم‌سیز و خوشاگلمز دانیشان (عمومیتله یاشلی) شخص. بعضاً دانیشان شخصین بئله کئیفیته مالیک اولدوغونو ایفاده ائتمک اوچون «گاوزاررئی» سؤزونو ایشله‌دیرلر.

*گهشمک: مشورت ائتمک. مصلحتلشمک.

*گزنته: دیلنچی، یول‌چو.

*گؤگئیین: بیر یئمه‌لی نسنه‌نی تله‌سیک (هؤوول‌لو- هؤوول‌لو) یئینده دئییرلر: گؤگئیین کیمی نه داراشیبسان.

*هجین: ایزسیز و سس‌سیز یئرلرده بیر جانلی‌نین ترپه‌نیشی‌نین دویولماسی. یئلده چوخ یاواش دینده هجین دییر دئییر‌لر.

*هوزی: هس-هوس قانمایان و احترام بیلمه‌ین، ایشلرده اینجه‌لیک و زرافت‌لیگی گؤزلمه‌ین شخص.

*خیر: فارسجا پیچ.

*خیررانماق: بیر ایش اوچون بوش دبرمک، جدی ایقدام ائتمه‌مک. اویالانماق. یون ایپین تیفدیگینی آلماق ایشی.

*خیرراشماق: کیمسه‌نین کیمسه ایله دیدیشمه‌سی.

*خوسونناشماق: گیزلی- گیزلی دانیشیب آنلاشماق.

*ایگشمک: بیری ایله دئییتدشمک، دارتیشماق، چکیم-بکیم‌لی رقابت ائتمک، کیمه‌سه گؤز قویوب هئی ایرادینی توتوب آجیق‌لی سؤز دئمک.

*اینیشیل: کئچن ایلدن اؤنجه‌کی ایل.

*ایریم اوجی: بیر گیزلی ایشدن بیر آزجا سئزمه‌یه ایریم اوجو بیلمک دئییلیر.

*ایریموک ویرماغ: گون باتدیقدا آغ قارا‌دان سئچیلمک ایسته‌مه‌ین چاغا دئییلیر.

*ایریمویله: اؤزل‌لیکله یانا‌جاق اوچون ایستیفاده ائتمک‌دن اؤتورو، یئره تؤکولموش آوار-انجر و چؤر-چؤپون اله گلن و ایری`‌لرینی بارماق‌لاری شنه فورمونا سالیب سوپورتده‌له‌ییب ییغماغا ایریمویله‌مک دئییلیر.

*ایشگیل: باغلاماق‌دان اؤتورو پنجره‌نین آرخاسینا دمیر یا آغاجدان وورولان زبانه.

*کانکانچی: قویو و کهریز قازان اوستا.

*کاس: ایری، نامیزان.

*کرزدنمگ: وورماغا قورخوتماق اوچون ال-قولونو قالدیرماق.

*کیله سوپورگه: ایشله‌نیب چؤپ‌لری گودلمیش سوپورگه.

*کینووش گمیرمگ: بیر ایشی گؤرمه‌یه چوخ تپینمک، بیر ایش اوچون چوخ دارتینماق.

*کینووشه گئتمک: آشیری صورتده هیرسله‌نیب و توند دانیشماق.

*کیرت: هئچ، منفی آنلامدا مطلق.

*کوماج: توپا شکیلده بیتمیش بیتکی‌لرین ایلک زامانی. (یاغیشدان سونرا زمی کوماج ووروب.)

*کونالغا: ییغینجاغا کونالغا دئییلیر. اما پیس آنلامدا ایشلنیر. یعنی خوشا گلمه‌ین ییغینجاغا دئییلیر.

*کؤچل: زمی دؤیولندن سونرا بوغدانین چیخان بوغونلارینا کؤچل دئییلیر.

*کؤمبه: کؤز و قورون ایچینه باسدیریلیب کوت شکلینده بیشن چؤرک. بونو مجازی صورتده صیفر معناسیندا دا ایشله‌دیرلر. منجه بو سؤزون کؤکو "گؤممک" فعلیندن توتولموش‌دور.

