نووروز بایرامینین کؤکنی – اؤتَگی

۲۰۰۹-جو ایلده آذربایجان جومهوریتی نین اؤنریسی ایله «بیرلشمیش میللتلر معنوی کولتور میراثی اؤرگوتو»، نووروز بایرامینی «دونیا معنوی کولتور میراثی» سییاهیسینه آلدی و ۲۰۱۰-دا دا بیرلشمیش میللتلر قورولو ۲۱ مارتی بو تؤره نی بشریّتین 3000  ایللیک گلنگی اولاراق «دونیا نووروز بایرامی» گونو بیلدیردی. ایندی ایسه آذربایجانلا یاناشی تورک دونیاسی، اورتا آسیا، اورتا دوغو، قافقاز، بالکان و قارا دنیز و ... بؤلگه لرده  300 میلیون اینساندان آرتیق بو گونو بایرام ائدیب و اؤز بایرام گلنک- شنلیک لرینینی اؤزل بیچیمده کئچیریرلر. بو اؤلکه لردن  آذربایجان باشدا اولماقلا تورکییه، قازاقیستان، تورکمنیستان، اؤزبکیستان، قیرقیزیستان، دوغو تورکوستان، تاتاریستان، باشقورد، داغیستان، چوواش، قیریم، قاقاووز، باتی تراکیا، تاجیکیستان، افغانیستان و ایرانی سایماق اولار. بو مقاله ده نووروزون کؤکنی، تاریخچه سی و هانسی میللتره عائید اولدوغونو آراشدیرماغا چالیشاجاغیق.

گیریش

« بؤیوک گؤی تانرینین ایلک دفعه گورولده دیگی یاغیز یئر، آلتمیش تورلو چیچکلرله بزَندیگی، آلتمیش تورلو حئیوان سورولرینین ایلک دفعه کیشنه دیگی و مَلَدیگی زامان، سن "تورکون آتاسی" یارادیلدین! »

بو جومله لر بیر تورک قامی، بیر تورک شامانینین سؤیله دیگی تورکون یارادیلمیش فلسفه سی، اینانجی و حیات طرزیدیر کی عئینی زاماندا نووروزا دا بیر ایشاره دیر.

بیلیندیگی کیمی دوغا و دؤنَنجه(مؤوسوم) لری نین دَییشمه سی بَللی قوراللارا گؤره دوزنلی تکرار اولونماقدادیر. سیجاقدان سویوغا، سویوقدان سیجاغا کئچیلمه سی، طبیعتین جانلانماسی، آغاجلارین و چیچکلرین یئنی دن دیریلمه سی، حئیوانلارین تک و یا توپلو گؤرونمه سی و کؤچ ائدنلرین دؤنمه سی، حیاتینین داوامی طبیعت قوراللاری ایله سیخ باغلی اولان ایلکَل اینسانلارین خیاللاریندا و قافالاریندا چئشیتلی فیکیرلرین، سئوینجلرین و قورخو و قوشقولارین یاشانماسینا ندن اولوردو. بو دَییشیمین سورکلی آردیشیق تکرارلانماسی بونلارین بیلیم آچیسیندان آچیقلانماسی گرکله نیردی. بو چرچیوه ده یازین گلیشی ایله ایلگیلی تؤره نلرین اینسانین یارادیلدیغی گوندن بری وار اولدوغو گؤروشو حاکیمدیر. او زامانلاردان بری، یاشاماغا داها ال وئریشلی اولان یازین گلیشی، هاوالارین ایسینماسی، چیچکلر و آغاجلارین جانلانماسی، توپراغین اکمه یه ال وئریشلی حالا گلمه سی و باشقالاری کیمی دوروملار و قوشوللار اینسانلارین یاز مؤوسومونه اؤزل ایلگی گؤسترمه سینه و چئشیتلی تؤره نلر دوزنلمه سینه سبب اولوردو.

سومئرلر چیوی (میخی) یازی یاراتمالاری ایله بیزلره یاز و یئنی ایل تؤره نلریندن و ایزیندن اَن اسکی یازیلی بَلگه لری آنیت بوراخمیشلار. اویقارلیغیمیزین تمللرینی یارادان سومئرلرین اورتا آسیادان گلمه گوجلو وارساییمی و فیکری اساسیندا، بو بایرامیمیزین ایزلرینی اورتا آسیادا، تورکلرین اولو بابالارینین یوردوندا آراماق بیزی دوغرو سونوجلارا گؤتوره جکدیر. بیر سیرا سومئرولوژلارا گؤره سومئرجه، تورک دیلینین ده ایچینده اولدوغو بیتیشگین (التصاقی) دیللر عائیله سینه منسوبدور. گلدیکلری یئر ده آرکئولوژی بولونتولارا اساساً اورتا آسیادیر. چئک بیلگینی "هروزنی -Hrozny" طرفیندن بیر بَلگه ده بئله بیر سؤز یازیلر: " آرال-Aral دان گلدیک، کاپهوزی- kaphuzi   دَن  کئچدیک". هروزنی بو کیتابینی سومئرلرین بیر داش یازیسینا دایاناراق یازمیشدیر. بو جومله ده گؤروندویو کیمی اونلار آرال گؤلو  چئوره سیندن گله رک "مئزوپوتامیا-"Mezopotamya یا یئرلشمیشلر.

