منظوم تاپماجا‌لار و دؤردلوک شعرین یارانماسی 2 گئتدیکجه ابتدایی فورماسیندان چیخیب، فولکلورون چوخ¬چئشیدلی ژانرلاری ایله قوووشان، تأثیرلنن، یئنی-یئنی شکیل‌لر آلان منظوم تاپماجا‌لار خالق پوئزیاسینین گله‌جک انکیشافی اوچون زمین حاضرلاییر.
منظوم آتا سؤزلری‌نین تدقیقی نتیجه‌سینده اؤیرندیک کی، بو فولکلور نمونه‌لری داخلینده و اونون قانونا اویغون انکشافی سایه‌سینده نصیحت¬آمیز بایاتی‌لارین، اوستادنامه‌لرین، حتی جناس‌لی بایاتی‌لارین میدانا چیخماسیندا بیر زمین اولموش‌دور. تاپماجا‌لارین طبیعی آخاریندا دا دوداق¬دگمز تجنیسین چوخ ساده، لاکن طبیعی و گؤزل بیر نمونه‌سی، داها دوغروسو، بو نمونه‌نین ابتدایی فورماسی میدانا چیخمیش‌دیر. دوداق حاقیندا دوزلدیلمیش تاپماجا بئله شکیللنمیش‌دیر:
ننه‌یه دگمز، بابایا دگر،
خالایا دگمز، عمه¬یه دگر،
دگره دگمز، دگمزه دگر.
آذربایجان تاپماجا‌لاری ایچریسینده¬ده ایکی بئله نمونه‌یه راست گلیریک. همین تاپماجا‌لار دا دوداق حاقیندا‌دیر. گل، گل دئییرم گلمز،
گلمه، گلمه دئییرم، گلر.
داها بیر اوچونجو اؤرنک تاپیلدی کی، او تکجه دوداقدیمز تجنیسین باشلانغیجی دگیل، هم ده یانیلتماج‌لارین بلکه ده جوجرتی‌سی‌دیر. اوّلکی نمونه‌لر بیت-بیت دوزوملندیگی حالدا، بورادا دؤردلوک یارانمیش‌دیر. ننه‌یه دگمز، بابایا دگر،
خالایا دگمز، بیبی¬یه دگر،
دگره دیمز، دگمزه دیر،
آللها دگمز، بیللاها دگر.
بو، دوداق دگمز شعر نوعونون ایلکین فورماسی دگیل، بس ندیر؟ فولکلور نمونه‌لری سفارش ایله یارانمیر، اونو فولکلورون اؤز طبیعی آخاری یارا‌دیر. یازیلی ادبیاتدا، ائله‌جه ده آشیق یارادیجیلیغیندا چوخ¬سایلی نثر و نظم نمونه‌لری‌نین ایلک چئشنی‌سی بیتیب توکنمه‌ین فولکلور خزینه‌سین‌دن آلینمیش‌دیر. البته، بونلار فیلولوژی آختاریش‌لار و تحلیل‌لردیر دیل‌چی‌لیک باخیمین‌دان باشلانا‌جاق آراشدیرما‌لاردان داها یئنی، داها گرکلی نتیجه‌لر الده ائده‌جک‌دیر. بولاغین گؤزو تاپیلاندان سونرا اونون آخارینی معین¬لشدیرمک او قدرده چتین‌لیک تؤرتمز. بیز نه اوچون اؤرنک اولا‌راق کرکوک فولکلورونا، اونون آتا‌لار سؤزلرینه تاپماجا‌لارینا و دیگر ژانرلارینا مراجعت ائدیریک؟ بو سوالین جاوابینی پروفسور غضنفر پاشایئو داها صمیمی، ایچیندن گلن، اونو ایلگیلندیرن حس‌لرین دیکته‌سی ایله بیزه بئله چاتدیریر:»چونکی کرکوک دولایلاریندا مسکن سالان باجی-قارداش‌لاریمیز دا، بیزده عینی خالقا منسوب اولوب، عینی دیلده دانیشیریق«.
ناغیل و داستان‌لاریمیزدا دا بئله دگیلمی؟ داستان قهرمان‌لاری بوتا آلدیغی قیزین آرخاسینجا ژاپونیایا یوخ، چینه گئدیر، چونکو اورادا اونون اؤز دیلینده دانیشان اویغور قارداش‌لاری وار (»معصوم و دل¬افروز« داستانی)، مصرده سلجوق‌لار وار (»نوروز و قنداب« داستانی) باغداددا کرکوک‌لر وار (»آرزو-قنبر« داستانی) و ... داستان‌لارین یارانما و یاییلما جغرافیاسی خصوصی بیر تدقیقاتین موضوعسودور. دیل ائله انسیت واسطه‌سی‌دیر کی، اونون جاذبه قوه‌سی قلبده یاراتدیغی محبت انسانی دونیانین هانسی قطعه‌سینه دئسن چکیب آپارار. عینی دیلده اولسا دا، کرکوک فولکلوروندا آتا سؤزلرینده تاپماجا‌لاردا بنزری اولمایان افاده‌لر، رنگ-رنگ بدیعی چالارلار وار کی، اونلارین یانیندان اؤتری بیر نظرله کئچمک اولمور. خورما آغاجی حاقیندا:
اوزون-اوزون اوزانی،
گلین کیمی بزنی.
کؤرپو حاقیندا:
آیاغی هئی سو ایچیر،
اوستوندن گلن کئچیر.
نار حاقیندا:
یومرو-یومرو یوواسی،
یوز اللیدی بالاسی.
پروفسور غضنفر پاشایئو، عراق-تورکمن فولکلوروندان آذربایجانا بیر-بیریندن قیمت‌لی شفاهی خالق ادبیاتی اؤرنک‌لری گتیرمیش‌دیر. بونلاری دریندن-درینه اینجه‌لمک، گنج‌لیگه چاتدیرماق، اونو سئو‌دیرمک هامیمیزین وطنداش‌لیق بورجوموزدور.
تاپماجا‌لارلا بایاتی-باغلاما‌لار آراسیندا بوی وئرن مناره‌لر باغلاما-بایاتی و قیفیل¬بند-قوشما دئییشمه‌لری‌نین یول آیریجیندا ماراقلی بیر خالق پوئزیاسی نمونه‌سی‌دیر. »آ مینی مینی، مناره« دئیه-دئیه، طرف مقابل‌لر سؤز دؤیوشونه گیریرلر. بو داها چوخ قیز-اوغلان دئییشمه‌لری تأثیری باغیشلاییر. ساری آشیغین بیر-بیریندن گؤزل و تأثیرلی دئییشمه‌لرینده حربه-زوربا عنصرلاری¬دا واردیر. دوغرودور، آشیق هئچ کسه میدان اوخومور. عکسینه، اونا میدان اوخویورلار. لاکن او، سرراست جاواب‌لاری ایله همیشه اوستونلوک قازانیر.
آذربایجان فولکلورو آنتولوژیاسینین (عراق-تورکمن جلدینده) غضنفر پاشایئو بایاتی باغلاما‌لارا عاید نمونه‌لر وئرمیش‌دیر:
للم ائلین آشینا،
ائل توپلاشار باشینا.
نه الی، نه آیاغی،
گئدر اکین باشینا. (سو)
و یاخود:
گؤزل مندن نار ایستر،
باغیم یوخدو، بار ایستر.
اکیلمه¬میش بوستانی، توخوم‌سوز خیار ایستر. (دومبالان) باشقا بیر مثال:
ندندی،
اینجی‌لی صدف ایکی لؤیون سوت
قاریشماییر ندندی. (یومورتا)
غضنفر پاشایئو_بو_ژانرا بایاتی_باغلاما یوخ، بایاتی-تاپماجا دئییر و اونو دا علاوه ائدیر کی، خالق بدیعی-اوبرازلی دیل سلیس‌لیگی، معنا کسری ایله سئچیلن فورما و اوسلوب آختاریب تاپماغا چالیشمیش‌دیر.
دوغرودان دا دیل – ادبیاتین اؤزودور، جانی‌دیر، هاواسی، سویو و حیاتی‌دیر.
بیتیب توکنمه‌ین آذربایجان فولکلوروندا نه یوخ‌دور؟! دیلین بوتون اینجه‌لیک‌لری آتا‌لار سؤزلرینده، تاپماجا‌لاردا، بایاتی‌لاردا، خالق دوزگولرینده، نه¬لرده، نه-لرده جلا‌لانیر گؤزللشیر کؤنول‌لر اوخشاییر، انسانا بدیعی-ائستئتیک ذوق وئریر. آذربایجان تاپماجا‌لاری ایچریسینده نظمله اولان‌لاری داها چوخ ماراق دوغورور. تاپماجا‌لار آیری-آیری شعرلرین علامت‌لری اساسیندا قورولور، هر شئی اوستو اؤرتولو شکیلده وئریلیر. همین علامت‌لرین کؤمکی ایله ده تاپماجانین جاوابی تاپیلیر. سودا بیتر،
سودا ایتر. (بوز)
یانیلتماج‌لار اوشاق‌لارین تلفظونون، نطقی‌نین انکشافیندا نه قدر اهمیت‌لی رول اویناییرسا تاپماجا‌لاردا اونلارین فکری‌نین، ذهنی‌نین ایتیلشمه‌سینه، خیال‌لارینین قانادلانماسینا دوشونجه و بیلیک‌لرینه او درجه‌ده مثبت تأثیر ائدیر.
کپنک حاقیندا تاپماجا:
تورپاق دگیل، داش دگیل،
قورو دگیل، یاش دگیل.