*کونه‌وان: لئجمان، دامین اطرافیندا دووارلارین باشیندا اونلاری یاغیش و قاردان قوروماق اوچون قورولان دامنه.

*کورمَی: بیر نؤو دوگون‌دور. اؤزل‌لیکله حیوانی بوینوندان باغلایاندا بو دوگوندن ایستیفاده اولونور.

*قولای: کئیفیت‌سیز.

*قولابان: ائوین چؤل گوشه‌سی.

*لینگین ویرماغ: آخساماق.

*لینتیر: برک و قیو‌راق گؤرونمه‌ین آسیق و ساللاق دورومدا اولان شخص و نسنه.

*لیر: اؤزونو چکه بیلمه‌ین شخص، آغیر و تنبل شخص.

*لیوه: یالتاقلیق دانیشیقدا اولورسا لیوه‌لیک داورانیشدا اولور.

*لول: چیلخا.

*مایماغ: دوشونجه و زکاسی آز اولان شخص.

*مئزَر: سوزولوب-یوخالمیش پارچا، ساپی چکیلمیش پارچا، بیری دانیشاندا دئدیگی سؤز چوخ ساغلام اولمایاندا دئییرلر: «مئزرره‌مه»

*میرگه: یون و اوندان دوزلمیش هر بیر نسنه نملی یئرده قالاندا اونو میرگه یئییر، دئمه‌لی میرگه بیر تور بؤجک‌دیر.

*مؤهره: پالچیقلا قورولان دووار. پالچیغی اؤزله‌ییب حاضیرلادیقدان سونرا اونو شخصین گوجو یئتدیگی قدر کونده‌له‌ییب دووارا قویورلار. فارسجا چینه دئییلیر.

*نفتز: شوم، اوغورسوز ساییلان اینسان یا حیوان.

*اوزاناغ: بیرینی دانیشیقلا دنگ ائدنده دئییرلر اوزاناق ائله‌دین.

*پئر: طراز و هم سطح اولمایان نقطه‌لر. قاپی یا پنجره`نین چرچیوه‌سی‌نین بیر جونجو اوبیری‌لردن بیر آز دالی-قاباق اولاندا دئییرلر: "پئر"دیر.

*پلیزگه: هر نه‌دن اوجو ایتی فورمادا آیریلان قیسا خول.

*پریس: اؤزل‌لیکله قویو و چاپالدا تاخیلین اطرافیندا اونو دوواردان آیری ساخلاماق اوچون کولش و بیان‌دان قویولموش هؤرمه. باشقا یئرلرده ده بو فورمادا اؤتری و موقتی آییرما‌لارا پریس دئییلیر.

*پیچتتی: بسته بندی.

*پیشکَی‌له‌مک: توز-تورپاغین بیر یئرده قونوب برکیمه‌سی. بارماغین آراسی دا توز-تورپاقلا دولوب ایی‌له‌ننده پیشکَی‌له‌میش‌دیر دئییلیر.

*ساغاناغ: قاوال، الک، کم و قلبیرین آغاجدان دوزلمیش چئوره شکلینده اولان بؤلومونه دئییلیر.

*ساققوو: قورو، دوندوروجو و سومویه یئریین سویوق هاوا`یا دئییلیر. (فرئسک دئییلن بیر تور دووار نقاشی`سی واردیر، بو نقاشی سولو و قورو اولا‌راق ایکی نؤو ایشلنیر. قورو نؤوونه "سئککو" و یاش نؤوونه "فرئسکو" دئییلیر. بو سؤزلر ایتالیان`جا‌دیر.)

*سالغارراماغ: ساغلاماق، حاضرلاماق

*سئرت: قیراغین باشی، هامار یئرله یئنیشین مرزی.

*سئیرگ: سؤزلری‌نین بیر-بیرینه ربطی اولمایان شخص. هر شئیین تک-تک اولماسینا دا سئیرک دئییلیر. یاغیش سئیرک یاغیر. زمی سئیرک بیتیب.