نووروز کلمه سی حاقیندا؛

"گئنیش بیر اینجه لمه نی گؤزدن قاچیرماماق گرکیر. او دا، بوتون دونیادا اسکی دن بری بوتون ائتنیکلر، میللتلر و خالقلار گلَه نَک، گؤره نک، بایراملار و اؤزل گونلرینی اؤز دیللری ایله آدلاندیرماقلاریدیر."

نووروز فارسجا بیر دئگی اولاراق "یئنی گون" آنلامیندادیر. بو سؤزجویون آنا کلمه دن تؤره ین باشقا شکیللری چئشیتلی میللتلرده گؤرونمکده دیر. نوروز، نئوروز، نایروز، ناوروز و باشقالاری.

سومئرلرده بو گون "آ-کی-تیل، "A-Ki-Til  بیچیمینده قئید اولونموشدور. تیل کلمه سی سومئرجه ده یاشاییش و یئنیدن دوغوش آنلاملارینینی داشیییر. سومئرجه ده یاشاییش آنلامیندا اولان - تی Ti -  کلمه سی ایله بو کلمه یاخین بیر بنزرلیک گؤسترمکده دیر و بونلار هر ایکیسی ده  دیری- تیری کلمه سینین ان اسکی بیچیمی ساییلیر.

نووروز چئشیتلی تورک بویلاریندا دا بو گون، یئنی گون، یئنگی گون، اوغوز گونو، بوزقورد گونو، اولوسون اولو گونو، اولو گون، ارگنه قون، قوللو، قوتان، ایسییاه، جیلاسیررو  و بئله کیمی سؤزلرله تانیملانیب و کئچیریلمیش و بونلارین بیر چوخو بو آنا قدر بو بویلارین دیللرینده یاشاییرلار.

یوخاریدا گؤستردیییمیز اینجه لمه نی "کاشغارلی ماحمود" دا وورغولاییر. اونون اون بیرینجی یوز ایلده  "دیوان لغات التورک" آدلی اثرینده تورک بویلارینین نووروز یئرینه "یئنی گون" سؤزونو قوللاندیغینی گؤروروک. اوندان سونرا بیر سیرا میللتلرده نووروز کلمه سی قوللانماغا باشلانمیشدیر. اؤرنه یین جاغاتای تورکجه سینده بو کلمه ایلک اولاراق "علی شیر نوایی" نین اثرلرینده (جار دیوانی) گؤرونور. او، بو کیتابیندا نووروز آدی وئریلن موسیقی موغاملاریندان و نووروزدا اوخونان شئعرلردن دانیشیر. نووروز کوسَک، نووروز بوروخ و باشقالاری.

سومئرلرده یئنی ایل؛

ایلکَل اینسانلاردا اولدوغو کیمی سومئرلرده ده دین بوتون توپلومون حیاتینا حاکیم ایدی و بوتون یؤنلر و قونولاردا ائتگیلی بیر رول اویناییردی. بوندان دولایی مؤوسوم لرین دَییشیمی دینی دوشونجه لرله آچیقلانیردی.

سومئرلرده بو قونو عئشق تانریسی "ایناننا- İnanna" و چوبان-قورویان تانری "دوموزی- Dumuzi" افسانه سینده سؤیلَنمیشدیر. بو افسانه نین اؤزه تی بئله دیر:

" عئشق تانریسی ایناننا ، چوبان تانری دوموزی ایله ائوله نیر، سونرا او اؤلولری دیریلتمک اوچون آخیرته گئدیر. (سومئرلرده او بیری دونیا روحلارین دؤورولدویو قارانلیق و سیخیجی بیر مکان اولان و کور آدلاندیریلان یئر آلتیندا بیر دونیایا دئییلیردی). بورادا اونون باجیسی "ائریشکییال- Erişkiyal" حاکیم ایدی. ایناننا اؤلوموندن اؤنجه یاردیمچیسی "نینشوبور- Ninşubur"ا اؤیرتمه لر اؤیره دیر. اونون آخیرت دونیاسینین یئددی قاپیسیندان کئچمه سی گرکیر.