بوینوزو وار قوچ دگیل،
قانادی وار قوش دگیل.
آری حاقیندا:
یولا خالچا دؤشه‌لیدی،
بیر آنا‌دان یوز اوغول،
هامی‌سی بیر پئشه‌لیدی.
اوزرلیک حاقیندا:
ایلیم-ایلیم دویمه‌سی، ایلیم خاتین دویمه‌سی.
هر کس اونو تاپماسا،
یئددی ایلین خسته‌سی.
قافیه‌سی، ردیفی یئرلی یئرینده اولان، آوازلا دئییلن ایلدیریم، مانجاناق حاقیندا تاپماجا:
داغ‌دان گلیر، داغ کیمی، قول‌لاری بوداق کیمی.
اگیلیر سو ایچمگه،
به¬ییریر اوغلاق کیمی.
گؤز حاقیندا: بیر گوزگوم وار قاپاق‌لی،
دؤرد قیراغی ساچاق‌لی،
قیزیل حاقیندا: اریمز کوپه، چورومز کوپه،
مین ایل قالسا،
چورومز کوپه.
ساری آشیق باغلاما بایاتی‌لارینی درین مشاهده‌لر اساسیندا یاراتمیش‌دیر. او، هم ده ائلات حیاتینا یاخشی بلددیر. یایدا جامیش‌لار گون اورتا‌دان تا آخشام سرینینه قدر گؤلده یاتیشار. آشیق دا باخیر کی، گؤلده یئددی جامیش وار. جامیش‌لاردان اوچو گؤیه چکیلیر، یعنی گؤی چمنه اوتلاماغا گئدیر، دؤردو ایسه گؤلده قالیر. بؤیوک صنعتکارلیق قابلیتی اولان ساری آشیق بو منظره¬نی سئیر_ائدیب_آشاغی‌داکی_بایاتی-باغلامانی یارا‌دیر:
من آشیقم، بو گؤلده،
یئددی جان وار، بو گؤلده.
اوچو گؤیه چکیلدی،
دؤردو قالدی بو گؤلده.
بورادا چاشقین‌لیق یارا‌دان:
یئددی جان وار بو گؤلده،
اوچو گؤیه چکیلدی-
مصراع‌لاری‌دیر. آشیق بورادا دا "گؤی" افاده‌سیندن استفاده ائدیر.
باشقا بیر مثال:
من آشیقم، قمر هئی،
هارایلادیم قمر، هئی.
گؤیده بیر مادیان اوتلار،
آلتدا قولون امر هئی.
بیرینجی بیت آیدین‌دیر. قمر یا آتین، یاخود دا آت صاحبی‌نین قادینین آدی‌دیر. بورادا معما کیمی گؤرونن ایکینجی بیت‌دیر:
گؤیده بیر مادیان اوتلار،
آلتدا قولون امر هئی.
تام آنلاشیلمازلیق تؤره‌دن "گؤی" سؤزودور. ایلک نظرده آداما ائله گلیر کی، صحبت گؤی‌دن آسمان‌دان گئدیر، آتدا گؤیده - آسماندا اوتلاییر. لاکن معلوم اولور کی، آت گؤیده - یاشیل چمنده و یا گؤی زمیده اوتلاییر، قولونو دا آلتیندا امیر.
ائله بیل کی، بو بایاتی-باغلاما یارادیجی‌سی شعر یاراتمیر، سؤزلردن رنگ آلیب لوحه چکیر، تابلو یارا‌دیر. بو جور بایاتی-باغلاما‌لار تکجه آدامی دوشوندورمور،_عینی_زاماندا، اونا_بدیعی-ائستئتیک ذوق وئریر.
ساری آشیق معلوم‌دور کی، جناس‌لی بایاتی یارادیجی‌سی‌دیر. آشیغین بایاتی-باغلاما‌لارا میلی ده بونونلا باغلی‌دیر. دئمک اولار کی، بایاتی باغلاما‌لارین اکثریتی جناس‌لار اوزرینده قورولور. مطلب جناسلا جناس، سؤزله-سؤز آراسیندا گیزلنیر، نتیجه‌ده بایاتی-باغلامانی آچاندا همین جناس‌لاردان بیری اولور.
ساری آشیق جناس‌لی بایاتی-باغلاما‌لارا او قدر میل ائتمیش‌دیر کی، حتی نادر آدام آدلارین‌دان استفاده یولو ایله بایاتی-باغلاما‌لار یاراتمیش‌دیر.
من آشیق، بوغازدادی،
داد، لذت بوغازدادی.
آخشام‌دان اؤکوز اؤلدو،
صاباحدان بوغازدادی.
منظوم تاپماجا‌لارلا بایاتی باغلاما‌لار داها چوخ دئییم طرزینه، افاده سئچیمینه گؤره فرقلنیرلر.
تاپماجا‌لارین هر بیری انسانی دوشوندورن دویغولاندیران بیتکین بیر اثردیر.