*سکمک: عمومیتله کهلیک، بیلدیرچین، یئلبه، توراغای و ... کیمی قوش‌لارین یئریشینه دئییلیر. هانا توخویاندا عینی رنگده ایلمه‌لری سیخ توخوماق اوچون "سک" سؤزو ایشلنیر. (ساری`‌دان ساغا و سولا اون دنه قیرمیزی سک.)

*سلَن‌گؤدن: سلیقه‌سیز شخصه دئییلیر.

*سینسیمک: سس‌سیز و لاپ‌دان نفسینی چکیب آغلاماق.

*سیرینسیمک: اؤرنه‌یین نوخودو سودا ایسلا‌داندا، سو اونو بیر دوروما سالیر کی، دای او نوخود بیشمک بیلمیر. نه قدر قایناداسان دا بیشمیر. چؤرگی تندیره یاپاندا تندیر یاخشی قیزارماسا چؤرگ گؤیه‌ریب قالیر نه قدر اود دا وئریلسه یانیر اما بیشمیر. ملکه و قووورغانی قوووراندا آرادا بیری بیشمیر نه قدر اود دا وئرسن یانیر اما بیشمیر. بیر آدام یاخشی ائیتیم (تربییه) گؤتورمه‌ینده، بونلارین هامی‌سیندا دئییرلر سیرینسیییب.

*سومسوگ: باشی بوشونا زیر-زیبیلدن نسه تاپیب یئمک اوچون دایماً اویغون‌سوز یئرلرده گزیب-دولاشان ایت. سومسوگ ایت ایشه یارامیر و دیرسیز ساییلیر. بوشو-بوشونا اویغون اولمایان یئرلره سورکلی گئدن شخصه ده بعضاً بئله ایفاده ایشلنیر.

*شیرت: هئچ، مطلق، کسین.

*شؤنگومک: ایت یانینی یئره قویوب اللری اوستونده دایاناندا "شؤنگویوب" دئییرلر.

*شولوم: اؤز تاماهینی اؤنله‌یه بیلمه‌ین کیمسه.

*شومبوللانماق: ایت`ین یالمانیب قویروغونو بوللایا‌راق تانیدیغی اینسانین آیاق‌لارینا دؤشنمه‌سی.

*تانخارماق: (اؤج و انتقام آلماق اوچون) ایسمارلاماق، تاپشیرماق. سنی الله‌ا تانخاردیم یعنی؛ سنی الله‌ا تاپشیردیم کی، دیوانووی او وئرسین.

*تیلیشکه: عمومیتله آغاجدان آیریلان دیرناقچا، قابیغین قالخماسی.

*توتالغا: ییه‌سیز بیر یئری توتوب بئجرمک. اونا ییه‌لنمک.

*تووکه: دسته‌لی و قاتلانان پیچاغین بیر دسته‌سی، بیر ده تووکه‌سی (کسر بؤلومو) اولور.

*ورزانا چیخارتدون: بیری بیر ایشی یاریتمایاندا اعتراض اولا‌راق بونو دئییرلر.

*یال: ایت`ین یئمه‌یی. سال و بؤیوک اَینملی یئر. آت`ین یال یئلکه‌سی.

*یالاق: ایت`ین یئمک قابی.

*یانشاق: چوخ و بوش دانیشان شخص.

*زاغار: بیر شخص، یاش و بویونون کیچیک‌لیگینه باخمایا‌راق، بؤیوک کیمی داوراناندا «زاغار»لانیر دئییرلر. بو کلمه چوخلو «بئچه»لر حاقدا ایشلنیر. تئز آینییان، او بیری بئچه‌لری ووران و خوروز کیمی داورانان بئچه‌یه «زاغار بئچه» دئییلیر.

*زَویمگ: دوشوک و آلچاق سسله عمومیتله بیریندن نسه آلماق اوچون آردیجیل اولا‌راق نه‌لرسه سؤیله‌مک.

*زیفتین: قارا رنگین سون درجه اولدوغونو گؤسترمک اوچون دئییلن سؤز. (زیفتین قارا)

*زیغیلداماق: تام اولا‌راق زَویمک کیمی‌دیر اما نه‌ییسه وئرمه‌مک اوچون.