هر قاپی آغزیندا اونون گئییم لرینی سویوندوروب و سوس اشیالارینی آلیرلار. سونونجو قاپیدان او چیپلاق حالدا یئر آلتی دونیاسینا گیریب و ائریشکییال و اونون قوللوغوندا اولان کیچیک تانریلار (آنونناق- Anunnaq)-لارلا قارشی- قارشی یا گلیر. اونلارین چوخ قورخونج و دهشتلی باخیشی ایناننانی اؤلدورور. اوچ گون- اوچ گئجه دن سونرا دؤنمه دیگینی بیلن یاردیمچیسی نینشوبور اونون تاپشیریقلاری اساسیندا تانریلاردان اونو یئنی دن دیریلتمه لری اوچون یاردیم ایسته ییر. سو تانریسی "ائنکی-Enki" اونا یاردیم الینی اوزالدیر. ائنکی روحلاری- جیسملری یارادیر و اونلارا دیریلیک یئمه یی و سویو وئریب آخیرته گؤندریر. بو ووجودلار ایناننانی دیریلدیر. آنجاق آخیرت دونیاسینین قوراللارینا گؤره ، اورایا گیرن، ایشیقلی دونیایا دؤنمک اوچون اؤز یئرینه بیر باشقاسینی بوراخمالیدیر. ایناننانین ائشی دوموزی و باجیسی "گئشتیناننا- Geştinanna"، او دونیادا قالماغی اؤز آرالاریندا پایلاشیرلار. دوموزی و گئشتیناننا، ایناننانین یئرینه او بیری دونیادا قالماغی قبول ائدیرلر. دوموزی آلتی آیلیق سوره اوچون یئر اوزونه چیخدیغی زامان طبیعت جانلانیر، بیتکی و آغاجلار یاشیللانیر و سیجاق گونلر باشلاییر. او، یئر اوزونه چیخدیقدان سونرا ائشی ایناننا ایله ائوله نیر."

بو سؤیلنجه مؤوسوم لرین دَییشیمی و قوراللاری ایله یاخین بیر بنزرلیک گؤستریر. آخیرته گئده نین تام چیپلاق حالا گتیریلمه سی قیش مؤوسومونون بوتون یاشیللیقلاردان آرینماسینی آندیریر. اونلارین یئنی دن ائولنمه لری ده یئنی ایلین شنلیک تؤره نلرینی گؤستریر، چونکو گئرچک حیاتدا دا بو ایش حاکیم و بؤیوک کابینه نین ائولنمه لری ایله یارانیر.

سومئرلرده یئنی ایل بایرامی گؤرکملی تؤره نلرله قوتلانیردی. یئنی ایل اَکین ایشلرینین باشلانماسی، یاز آیلارینا اوزله شیر. چاغداش یاز و یئنی ایل بایراملاری، شنلیک و تؤره نلری بو تاریخ اؤنجه سی اکینچیلرین یازدا گئرچکلشدیردیکلری شنلیک و ایلنجه لری ایله تاریخی کؤکلرله باغلیدیر.

بابیللر (آکئدلر) بو افسانه نی سومئرلردن آلاراق بیر آز دَییشیک بیر بیچیمده کئچیررمیشلر. اونلارین آنلاتیلاریندا دوموزی "ایشتار- İştar"ین (بابیللرین ایناننانین یئرینه یاراتدیقلاری سئوگی و عئشق تانریسی) هم ائشی هم ده قارداشی ایمیش. دوموزی بیر اوو دا اؤلور، ائشی ایشتار اونو ایشیقلی دونیایا گئری دؤندرمک اوچون یئر آلتی دونیاسینا گئدیر. ائریشکییال اونون دؤنمه سینی اؤنله ییر. یئر اوزونده تؤره نین- یاشاییش دوزه نینین سیخینتیلارینا گؤره تانریلار ائریشکییال دان ایشتارین گئری دؤندریلمه سینی اؤتونوب ایسته ییرلر. او دا دؤنوب اؤزو ایله گتیردیگی حیات و دیریلیک سویونو دوموزی یه ایچیردیر و بئله جه دوموزی نین دیریلمه سیله طبیعت یئنیدن جانلانیر.

عیلاملاردا یئنی ایل؛

فیرعونلارین باش حکیمی اولان سینوحه یازیلاریندا بابیل شهرینده کی بایرام و تؤرنلری بئله آنلادیر:

"یازین گلیشی ایله بابیل اهالیسی 12  گون شنلیک ایچینده دیر. 13- جو گون بو شنلیک لر قوندارما کرال(خاقان-شاه) سئچیمی و عئینی گونون آخشامی اونون اؤلدورولمه سی ایله سونا چاتار. بو 12  گونده بابیل خالقی ان گؤزل گئییملرینی گئییب، گنج قیزلار ایشتار تاپینیغینا گئدرلر و گلنک - گؤرَنکلرینه گؤره ساییلاری آز اولمایان، باشقا یئرلردن بابیله گلنلری قوناق ائدرلر، قارشیلیغیندا دا هر بیریسیندن بیر هدییه آلارلار."

بایرامداکی بو تؤره ن گونئی آذربایجان و ایراندا قوتلانان نووروز ایله چوخ بنزرلیک گؤستریر. 12 گون تعطیل و شنلیک، گؤزل گئییملر، 13- جو گونون یاخشی و خوش اولماماسی، هدییه آلماق، قوناقلاما و باشقالاری، هر ایکی سینده ده عئینیدیر.