یازان : سدنیک پاشا -کؤچورن : محمدرضا اسماعیل زاده

منظوم تاپماجا‌لار و دؤردلوک شعرین یارانماسی 1 مقصدیمیز آذربایجان فولکلورونون آنا قوینوندا پرورش تاپان هجا وزنلی تاپماجا‌لارین تکامل و انکشافینی، تاپماجا‌لارین اؤز ابتدایی شکلیندن چیخا‌راق، بایاتی بیچیملی بایاتی تاپماجا‌لارا قیفیل¬بندلره چئوریلمه‌سینی، هجا وزنلی شعرین زیروه‌سی اولان قوشمایا قوووشماسی عملیاتینی ایزله¬مک، نهایت، آشیق ادبیاتیندا قوشما-قیفیل¬بند کیمی شعر شکلینین یارانماسی اوچون بیر باشلانغیچ اولدوغونو آراشدیریب اوزه چیخارماق‌دان عبارت‌دیر. کرکوک فولکلورونون تدقیقات‌چی‌سی، تورک عالمی دوقتور  چنگیز کتنه بیلدیریر کی، منظوم بیلمه‌جه‌لر وزنلی و قافیه‌لی‌دیرلر. البته، او، منظوم تاپماجا‌لارداکی وزن‌دن، قافیه سیستمیندن سؤز آچیر. اونو خاطرلا‌دیر کی، کرکوک فولکلوروندا »بیلمه‌جه و یا تاپماجا« آدی مشترک ایشلنمکده‌دیر. لاکن اونون گتیردیگی مثال‌لار هامی‌سی تاپماجا‌دیر و ایچری‌سینده بیر دنه اولسون بیلمه‌جه یوخ‌دور.
کرکوک فولکلورونون بیلیجی‌سی و آراشدیریجی‌سی پروفوسور غضنفر پاشایئو یازیر: » کرکوک تاپماجا‌لاری دا بیزده اولدوغو کیمی، هم نظمله و هم ده نثرله‌دیر. لاکن نظمله اولان تاپماجا‌لار داها چوخ‌دور. بونلار ایکی و داها آرتیق مصراعلی وزن و قافیه‌سی یئرلی یئرینده اولان پارچا‌لاردان عبارت‌دیر « .
کرکوک تاپماجا‌لاری ایچری‌سینده ائله تاپماجا‌لارا راست گلمک اولور کی، بو متن‌لر آز قالا » دده قورقود « سؤی‌لری (شعرلری) ایله اوست-اوسته دوشور، اونلاری بیر-بیرین‌دن آییرماق، فرقلندیرمک، سئچمک چتین‌لیک تؤره‌دیر. اسلوبی خصوصیت‌لری، دئییم طرزلری اونلاری اوغوز سؤی‌لرینه (شعرلرینه) یاخینلاشدیریر، بیر-بیرینه باغلاییر.
محض همین نمونه‌لر او زامان تکرار اولونور کی، تاپماجا دئیه¬ن شخص اونو آچا بیلمیر، تاپماجا دئیه¬نی سیخما-بوغمایا سالیرلار. او زامان طرف مقابل‌لر سؤز گولشدیریر، بیر-بیرلرینی قیناییر، سؤزله مسخره‌یه قویور، طعنه‌لی ایفاده‌لر ایشله¬دیلیر. مثلاً:
من میندیم آلا آتا،
سن میندین قوتور بگیره.
من زاختالادیقجا بال‌دان یاغ یئییرم،
سن زاختالادیقجا قانلا آیران یئییرسن.
و یاخود:
من چیغیردیم آت گلسین،
سن چاغیردین ایت گلسین. منیم اوچون بیر آل آت گلدی،
سنین اوچون بیر تازی گلدی. من میندیم آلا آتا،
سن میندین تازییا.
» کتاب دده قورقود«ون» سالور قازان دوستاق اولوب اوغلو اوروز چیخاردیغی « بویدا اوخویوروق:
ایت کیمی گو-گو ائدن چیرکین خیرسلی!
کوچوجوک دونوز شولن‌لی!
بیر توربا سامان دؤشک‌لی!
یاریم کرپیج یاستیق‌لی!
یونما آغاج تانری‌لی!
کؤپگیم کافر!
اوغوزو گؤرورکن، سنی اؤیمه¬ییم یوخ.
بیر سؤزله، هر ایکی شعر پارچاسیندا قارشی‌داکی دوشمن اوبرازینا چئوریلیر، سؤز دئیه¬ن ایسه، اؤزونده جسارت تاپیر، اؤزونون یاخشی کیفیت‌لرینی گؤز اؤنونه گتیریر. اؤزو آتا مینیر نامرد، عاجز حساب ائتدیگی شخص ایسه تازیا مینیر. جسارت‌لی‌نین پایینا آت، عاجیزین پایینا تازی دوشور. قازان خان ایسه دوشمن حساب ائتدیگی کافرین ایگرنج صفتینی، اؤزون‌دن اوغوز ائللرین‌دن چوخ فرق‌لی اولان خصوصیت‌لرینی بیر-بیر سادالاییر. کرکوک فولکلوروندان آلینان اؤرنکده¬ده قارشیداکینین چالخانمیش آیران ایچدیگی، اؤزونون ایسه بال، یاغ یئدیگی سؤیله¬نیلیر. هر نئجه اولسا دا، بو پاراللین، مقایسه‌سی‌نین اؤزونده¬ده ژنتیک یادداش‌دان گلن بیر شئی وار. بونلارین ان آزی فولکلوردا قان یادداشینین ایزلری اولدوغونو دا اونوتماق اولماز. قدیم نشانه‌لری، عادت-عنعنه‌لرین ایزلرینی آرخاییک دئییم‌لری چوخ زامان ال¬یئتمز اونچاتماز، تکامل‌دن قالمیش، انکشافینین آخاری دگیشمیش اوزاق-اوزاق جغرافی مکان‌لاردا تاپماق اولور. بیزیم اوچون کیچیک بیر اشارتی دا بؤیوک اهمیت کسب ائدیر.
بعضاً تاپماجا‌لاردا افاده‌لرین کؤمگی ایله رسام کیمی جانلی عالمین بیر پارچاسی ائله تصویر اولونور کی، انسانی حیرتده قویور. کرکوک فولکلوروندان آلینمیش بیر نمونه‌یه دقت یئتیرک:
بیشیرسن آش اولور،بیشیرمه‌سن قوش اولور. (یومورتا)
آتا‌لار سؤزلرین‌دن فرقلی اولا‌راق، منظوم تاپماجا‌لاردا ردیفدن گئنیش استفاده اولونور. گؤزو تصویر ائدن منظوم تاپماجادا جانلی بیر لوحه یارادیلمیش‌دیر.
او یانی پرچیم،
بو یانی پرچیم،
ایچینده وار شاه گؤیرچین.
بنزتمه‌لر ده جانلی و طبیعی‌دیر. یومورتا حاقیندا:
بیر قویوم وار،
ایچینده ایکی دورلو سویوم وار.
خوروزون علامت‌لری، خاصیتی، داورانیشی بیر تاپماجادا نئجه ده رئال وئریلمیش‌دیر:
اذان اوخور، ناماز قیلماز،
آرواد آلار، نکاح قورماز.
و یاخود: ایلده بیر دفعه قابیغینی دگیشن ایلان حاقیندا:
اوزون-اوزون اوزانیر،
هر ایلدن بیر بزنیر.
معلوم‌دور کی، ایلان بیر دفعه قابیق قویور، ائله بیل کی، کؤهنه لباسین‌دان چیخیر، بوندان سونرا داها گؤیچک گؤرونور. قویون حاقیندا اولان تاپماجادا آذربایجان فولکلوروندا اولان واریانتیندان فرقلی اولا‌راق، بعضاً سؤزلر دگیشیر، زمی اوتلا، بولاق چایلا اوز اولونور:
اوستو اوتدو بیچیلیر،
آلتی چایدی، ایچیلیر.
قارین هاوا‌دان نارین-نارین، دنه-دنه، اولدوز-اولدوز یئره دوشمه‌سی‌نین مزیتی چوخ بدیعی شکیلده تصویر اولونور:
شکره بنزر دادی یوخ،هاوادا اوچار قانادی یوخ.
بالین تصویرینی وئرن تاپماجایا دقت یئتیرک، نه قدر بدیعی و طبیعی قورولموش‌دور. اؤزوده حاضر بیر شعر پارچاسی تأثیری باغیشلاییر:
للم دئیر: یاغ گتی،گتیریرسن ساغ گتی. ساغیلمامیش اینک‌دن،
ارینمه¬میش یاغ گتی.

