ترکی، زبان آموختن و اندیشیدن / فتح الله ذوقی

زبان ترکی از دیرباز دارای جایگاه و ارزش علمی و مذهبی عمده‌ای در مناطق ترک‌نشین بوده است. وجود هزاران نسخه‌ی خطی به زبان ترکی کهن که از منطقه تورفان ترکستان شرقی یافت شده است شاهد این مدعاست. هر چند در دوران اسلامی زبان عربی به عنوان زبان علم و در بسیاری از دربارها‌ی ترکان زبان فارسی به عنوان زبان شعر و ادب بوده است و نگاشتن زبان ترکی با الفبای عربی نسبت به الفبای اورخون دشوار بوده است اما با این وجود ده‌ها هزار عنوان کتاب به زبان ترکی با خط عربی نگارش یافته است. این کتاب‌ها در ترکستان، شبه قاره‌ی هند، ایران، قفقاز و نیز سرزمین‌های عثمانی نگارش یافته است. زبان ترکی بیشتر به عنوان زبان شعر و ادب، تاریخ و علم و حکمت مورد استفاده قرار گرفته است.

با پیدایش لهجه‌ی جغتایی، نوزایی فرهنگی عمیق و گسترده‌ی فوق‌العاده‌ای در دوران تیموریان آغاز گشت از ترکستان تا هند و ایران وحتی آناطولی نیز پیش رفت هرچند شکل‌گیری حکومت تئوکراتیک صفوی بطور محسوسی این رشد سراسری را تضعیف کرد و با کشیدن دیوار قطوری بنام ایران و فراکشیدن زبان فارسی در آن، مانع ادامه‌ی این روند تکاملی و فزاینده شد و زبان ترکی تنها توانست بیشتر به عنوان زبانی ادبی در ترکستان و نیز هند و ایران ادامه یابد اما ادامه قدرتمند رشد زبان ترکی در سایه‌ی حمایت پادشاهان قدرتمند سلسله‌ی عثمانی به بالندگی و شکوفایی زبان ترکی انجامید به گونه‌ای که در اواخر دوره‌ی عثمانی زبان ترکی یکی از زبان‌های پیش‌رو در فنون و علوم روز بود.

همسایگی عثمانی با اروپای پانهاده در رنسانس، باعث شد که زبان ترکی یکی از اولین زبان‌های دنیای اسلام باشد که متون اطلاعات علمی و فکری غرب به آن زبان وارد شود. از این رو زبان ترکی در دنیای اسلام جایگاه خود را به عنوان زبان علم تثبیت کرد و بسیاری از ملل و کشورهای همسایه برای آشنایی با علوم و فنون غرب از پل ارتباطی زبان ترکی بهره می‌جسته‌اند. با آمدن صنعت چاپ به عثمانی همزمان با اواخر حکومت صفوی و انتشار هزاران عنوان کتاب‌ و نشریه به زبان ترکی در استانبول، قازان ـ تاتارستان و نیز بولاق ـ مصر و پخش آن در اقصی‌نقاط عالم اسلامی جایگاه والای زبان ترکی در عالم اسلامی به عنوان زبان علم را نشان می‌دهد.

آموزش و تعلیم و تربیت نوین نیز از طریق مدارس «رشدیه‌»‌ عثمانی به ایران و ترکستان و افغانستان راه یافت. میرزا حسن رشدیه خود که بنیانگذار این نوع مکتبخانه‌ها در ایران است خود تحت تاثیر عثمانی اقدام به اداره‌ی این نوع مدارس نمود. ناگفته نماناد که رشدیه برای سوادآموزی کتابهایی درسی چندی را به نام «آنا دیلی»‌ و «وطن دیلی» و به زبان ترکی تالیف نمود که نه تنها در مدارس قفقاز و ایران که حتی تا مدت‌ها در مدارس ترکستان نیز به عنوان کتاب‌ درسی مورد استفاده بود. سوگمندانه با یورش روسیه تزاری به دیگر مناطق ترکستان و استیلای زبان روسی در آن مناطق کتابهای درسی ترکی جایگاه واقعی خود را از دست دادند. به دلیل اهمیت زبان ترکی حتی در مدارس افغانستان نیز زبان ترکی یکی از مواد درسی تدریس می‌شده است که به نظر می‌رسد با فروپاشی عثمانی و تغییر الفبای ترکی از عربی به لاتین در جمهوری ترکیه، و نیز استیلای روس و انگلیس در افغانستان آموزش زبان ترکی در این کشور نیز کمرنگ شده است. در لینک زیر اسکن دو نمونه از این کتاب‌ها به نام‌های «الفبای ترکی» و «صرف ترکی» که در افغانستان چاپ شده و به عنوان کتاب درسی مورد استفاده بوده است آمده است:

http://afghanistandl.nyu.edu/books/adl۰۲۷۴/adl۰۲۷۴_۰۰۰۰۰۱.html
http://afghanistandl.nyu.edu/books/adl۰۳۰۲/adl۰۳۰۲-fr۰۱.html
در مقدمه کتاب «صرف ترکی»‌ می‌خوانیم:

«اما بعد چون تمدن و ترقی در عالم بتحصیل علوم و فنون است و مرصد این مقصد اقصی منوط و مربوط به آموختن السنة متمدنة وسیع است که کافل و شامل جمیع علوم و فنون می‌باشد و اگر چه چند زبان دارای این صفت در عالم موجود است اما برای عالم اسلامی بهترین السنه زبان ترکی عثمانی است که حائز جمیع صفات لازمه و کفیل اشاعت و اذاعت علوم است و نیز تعلیم آن نسبت به السنة یوروبی بصدها درجه بهتر است خصوصاً برای مردم اسلام که زبان عربی را که جزء اعظم ترکی است عموماً یاد دارند…»

ترکی عثمانی در آن روزگاران یکی از زبانهای پیشرو علم بوده است و با توجه به پشتوانه‌ی جمعیتی ترکی که از ترکستان چین تا غرب آناطولی، بهترین جایگاه رشد و توسعه را داشته است که با رفتن کشورهای آسیای میانه زیر سلطه روس و چین، و تضعیف آن در کشورهای تحت نفوذ انگلیس و روسیه مانند ایران، عراق، افغانستان، کشورهای تجزیه شده از عثمانی و نیز شبه قاره هند، طلایی‌ترین دوران شکوفایی و گسترش زبان ترکی از دست رفت، سده‌ی اخیر، یعنی قرن بیستم، سده‌ی گسست و تضعیف دنیای ترک بوده است، سده‌ای که تلاش و آروزی متفکر فرزانه‌ بزرگی چون گاسپیرالی ـ که تلاش می‌کرد روزنامه‌ی خود «ترجمان» را به گونه‌ای انتشار دهد که از ساربان کاشغری گرفته تا قایقران بسفری همه و همه بتوانند به راحتی روزنامه‌اش را بخوانند ـ به دلیل اوضاعی متشتت سیاسی قرن اتم نتوانست به واقعیت بپیوندد، باری سده‌ی آموزش همگانی، در غیاب زبان ترکی در بیشتر مناطق ترک‌نشین جهان سپری شد و البته با عنایت الهی و همت مردانه ترکان آناطولی زبان ترکی توانست خود را بعنوان زبان علم و تکنولوژی روز نگهداشته و پیش برد. ترکی استانبولی امروزه به عنوان زبانی کاملا علمی مطرح است که کتابهای علمی، فلسفی و با دشوارترین و پیچیده‌ترین اصطلاحاتش می‌تواند در آن تبلور یابد. بالندگی یکی از شاخه‌های زبان ترکی به عنوان زبان علم جبران عقب‌ماندگی سایر لهجه‌ها را می‌کند. زبانی که سال گذشته توانست جایزه نوبل ادبیات را ببرد می‌تواند در این قرن، یعنی عصر ارتباطات، به عنوان بهترین آلترناتیو زبان‌های بیگانه‌ای مانند روسی، انگلیسی برای همه‌ی ترکان جهان باشد.