سینوحه بابیل اهالیسینین بیر قاچ آدلا تانیندیغی، بعضاً کالده، آراسیرا دا خوزی اولاراق بیلیندیگینه ایشاره ائدرک بو تؤره نلرین عیلاملارا عائید اولدوغو یؤنونده کی ساو-ایدّیعالاری چورودور. تاریخی قایناقلاردان بیلیریک کی "خوزی" بویو عیلاملارین قوللاریندان بیریدیر. ایسلام تاریخچی لری ده عیلاملارا اثرلرینده یئر وئرمیشلر. گونوموزده، بصره کؤرفه زینین قوزئیینده ایران سینیرلاری ایچریسینده و بابیلین قارشیسندا یئر آلان خوزیستان ایالتی اونلاردان قالان آنیقدیر.

بو بایرامین سامی دیللی خالقلاردا اولماماسی و ایزلرینین گونوموزده بولونماماسی باشقا یؤندن بنزَر تؤره نلی بایرامین آذربایجان و ایراندا بو گونده وار اولوب یاشاماسی بایرامین عیلاملار دؤنَمیندن بَری وار اولدوغونا قانیتدیر.

فارس تاریخچیلرینین ساولارینا گؤره عیلام اویقارلیغی ایران اویقارلیغینین تمل و اساسینی اولوشدورور.

هاتتی لرده یئنی ایل؛

هاتلار و یا هاتتی لر، هیتیتلردن اؤنجه آنادولونون آسیا منشألی، بیتیشگین دیللی یئرلیلریدیر و هیتیتلری اویقارلیق آچیسیندان چوخ ائتگی له ین بیر میللتدیر. هاتتیلرین مدنییّت ایزلرینی میلاددان اؤنجه 2000 – لرده آنادولودا گؤرمک اولاسیدیر.

هاتتی منشألی "ایللویانک افسانه سی" یئنی ایلین باشلانقیجینا ایشاره دیر. افسانه ده قاسیرغا، فیرتینا تانریسی اژدهانین ایلان ووجودلو اژدها ایللویانک ایله ساواشیندان سؤز ائدیلیر. بو افسانه یئنی ایل بایرامیندا سؤیله نیردی. سانکی اژدها ایللویانکین اؤلدورولمه سی ایله یئنی ایل باشلارمیش.

هاتتیلرین مدنیتینده، نووروز و طبیعت بایرامینا داها چوخ بنزَیه ن بیر باشقا افسانه ایسه " اؤلن و دیریلن تانری تئلئپینین افسانه سی"دیر. باباسی فیرتینا تانریسی ایله دارتیشان بیتکی تانریسی تئلئپین سینیرلَنیر و گؤزدن ایتیر. او، غئیب اولدوقدان سونرا حیات دورور و چوخ اولومسوز دوروما معروض قالیرلار. افسانه نین متنیندن آنلادیغیمیزا گؤره بو دوروم قیشین گلمه سینه بنزَر بیر دوروم ایدی. بو اولومسوز دوروم- قوشوللاردان قورتولماق اوچون تانریلار تئلئپینی بولماغی قرارلاشدیریر آنجاق بولابیلمیرلر. قارتال بئله اونو بولا بیلمیر. ان سون بال آریسی تئلئپینی بولور و اونون آیاغینی چالاراق اویخودان اویادیر. تئلئپین همن اؤز معبدینه دؤنور و حیات یئنی دن جانلانیر. بو افسانه ده یاز شنلیکلری زامانی سؤیله نیر.

میصیردا یئنی ایل؛

میصیرلیلاردا دا یئنی ایلی آندیریان میفلر(سؤیلنجه لر) واردیر. میصیرین اسکی میتولوژیسینده گونش، بوللوق و برکت تانریسی، نیل نهرینده یازین باشلانقیجیندا سئللرین تانریسی "اوزیریس" طرفیندن اؤلدورولور. اوزیریسین آناسی و ائشی "ایسیس" اونون بدنینین پارچالارینی توپلاییب یئنی دن یارادیرلار. بو اؤلوم و یئنی دن دوغوش طبیعتین اؤلومو و یئنی دن دوغولماسینی گؤسترمکده دیر. چونکو نیلین سئللری نیلین چئوره سینه و میصیرا برکت و بوللوق گتیریر. ایرماغین اَکینه و تاریما یارارلی اولان مادّه لری سئل ایله گتیرمه سی تاریمی داها وئریملی ائدیر. بورادا یئنی ایل بایرامی داها چوخ بیر اکینچیلیک بایرامیدیر.

هونلاردا یئنی ایل؛

تسی-ما-چیانینین یازدیغی "شای-چی" آدلی کیتابین "هون تذکره سی" بؤلومونده، هر ایلین بیرینجی آیی اولان (ایل باشی) مارت آییندا هونلارین بوتون بَی لرینین چانیو دوشرگه سینه توپلانیب گلنک لرینه گؤره چئشیتلی قوتلامالار و عیبادتلرده بولوندوقلاری، 5- جی آیدا (میلادی تقویمه گؤره 8- جی آیدا) لانگ-چئنگ دئییلن یئرده توپلانیب،  یئر، سو و گؤی تانرییا قوربانلار سوناراق بؤیوک تؤرنلر یاپدیقلاری سؤز ائدیلیر.