یازان : سدنیک پاشا ـ کؤچورن : محمدرضا اسماعیل زاده

تاپماجا آذربایجان شیفاهی خالق ادبییاتینین ان قدیم و ماراقلی ژانرلارین‌دان بیری‌دیر. بو ژانر اوزون عصرلردن بری نسیلدن-نسله، آغیزدان-آغزا کئچه‌رک موختلیف دییشیک‌لیکلره اوغرامیش، بعضن فورما و مضمونونو دییشدیرمیش، یئنی معنا، مضمون کسب ائده‌رک بو گونه قدر گلیب چیخمیش‌دیر.

بیر سیرا متخصص‌لرین فیکرینجه، کئچمیش دؤورلرده تاپماجا‌لار اساساً میفیک سجیه داشیمیش‌دیر. مثلن، یونان میفولوگیاسیندا سفینکسین آدی ایله باغلی اولان ناغیل‌لارا گؤره، گویا یوکسک بیر داغین زیروه-سینده افسانوی بیر قوش وارمیش. او، بیر تاپماجا دئیرمیش، اونو تاپا بیلمه‌ینی محو ائدرمیش. تاپماجا بئله‌دیر: او ندیر کی، سحر دؤرد، گونورتا ایکی، آخشام اوچ آیاقه‌لی اولور؟ نهایت، مشهور ائدیپ تاپماجانین جاوابینی تاپا‌راق دئمیشدی: او، اینسان‌دیر. اوشاق واختی اللرینی یئره دیره‌یه‌رک ایمکلدیگی اوچون دؤرد آیاقلی، جاوانلیغیندا ایکی آیاقلی، قوجا‌لیقدا ایسه، الینه عصا آلدیغی اوچون اوچ آیاقلی اولور.

چوخ ماراقلی‌دیر کی، آذربایجاندا دا بونا اوخشار خیلی تاپماجا واردیر. حاضردا معلوم اولان بئش واریانتدان  ایکی‌سینی آشاغیدا وئریریک:

1-   او ندی کی، سحر دؤرد ،گونورتا ایکی،آخشام اوچ آیاقلی.

2-   ازه‌لی دؤرد آیاقلی ، سونرا ایکی آیاقلی،آیلار کئچر، ایللر کئچر، دولانار اوچ آیاقلی.

آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتیندا گئنیش یاییلمیش بئله بیر افسانه واردیر: بیر کیشی مئشه‌ده گئدرکن شیره راست گلیر. حیوان اونو قووماغا باشلاییر. کیشی چوخ قاچیر، نهایت، بیر اوچوروما چاتیر. اورادا بیر آغاج گؤرور. آغاجین بوداغین‌دان یاپیشیب ساللانمیش حالدا قالیر. اطرافینا باخیب گؤرور کی، بیر آغ سیچانلا  قارا سیچان آغاجین کؤکونو کسیر. کیشی‌نین اللری یورولور، یئره دوشمک ایستییر. اییلیب اوچورومون دیبینه باخدیقدا، آغزینی آچیب اونو اودماق ایسته‌ین نهنگ بیر اژداهانی، یوخاریدا - باشینین اوستونده بوداق‌لار آراسیندا ایسه آری پتیی گؤرور. بئله بیر وضعیتده الینی اوزادیب بارماغینی بالا باتیرماق ایستییر. تاپماجا فورماسینا یاخین اولان همین افسانه‌نین معناسی آچیلارکن معلوم اولور کی، شیر اجل، آغ وقارا سیچان عؤموردن گئدن گئجه و گوندوز، اژداها قبیر، آری پتیی ایسه دونیا مالی‌دیر.همین افسانه حاضردا آذربایجانین بیر چوخ یئرلرینده موختلیف واریانت‌لاردا یاشاماقدا‌دیر.قئید ائتدیگیمیز افسانه‌یه "کلیله و دمنه"د "تاجیر احوالاتی" حکایه‌سینده تصادف اولونور.

