ایل سایار (سالنامه)

ایل سایار : (Il sayar) سالنامه. تقویم.

ایل : (Il) سال. سنه. سال در نزد ترکان، طبق تقویم 12 گانة حیوانی و به صورت 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 45 ثانیه محاسبه می شود.

چاغ : (Çağ) وقت. زمان. وقت و دوران حکومت یک فرمان روا. همچنین در سیستم زمان نگاری ترکی هر شبانه روز به 12 قسمت مساوی برابر با 2 ساعت به نام « چاغ » تقسیم می‎شود.

در تقویم های تورکی هر یک از 12 سال دور 12 گانه به نام حیوانی خاص است. هر سال نیز به 12 ماه تقسیم می شود که دوباره به نام همان حیوانات خوانده می شوند. هر روز نیز 12 چاغ است و هر چاغ برابر دو ساعت است. باز به نام همان 12 حیوان نامگذاری شده اند. این 12 حیوان به شرح زیر است و هر کدام از این سال ها به باور ترکان معنا و مفهوم خاصی داشتند :

1- سیچان (سیچقان) : موش (آرامش)،

2- اؤکوز (اود، اینک) : گاو (جنگ و آشوب. به گفتة کاشغری چون گاوها به هم فراوان شاخ بزنند و درگیر شوند)،

3- بارس (قافلان): پلنگ (نیکی و بدی با هم)،

4- دووشان (تاووشقان) : خرگوش (بد بختی)،

5- ناققا (ناک، لوی) : نهنگ یا تمساح (فراوانی و ارزانی. زیادی باران. به گفتة کاشغری چون تمساح در آب باشد.)،

6- ایلان : مار (پیروزی)،

7- آت (یونت) : اسب (متوسط)،

8- قویون (قوی) : گوسفند (برکت و فراوانی)،

9- پیچی (بیچی) : میمون (بی‎برکت)،

10- تویوق (توخاقوی) : مرغ (دشواری. به گفتة کاشغری چون مرغ بسیار به دنبال دانه بگردد و پیوسته چیزها را زیر و رو کند)،

11 - ایت: سگ (فلاکت های بوجود آمده در سال های میمون و مرغ کم می‎شود)،

12- دونقوز (تونقوز) : خوک (بی‎اثر).

 

اسامی روزهای هفته تورکی

۱ـ یئلی گونی : شنبه

۲ـ سوت گونی : یکشنبه

۳ـ دوز گونی : دوشنبه

۴ـ آرا گونی : سه شنبه

۵ ـ اوت گونی : چهارشنبه

۶ ـ سو گونی : پنج شنبه

۷ ـآینی گونی : جمعه

 

اسامی  فصل ها به ترکی:

بهار = یاز yaz  یا باهار bahar

تابستان = یای yay

پاییز = گوز ( سون باهار )، پاییز

زمستان = قش gish

 

اسامی ماه ها به ترکی :

فروردین : آغلار گولر

اردیبهشت : گولن آی

خرداد : قیزاران آی

تیــــــــر: قورا پیشیرن

مورداد : قویروق دوغان

شهریور : زومارآیی

مهــــــر: خزل آیـــی

آبــــــان : قیرؤو آیی

آ ذر : اوخ آتان

د ی : چیلله

بهمـن : دوندوران آی

اسفند : بایرام آیی

 

لغات تقویم و گاه شماری ترکی :

در زیر چند کلمه ترکی مربوط به تقویم و گاهشماری ترکی را آورده ایم :

ساعت (واحد زمان) : چولا – Çola

ساعت مچی : چولازیق – Çolazıq

ساعت دیواری : هؤرون چولاسی – Hörün Çolası

دقیقه: ایریمجیک – İrimcik

ثانیه: ایکینجیک – İkincik

آنیه: قیرپیمجیک – Qırpımcıq

روز: گون –Gün

هفته: یئددیجه– Yeddicə

ماه: آى – Ay

دوره دو ماهه: کسین – Kəsin

فصل٬ موسم (سه ماهه) : دؤنه نجه – Dönəncə

دوره شش ماهه: سوره م -Sürəm

سال : ایل – İl

سال شمسى : گونش ایلى – Günəş İli

سال میلادی : دوغوش ایل – Doğuş İli

سال قمرى : آیسال ایلى – Aysal İl

سال هجری: کؤچسه ل ایل – Köçsəl İl

دهه : اون ایللیک – Onillik

قرن-سده : یوزایللیک – Yüzillik

سالنامه : ایللیک – İllik

سالگرد : ایل دؤنوم – İldönüm

سالنما : ایل گؤر – İlgör

روزشمار : گونگه ن – Güngən٬ گونله ج – Günləc

تحویل سال : گون دؤنومو – Gün Dönümü٬ ایل دؤنوشومو – İl Dönüşümü

وقایع نامه : ایلده لیک – İldəlik

کرونولوژی : چاغینسیرا – Çağınsıra

وقت٬ هنگام : چاغ – Çağ

تقویم : ییم – Yim

تاریخ (علم): اؤته ک – Ötək

تاریخ (مورخه) : ایلایگون- İlaygün

مدت : سوره – Sürə

مهلت : سوره و -Sürəv

عهد٬ دوره : دؤنه م -Dönəm

روند : سوره ج – Sürəc

پریودیک٬ ادواری : سوره لی – Sürəli

مزمن : سوره گن – Sürəgən

دائم٬ مداوم : سوره کلی – Sürəkli

ابدی : منگی – Məngi

ازلی : آشنی – Aşnı

آخر: سون – Son

اول : ایلک- İlk

نهایت: بیتیم – Bitim

ابتدا : باشلانقیج – Başlanqıc

عاقبت: تکیش – Təkiş

اولیه٬ نخستین : ایلکین – İlkin

نادر : سئیره ک – Seyrək

زود زود: سیخجا – Sıxca

پیاپی : آردیشیق – Ardışıq

قدیم : اسکی – Əski

باستان : بایری – Bayrı

زمان (در مقابل مکان) : چاغین – Çağın

مکان (در مقابل زمان) : اورون –Orun

صبح = سحر sahar

روز = گوندوز gondooz  یا گونوز gonooz **

شب = گئجَه geja یا ججَه jeja **

ناهار یا نصف روز = گون اورتا goon oorta

عصر = آخشام akhsham

نصف شب = یاری گئجَه yari geja

امروز = بوگون boogoon یا بویون booyoon **

دیروز = دونَن doonan

فردا = صاباح sabah

پری روز = ایسراغا گون isragha goon  یا ایرلی گون irali goon **

منابع:

1- ایران تورکلرینین اسکی تاریخی (پروفسور محمدتقی زهتابی)

2- دونیا تقویم لری و تورک تقویمی (بهرام اسدی)

3- دیوان الغات الترک (محمود کاشغری)

4- سه سنگیاد باستانی (دکتر محمدزاده صدیق)

5- سالنامه فارسی توشقان ئیل (دکتر اسماعیل مصباح)

6- گاهشماری ایران (احمد بیرشک)

7- نشریه یاشایش شماره 188 ( مقاله نوشته شده توسط یئکنلی)

8-  ماهنامه بایرام شماره 32 و 33

9-  تحقیقات شخصی.