بیر سیرا بیلگین لره گؤره نووروزون، گؤی تورکلرین ارگنه قون دان چیخیش گونو اولماسی، بیر سیرا بنزرلیکلره اساساً هون  تورکلرینین دیر. بؤیوک هون بیرلیگینین داغیلماسینین آردیندان گؤی تورک دؤولتینین قورولوشونا قَدَر کئچن 450 ایللیک زامانلا، داستانداکی 400 ایل بیر-بیرینه چوخ بنزرلیک گؤستریر.

"ارگنه قون" داستانی؛

نووروز بایرامینین تورکلره عائید اولماسی ایله باغلی الیمیزده اولان تمل قایناقلاردان بیری ده"ارگنه قون" داستانی‌دیر. بو بایراملا داستان آراسینداکی ایلیشگی دن دانیشمادان اؤنجه داستانا قیساجا گؤز دولاندیریریق:

" تورک ائللرین‌ده گؤی تورک لره قدر گوجلوسو یوخ ایدی. بوتون یاغی ائللر بیرلشیب اونلارا یوگوردولر. آنجاق یئنیلدیلر. چونکو ساواشدا دوزاق قوروب، تورکلرین قاباغیندان قاچدیلار. تورکلر ده اونلاری قووالارکن اؤز یوردلاریندان دیشا چیخدیلار. یاغی لار بیردن گئری قاییدیب تورکلرله ووروشدولار و اوستون گلدیلر، گؤی تورک لری قیردیلار. اوشاقلارینی قول ائدیب، اؤزلری ایله آپاردیلار. گؤی تورک خاقانینین قایان آدیندا بیر اوغلو و توکوز آدیندا قارداشی اوغلو یاغی لارین الیندن قاچیب اؤز یئرلرینه گلدیلر. آنجاق دوشمنین قورخوسوندان بیر نئچه مال-داوار آلیب، ائللرینی گؤتوروب ائله بیر داغا ساری گئتدیلر کی، یولدان یالنیز بیر دَوه گوجله کئچه بیلردی. بیر یئره یئتیشدیلر کی، اورادا آخار بولاقلار، چئشیتلی اوتلار، مئیوه آغاجلاری و اوولار وار ایدی. اورادا قالیب، یورد سالیب تانرییا شوکور ائتدیلر. او یئره ارگنه قون دئدیلر. ۴۰۰ ایل سونرا اینسانلاری و حئیوانلاری او قدر چوخالدی کی، او یئره سیرماز اولدولار. بو زامان اورادان چیخماق اوچون دوشونوب-داشیندیلار. دئدیلر کی، آتالاریمیزدان ائشیتدیک، ارگنه قونون دیشیندا گئنیش یئرلر، گؤزل یوردلار وار ایمیش. بیزیم یوردوموز اسکی‌دن او یئرلر ایمیش. داغلارین آراسیندان بیر یول تاپیب بورادان کؤچک، اورالارا گئدک. آرالاریندا اولان بیر دمیرچی دئدی: - بورادا بیر دمیر اَرگنه سی (معدنی)‌ وار، اونو اریتسک، چیخماغا یول آچیلار. اورانی اود قویوب اریتدیلر و بیر یول آچدیلار. او گونو یادلاریندا ساخلاییب اورادان چیخدیلار. او گوندن گؤی تورک لرده او گونو یئنی ایل بایرامی توتماق گلنک اولموشدور. ارگنه قون‌دان چیخاندا گؤی تورک لرین خاقانی قایان سویوندان اولان بؤرته-چئنه ایدی. "

ایندی ایسه "ارگنه قون" داستانین‌دا نووروزلا باغلی دوغرولتولاری اینجه له ییریک. اسکی تورکلر آراسیندا نووروز بایرامی ایله باغلی کئچیریلن تؤرَنلردن بیری بئله گؤستریلیر. یازین ایلک گونونو بایرام اولاراق کئچیرمک تورکلرده اسکی بیر گلنکدیر. او گون بیر پارچا دمیری اودا قویوب قیزدیرارلار. اؤنجه خاقان بونو باشقا بیر دمیرله توتوب اودا قویار، چکیجله دؤیر. اوندان سونرا بَی لر ده بئله ائدرلر.

بو گلنک بیر قدر دَییشیک بیچیمده قیریم و آنادولو تورکلری طرفین‌دن بو گون ده قورونوب ساخلانماقدادیر. بئله کی، آنادولو و قیریم‌دا یاشایان تورکلر آراسیندا بئله بیر گلنک گئنیش یاییلمیشدیر. مارتین ۲۱-ده بوتون عائیله بیر یئره ییغیلاراق عائیله بؤیویونون باشچیلیغی آلتین‌دا اودا قویولموش دمیری دؤیرلر. (یئری گلمیشکن وورغولایاق کی، بو اسکی گلنک آنکارایا توپلاشمیش تورک جومهوریتلری باشچیلاری طرفین‌دن ده تکرار ائدیلمیشدیر.)