قدیم افسانه و روایت‌لرین ایزلرینی اؤزونده ساخلایان بیر تاپماجا حاقیندا دا اؤتری معلومات وئرمک ایستردیک:

آغاجدا وار باغیرساق،  یئل بابانی چاغیرساق، آغزین آچیب نئی چالار، سولیمانی چاغیرساق.(کاتنان)

افسانه‌یه گؤره، گویا قارتال بیر حیوانین جمدیینی پارچالایا‌راق اونون باغیرساغینی جایناق‌لارینا آلیب آغاجین باشینا قالدیریر. باغیرساق بوداق‌لارا ایلیشیب ایستی گون آلتیندا قورویوب نازیلیر. اسن شدّتلی کولیین اوغولتوسو و بوداق‌لارین اونا توخونماسی آهنگدار سسلر چیخاریر. بو زامان یولدان کئچن آدام همین سسلره آلوده اولور. حادثه‌نین سببینی اؤیرندیکدن سونرا قوروموش باغیرساقدان سیم دوزلده‌رک گویا ایلک موسیقی آلتینی ایجاد ائدیر. همین افسانه یوخاری‌داکی تاپماجادا اؤز ایزلرینی ساخلامیش‌دیر.

تاپماجا‌لار هئچ ده بیردن-بیره بو گون گؤردوگوموز شکیلده اولمامیش‌دیر. اولجه اونلار ساده‌جه دانیشیق‌دان عبارت اولموش، هر هانسی حادثه، اشیا و سایرنی آچیق، اؤز آدی ایله دئییل، دولایی شکیلده، مئتافوریک یول‌لارلا ایفاده ائتمیش‌دیر.

اینسان‌لارین بئله بیر دانیشیق فورماسین‌دان ایستیفاده ائتمه‌سی‌نین باش‌لیجا سببلری وار ایدی. قدیم اینسان‌لار طبیعت حادثه‌لری، سما جیسیم‌لری، وحشی حیوان‌لار و سایره حاقیندا درین معلوماتا مالیک اولمادیغین‌دان، اونلاری سئهرلی بیلدیک‌لرین‌دن و قورخدوق‌لارین‌دان، او شئی‌لرین آدلارینی اولدوغو کیمی دئییل، اونا اوخشار آدلارلا، دولایی یول‌لارلا چکیردی‌لر. اونلار ائله تصوّر ائدیردی‌لر کی، اوو زامانی حیوانین و یا اوخون آدینی چکسه‌لر، حیوان اونو باشا دوشر، قاچار، یاخود اینسانا ضرر وورار.

بئله دانیشیق طرزینه "دده قورقود" داستان‌لاریندا دا راست گلیریک:

"قارا قوچ آتلاری کیشنش‌دیرن!

آغجا قویون گؤردوگونده قویروق چیرپیب قام‌چیلایان!

قانلی قویروق اوزوب چاپ-چاپ اودان!

آوازی قابا کؤپکلره قووغا سالان!

چاخماق‌لیجانا چوبان‌لاری دونیه یوگوردن!"و ...

بون‌لارین هامی‌سینین جاوابی جاناواردیر.

ایبتدایی اینسان طبیعت قوه و حادثه‌لری‌نین، سما جیسیم‌لری‌نین "سیرلرینی" آنلامادیغینا گؤره ائله ظنن ائدیر کی، آی، گونش، اولدوزلار، کولک، ایلدیریم، یاغیش، قار و سایره اینسان کیمی جانلی و شعورلودور، هم ده اونلار داها فؤق العاده، سئهرلی وارلیق‌لاردیر. ایبتدایی اینسانین بو گؤروش‌لری اونون یاراتدیغی تاپماجا‌لاردا بو و دیگر شکیلده تظاهر ائتمه‌یه بیلمزدی. ایبتدایی اینسانین عکس ائتدیرن تاپماجا‌لارا ایندی ده راست گلمک مومکون‌دور. دوغرودور، حاضردا الیمیزده اولان تاپماجا‌لار بؤیوک دییشیک‌لیکلره اوغرامیش، مضمونونو دؤنه-دؤنه دییشمیش، شکیلدن-شکله دوشموش، حتی آخیردا اوشاق‌لارین ایلنجه‌سینه چئوریلمیش‌دیر. لاکین بونا باخمایا‌راق، اورادا ایبتدایی تفکّورون ایزلرینه راست گلمک مومکون‌دور:

بوردان ووردوم بالتانی، اوردان چیخدی قالتانی، آنام بیر اوغلان دوغدو، یئرین، گؤیون سولطانی.(آ ی و یا گوری)

ائشییه بیر آغاج دوشوب، نه قولو وار، نه بوداغی، بیر قوش گلدی، اونو یئدی، نه دیلی وار، نه دوداغی.(قار، گونش)

بیرینجی تاپماجادا آی و یا گونون اینسان کیمی دوغولوب تؤرمه‌سینه ایشاره ائدیلیرسه، ایکینجیده گونشین قوشا بنزدییی آشکار اولور و بون‌لار یوخاریدا دئدیک‌لریمیزی تصدیق ائدیر.