نووروز بایرامینین "ارگنه قون" داستانی ایله باغلیلیغینی گؤسترن باشقا بیر فاکت دا ماراقلیدیر. نووروز گونو اورتا آسییا تورکلرین‌ده، اؤزللیکله، اویغور، قازان، اوفا تورکلرین‌ده "ارگنه قون" داستانی اوخونماقدادیر.

گؤروندویو کیمی، تورکلر آراسین‌دا "ارگنه قون" داستانینین ایزلری آز دا اولسا اؤزونو قورویوب ساخلامیشدیر. تورک عالیمی آذربایجان جومهریتی نین پرئزیدئنتی محمد امین رسولزاده ۱۹۵۴-جو ایلین مارت آییندا تورکییه‌ده "آذربایجان" درگی سینده (سایی- ۵۴) یازدیغی "نووروز بایرامی" آدلی مقاله‌سینده یازیر: "آذربایجان تورکلرین‌ده نووروز بایرامینا یئرلی دئییم ایله نووروز دئییلدیگی کیمی، ارگنه قون بایرامی و یا بوزقورد بایرامی آدی دا وئریلیر".

ائتروکسلرده یئنی ایل؛

میلادی تقویمین 9، 10، 11، 12 –جی آیلاری اولان سئپتامبر (ائیلول)، اوکتوبر (اَکیم)، نووامبر (قاسیم)، و دئسامبر (آرالیق) اَسکی لاتینجه ده اولان یئددی، سککیز، دوققوز، و اون  کلیمه لریندن تؤره میشدیر. سورَج ایریملی اینجه لندیگینده ایلین ایلک آیینین اوجاق دئییل مارت ایله باشلادیغی زامان معنا و آنلام بولدوغو گؤرونور. بوندا ائتروکسلرین ائتگیسی واردیر. تورک کؤکنلی اولان ائتروکسلرین رومو باسیب آلدیقدان سونرا بورایا گتیردیکلری یئنیلیکلر ایچینده ایل باشینین مارت آییندان باشلادیغی بیلینیر. بوندان دولایی بو آی اؤز آدینی روملولارین باش تانریسی مارسدان آلمیشدیر.

ائتروکسلر 12 حئیوانلی اسکی تورک تقویمینی قوللانیردیلار ، بو تقویمین باشلانقیجی دا مارت آییدیر.

اوغوزلاردا یئنی ایل؛

اوغوزلاردا نووروزا و اونون باره سینده بئله بیر آنلاتی و سؤیلنجه وار؛

اوغوز اوغلو ماغارادا یاشارکن قیشدان چوخ قورخاردی. اونا گؤره ده ایلین ۳ مؤوسومونو قیشا حاضیرلاناراق کئچیرردی، دونیانین نئعمتلرینی ماغاراسینا گتیریب، ییغاردی. بیر یولوندا، قیش اوزون سوردو. اوغوز اوغلونون آزیغی توکَندی.

چاراسیز قالان اوغوز اوغلو ‘یئمه یه بیر شئی بولاییم' دئیه بؤیوک چیلله نین ۳۰-جو گونو ماغارانین دیشینا چیخدی. آنجاق هئچ بیر شئی بولامادی. ساققالی بوزلاندی، الی- آیاغی دوندو. پئشمان بیر شکیلده  ائوه دؤندویو سیرادا یولدا بیر بوز قورد بالاسیلا قارشیلاشدی. بوز قورد بالاسی اونا:

-         بو قاردا- بوراندا هارادان گلیرسن ؟ دئیه سوردو.

      اوغوز اوغلو باشینا گلنلری آنلاتدی.

بوز قورد بالاسی اونا بئله دئدی:

-         ای، اوغوز اوغلو، ایلَریدَکی یول آیریمیندا سنی بیر سورو قویون، قوجاق دولوسو باشاق، بیر جَهره، بیر ده اَل دییرمانی بَکله ییر. اونلاری آلیب ماغارانا گؤتور. قویونو کسیب اتینی یئیَرسن، یونوندن ایپلیک اَییریب، اؤزونه گئییم تیکیب، دری‌سینی ده گئیَرسن. بوغدا دَنلرینی ده ال دییرمانی ایله اوغودوب، اونوندان چؤرک پیشیررسن. بئله جه یازی قارشیلامیش اولارسان.

تکی سنه وئردیگیم امانتلری قورومالیسان. باشاقلاری و قویونو آرتیرمالیسان. قوزولاری یاخشیجا بؤیوتمه لی، بوغدا دَنلرینی یئره سپیب، اونو آلنینین تری ایله سولامالیسان. سؤیله دیکلریمی یاپمازسان، یاشامین چوخ زور اولاجاق…

اوغوز اوغلو یول آیریمینا گلدی. قورد بالاسینین سایدیقلارینی بولوب، آلیب ماغاراسینا گَتیریب، قیشی یاخشیجاسینا کئچیردی. یازدا سورونو داغا یایدی، بوغدا دَنلرینی توپراغا سَپدی. گئجه- گوندوز سورولَره، باشاقلارا باخدی. تانری اوغوز اوغلونا گؤرونمه میش بیر بوللوق باغیشلادی. او گوندن سونرا اوغوز اوغلو ایل بویونجا چالیشماغا باشلادی. بوز قورد بالاسینا اوزلَشدیگی بؤیوک چیلله نین ۳۰-جو گونوندن یانا بایراما حاضیرلانماغا باشلادی. ایلین ۵ گونونو یئدی-ایچدی، چالدی-اوینادی، یولداش-قوهومویلا بایراملاشدی.

اوغوز اوغلو ایل باشینی او گوندن سایمیش، او گونه " یئنی گون" آدی وئردی. یئنی گونو "نووروز"و بایرام ائتمه یی گَلَنک دورومونا گتیردی. نووروز اونا اوغور گتیردی... او گوندن بری بیر چوخ یئرده "یئنی گون" بایرامینین قوتلاماسی باشلاندی.

پارسلاردا یئنی ایل؛

بو قونودا ان اسکی بیلیگی 8 –جی  یوز ایلده تانگ سولاله سی دؤورونده یاشامیش اولان "دو-یو" یازدیغی "تانگ-دیان" آدلی اثرینده وئریر. اونون وئردیگی بیلگی لره گؤره ایل باشینی مارت آییندا دئییل بلکه هازیران آییندا قوتلایاردیلار. اوندان سونرا ان اسکی بیلگی فیردوسی نین شاهنامه سینده بولونماقدادیر. اونون دا بیلگی لری چئشیتلی وئرسیونلارا دایاندیریلدیغینا گؤره بیلیمسل دیَرینی آزالتماقدادیر. آلپ ارتونقانین کئیخوسرو طرفیندن دوزاغا دوشورولوب اؤلدورولویو گون، جمشید (فارسلارین افسانه وی شاهی) ایله ایلگیلی بیر قاچ آنلاتی و یئنه دمیرچی کاوه نین ضحاکا قارشی آیاقلانیب اؤلدورولویو افسانه سی نووروز ایله ایلگیلی افسانه لر سؤیله نیلیر. جمشیدین شاهلیغینی ائعلان اتدیگی گون، دماوند داغیندان بابیله گلدیگی گون، آذربایجاندا تخت ده اوتوردوغو گون و...  جمشیده عائید آنلاتی لارین وئرسیونلاری کیمی هم ده زردوشتی لرین "اوئستا" کیتابیندا و چئشیتلی اثرلرده گؤرونمکده دیر.

(فارس تاریخچیلری و اونلارین ایدّیعلارینا گؤره بیر سیرا قوزئیلی- گونئیلی سویداشلاریمیز دا،  نووروز بایرامینی پیشدادی لر، ساسانی لر، هخامنشی لر و زردوشتیلره عائید اولدوغونو ساولاییرلار.)

سونوج:

کولتورون میللتلرین اولوشوموندا نه قدر اؤنملی رول اوینادیغینی بیلریک. شاهنامه نین 11 –جی یوز ایلینده قلمه آلیندیغی دؤنم ده پارس کؤکنلی اولمایان سولاله لرین بؤلگه ده حاکیم اولماسی، پارسلارین میللی بیرلیگینی گوجسوزلتمیشدیر. فیردوسی نین اؤزو ده سویداش اولدوغو فارسلاری بو دورومدان قورتارماق اوچون ساختا-قوندارما کولتور یاراتماقدان و باشقا میللتلرین کولتورونو پارسلارا یییه ائتمکدن هئچ چکینمه میشدیر.

نووروزون پارسلاردان چوخ اؤنجه ایزلری واردیر. و تکجه بیر کلمه یه گؤره اونلارا وئریلمز. بایکالدان بالکانلارا قدر چوخ گئنیش بیر جوغرافیادا یاشایان اسکی و چاغداش تورک بویلاریندا یئنی گون و یئنی ایل بایرامی گؤرونموش و گؤرونمکده دیر. آمئریکادا یاشایان قیزیل دَریلی لرده بئله بو گون "یئنی گون" گَلنَگینین اولدوغو تئزلریمیزه بیر قانیتدیر.

گونوموزده بیر چوخ تورک بویونون کولتور یاشامینداکی ایل باشینا عائید آدلار، آیین و تؤره نلری نووروزون تورکلرین اسکی اینانجی اولان و ایندی ده تورک بویلاری آراسیندا سورَن شامانیزمله سیخ ایلیشگیسی اولدوغونو قانیتلاماقدادیر. گونوموزده نووروزون ایسلامی لشدیریلمه سینه قارشین بو گلنه یین و تؤره لرین چوخ اسکی لره دایاندیغی گئرچکدیر.