آنیمیستیک گؤروش‌لرله باغلی اولا‌راق کولیین جانلی اینسان کیمی تصویر ائدیلمه‌سینه ده تاپماجا‌لاریمیزدا نومونه‌لر گؤسترمک مومکون‌دور:

آیاغی یوخ‌دور قاچیر، قانادی یوخ‌دور اوچور.(کولک)

آیاغین‌دان آلدیرماز، آغزینا یوین ووردورماز.(یئل)

بیر کیلیم وار مینبیر ناخیشلی، یئل بابا سوپورر پاییزی-قیشی.(یئر)

ایلک نظرده بو تاپماجا‌لاردا بنزتمه روحونون اوستونلویو هیسس اولونور. لاکین دریندن دقت یئتیریلدیکده بونون هئچ ده بئله اولمادیغی آیدین اولور. کولک بو و یا باشقا شکیلده جانلی بیر وارحق کیمی تصوّر ائدیلمیش‌دیر. بیرینجی تاپماجادا کولک قوشا، ایکینجیده حیوانا، اوچونجوده ایسه یئنه جان‌لییا، بلکه ده اینسانا بنزدیلمیش‌دیر. حتی "یئل بابا" دئیه چاغملان کولک اینسان کیمی گؤستریلمیش‌دیر. کولیین جانلی وارلیق کیمی تصوّر اولونماسینا ناغیل و افسانه‌لریمیزده ده راست گلیریک. مثلن، "فاطمانین ناغیلی”ندا یوماغی آپاران کوله‌یه فاطما "یئل بابا" دئیه مراجعت ائدیر، اونونلا اینسان کیمی دانیشیر.

آنیمیستیک و توتئمیستیک گؤروش‌لرله علاقه‌دار اولا‌راق، قدیم اینسان‌لاردا گویا حیوان‌لارین دا اینسانین دیلینی، فیکرینی باشا دوشدوگو اقیده‌سی یارانیردی. اونا گؤره ده ایبتدایی اووچو ووراجاغی حیوانین، قوشون، سلاحین آدینی آچیق شکیلده دئمکدن چکینمیش، اونلارین آدینی گیزلی، یعنی حیوانین باشا دوشه بیلمیجیی بیر دیلده سؤیلییرمیش. بئله‌لیکله، او، ووراجاغی اوو حیوانینی گویا آلدادیرمیش. اینسان‌لار نه­اینکی اوو حیوان‌لاری حاقیندا بئله دوشونورموش، حتی ائله ظنن ائدیرمیش‌لر کی، مئشه‌نین، صحرانین، سویون و سایره‌نین ده گویا اعجازکار گؤرونمز صاحبی وارمیش. اونلان دا موختلیف یول‌لارلا آلداتماق لازیم ایمیش. بئله‌لیکله، ایلک گیزلی-سیرلی دانیشیق دیلی عمله گلمه‌یه باشلاییردی کی، بو دا تاپماجا‌لاردا، جزیی ده اولسا، اؤز ایزلرینی ساخلامیش‌دیر.

مشهور فولکلورشوناس و.پ.آنیکین بو حاقدا یازیر:

"علم ثبوت ائتمیش‌دیر کی، مراسیم‌لرله علاقه‌دار اولماسیندان باشقا، تاپماجا‌لارین تا قدیم دؤورلرده اینکیشافی گیزلی نیطقله، حیوان‌لارین، بالیق‌لارین، بیتکی‌لرین و موختلیف اشیا‌لارین ایلین معیین فسیل‌لرینده و معیین شرایطده بیلاواسیطه دوزگون آدینین چکیلمه‌سی‌نین قاداغان ائدیلمه‌سی ایله علاقه‌داردیر".

  طبیعتین سیرلری‌نین سببینی درک ائده بیلمه‌ین ایبتدایی اینسان، سونرا‌لار اونو اؤیرنمه‌یه، گونده‌لیک حیات حادثه‌لری ایله علاقه­لندیرمه‌یه چالیشمیش‌دیر. معلوم اولدوغو کیمی، مئشه‌ده، داغدا، قایادا چتین شرایطده حیوان‌لاری، قوش‌لاری ایبتدایی آلتلرله (داش، آغاج، اوخ، تله و ...) اوولاماق، مئیوه‌لر، یئمه‌لی اوتلار و سایر آختارماق، سونراکی اینکیشاف مرحله‌لرینده ایسه اکین‌چی‌لیک، مالدارلیق، صنتعکارلیق، تیجارت و سایره‌نین موفقیتی طبیعت حادثه‌لرین‌دن، یاغیش، قار، کولک، گونش، ایستی، سویوق و ... آسی‌لی ایدی. ایبتدایی اینسانین گونده‌لیک حیات آرزوسو اولان بو مسئله‌لر اونون تاپماجا‌لاریندا بو و یا دیگر شکیلده، ایبتدایی فورمادا اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر.

ناغیل‌لاردان معلوم اولور کی، تاپماجا‌لار کئچمیش دؤولت قورولوشوندا دا رول اوینامیش‌دیر. بئله کی، بیر فئودال دیگری ایله محاربه ائتمزدن قاباق اونا بیر نئچه تاپماجا گؤندرر، قارشی طرف جاواب وئره بیلمدیکده ایسه محاربه اعلان ائدیلرمیش. بونون نومونه‌سی "درزی شاگیردی احمد"، "داش­دمیر" و باشقا ناغیل‌لاردا آیدین گؤرونور.

تاپماجا‌لار بعضن فئودال محاربه‌لری زامانی گیزلی دیپلوماتیک سیرلری سؤیلمک واسطه‌سی ده اولموش‌دور. بو باره‌ده پروفسور. ی.م.سوکولوو یازیر: "تاپماجا‌دان بعضی حال‌لاردا گیزلی دیپلوماتیک دیل فورما‌لارین‌دان بیری کیمی ایستیفاده اولونماسی حاقیندا روس سالنامه‌لرینده ماراقلی معلومات‌لار واردیر"'.