بو بایرام اسکی اینسانلارین بوللوق، برکت، قوتساللیق، امک، امکچیلیک و ... ایله باغلی یارانان بیر گلنک دیر.

زردوشتلوک، بو گلنه یی  اولوسون قافاسیندان سیله بیلمه دیگی اوچون اونو اؤزونونکولشدیرمه یه چالیشمیشدیر. بو بایرامی ماراقلا قارشیلایان و اؤز فیکیرلری ایله اویقون بیلن زردوشتیلر، بوتؤولوکده اونو زردوشتون آدی ایله یاراندیغینی تانیتدیرماغا چابا گؤسترمیشلر. آنجاق بو بوللوق و برکت بایرامینین سو تاپینیمی(پرستیشی) ایله باغلی گونشی، یئلی، کوله یی، یاغیش چاغیرماق، ایلین سون 4 اود گونو- چرشنبه لرینین قوتساللیغی، تانرینین برکتلریندن یئددی سینی بایرام سوفره سینه گتیرمک  و ... ایله باغلی بیر چوخ ایلکین گلنکلر قورونوب ساخلانمیشدیر.

یئنی گون بایرامینین پارسلارا عائید اولمادیغینین فاکتلارینی قیساجا بئله سیرالایا بیله ریک؛

مقاله نین متنیندن گؤروندویو کیمی پارسلاردان داها اؤنجه بو بایرام تؤره نلری باشقا ائتنیکلر و میللتلرده گؤرونموشدور.

چوخ گئنیش بیر جوغرافیایا یاییلان تورک بویلارینین چوخونلوغو و بلکه ده هامیسی بو بایرامی قوتلاماقدادیرلار. بونلارین ایچینده پارسلارلا تاریخده هئچ ایلگیسی اولمایانلاردا دا بئله یئنی گون بایرامی قوتلانماقدادیر. بو بایرام پارسلاردان اونلارا کئچمه میش بلکه اونلاردان آیریلیب دا پارسلارلا قونشو، اونلارلا اورتاق کولتوره صاحیب اولان تورک بویلاری طرفیندن پارسلارا کئچمیشدیر. نئجه کی نووروز گلنَگی فارسلارین باغلی اولدوغو هند-و-آوروپایی – آریایی سویلو و تحلیلی دیللی کؤکَنلی میللتلر(روس، اسلاو، ژرمن، هندو و ...) آراسیندا بایرام کئچیریلمیر.

اگر میلاددان اؤنجه بو بایرام تؤره نلری پارسلار ایچینده وار ایدی سه، ندن میلادی 11 –جی یوز ایله قدر (شاهنامه نین یازیلدیغی دؤنم) پارسلارین داها اسکی متنلرینده بونا عائید هئچ بیر بلگه یوخدور؟

شاهنامه دن اؤیرندیگیمیزه گؤره پارسلار ایران یایلاسینا گلدیکلری زامان (میلاددان اؤنجه بیرینجی مین ایلین باشلاریندا) او زامانا گؤره چوخ گئری قالمیش و مدنیت سیز بیر توپلومدور. دوغال کی بو توپلولوق یوکسک دوزئی ده بیر کولتور و گلنه یه یییه دئییلمیش. کسینلیکله نووروزو او دؤنَمین یوکسک دوزئی لی اویقارلیقلاریندان آلمیشدیرلار. سومئرلرین آکئدلر، هاتتی لر، هورری لر و هیتیت لر اوزرینده کی ائتگیسی نه قدر گوجلو ایسه، یئنه سومئرلرین، عیلاملارین و آذربایجانین اسکی اویقارلیقلارینین فارسلار اوزرینده کی ائتگیسی ده گوجلودور.

هر حالدا، نووروز تکجه فارسلارین بایرامی دئییل. بو بایرامین بو گون یاشایان گلنک و تؤرنلری ایچینده فارس و یا زردوشتلوک دینینین ایزلرینی آختارماق یارارسیز و گرکسیزدیر. بوتون (حتی زردوشتلوکدن خبرسیز اولان) تورک بویلاریندا اود اوزریندن توللانما ایسه چوخ اولابیلسین کی، ارگنه قون ‌دا دمیری اریتمک اوچون یاندیریلان تونقالین ایزیدیر و افسانه وی یورددا اولدوغو کیمی اود اوزریندن توللانان "آغیرلیغین-اوغورلوغون"، سیخینتیلارینی گئری‌ده قویوب یئنی حیاتا چیخیر.

بئله‌لیکله، بوتون دئییله‌نلری سونوجلایاراق، کسکین بیر فیکره گلمک اولار کی، نووروز اسکی تورک- پروتو تورکلرین مؤوسوم و میللی قورتولوش بایرامیدیر. بو بایرام مین ایللرین او تاییندان گلن یئنی گون ، یئنگی ایل، بوزقورد، اوغوز و ارگنه قون بایرامینین گونوموزده یاشایان ایزیدیر.

 حاضیرلایان: فیروز یوسفی