تاپماجا فورماسیندا اولان و دیپلوماتیک کاراکتر داشییان بئله سورغولاردان ناغیل، داستان و روایتلریمیزده خیلی نومونه‌لر تاپماق مومکون‌دور. بونون ان یاخشی نومونه‌سینه "پادشاه و وزیر" آدلی ناغیلدا تصادف ائدیلیر. بو موناسیبتلر اورادا بئله تصویر اولونور:

گون‌لرین بیرینده بیر پادشاه اؤزونون وزیرینی گؤندریب باشقا پادشاه‌دان طلب ائدیر کی، یا اونون وئرجیی تاپماجانین جاوابینی تاپسین، یا دا تاخت-تاج‌دان ال چکسین. وزیر اؤز سوال‌لارینی یئرده ایشاره ایله چکیب جاواب ایستییر. هئچ کیم اونو تاپا بیلمیر. آخیردا بیر عقللی، دونیاگؤرموش قوجا تاپیلیر. او، گلیب وزیره ایشاره ائدیر کی، سوال‌لارینی تکرار ائتسین. وزیر عصا ایله یئرده بیر دایره چکیر. قوجا دایرنی الینده­کی آغاجلا تن اورتا‌دان ایکی یئره بؤلور. ائلچی وضعیتی بئله گؤردوکده جیبیندن بیر اوووج داری چیخاردیب دایره‌نین اورتاسینا سپیر. قوجا بیر خوروز گتیریب دایره‌نین ایچری‌سینه بوراخیر. خوروز آز بیر واختدا داری‌لاری یئییب قورتاریر. وزیر غضبلنیب اورتایا سوغان آتیر. قوجا کئفینی پوزما‌دان بیر یومروق ووروب سوغانی ازیر. وزیر تاپماجانین جاواب‌لارین‌دان راضی قالیب گئدیر. سونرا قوجا همین تاپماجانین جاوابینی ایزاه ائده‌رک دئییر: - وزیر یئرده دایره چکمکله دئمک ایستییردی کی، یئر کوره‌سینه صاحب اولماق ایستییریک. من دایرنی ایکی یئره بؤلوب دئدیم کی، اونون یاری‌سی بیزیم‌دیر. وزیر راضی اولماییب یئره بیر اوووج داری سپدی کی، یعنی تکلیفیمیزه راضی اولماسانیز، سای‌سیز-حساب‌سیز قوشونلا سیزه هوجوم ائدریک. من خوروزو اورتایا آتماقلا دئدیم کی، بیزده ائله پهلوان‌لار وار کی، اونلاری بوراخساق، سیزین بوتون قوشونونوزو بو داری کیمی دنله‌ییب قورتارارلار. وزیر سؤزومدن غضبلنیب یئره سوغان آتدی و دئمک ایسته‌دی کی، اوندا اورتایا آجیلیق، اداوت دوشر. من ده سوغانی ازمکله دئدیم کی، آجیلیق دوشنده ده وئجیمیزه دئییل.

بون‌لاردان باشقا، بیر ده تاپماجا‌لاردان آغلی یوخلاماق اوچون، توی مراسیم‌لرینده موختلیف تاپشیریق‌لاری یئرینه یئتیننک، شاهلیغا کئچمک و سایره‌ده ایستیفاده ائدیرلرمیش کی، بونو خوصوصن ناغیل‌لاردا آیدین شکیلده گؤرمک مومکون‌دور.

تاپماجا‌لاردا اینسان‌لارین جمعیت حاقین‌داکی فیکیرلری، حیات تجروبه‌سی، طبیعت اوزرین‌دکی موشاهیده‌لری، تصرروفات، معیشت مسئله‌لری و سایره بدیعی فورمادا، اوبرازلی شکیلده ایفاده ائدیلمیش‌دیر. بئله بیر زنگین خزیننی ایسه خالق عصرلر بویو یاشادا‌راق گله‌جک نسله تقدیم ائتمیش‌دیر. محض بونا گؤره ده، اوللر تاپماجا‌لار مجلیس یاراشیغی اولموش، قوجا‌لار اونو گنج‌لره دانیشمیش، اونلار ایسه هوسله یاددا ساخلادیق‌لارینی اؤولادلارینا اؤیرتمیشلر. قدیم دؤورلرده گنج اوغلان و قیزلارا چتین و درین معنا‌لی تاپماجا‌لار وئره‌رک اونلارین حیات، عائله و محبّت، تصرروفات، صنعت حاقیندا بیلیک و وردیش‌لرینی یوخلایاردی‌لار. بو تاپماجا‌لارا دوزگون جاواب وئرنلر ایستدیک‌لری قیزلارین رغبتینی قازانا‌راق، اونلارلا ائولنمک حقوقونا مالیک اولوردولار. بو عادت "ایلیاس"، "داش­دمیر"، "پادشاه و قیز"، "اوچ باجی، اوچ قارداش"، "اوچ شاهزاده" کیمی اونلارجا ناغیل و داستان‌لاردا اؤز بدیعی ایفاده‌سینی تاپمیش‌دیر.

واخت ایله کیتابین، تئاتر و کینونون، رادیونون نه اولدوغونو بیلمه‌ین خالق موختلیف ایلنجه واسطه‌لری ایچری‌سینده تاپماجا‌لاردان دا گئنیش ایستیفاده ائتمیشدی. اوزون قیش گئجه‌لرینده، موختلیف بایرام‌لاردا و یا آدی گونلرده ائولرده کورسو قورار، تن‌دیر باشینا ییغیشیب تاپماجایا قولاق آسارددار. خالقی ماراقلاندیران، اونلارین ذؤوقونو اوخشایان بئله تاپماجا‌لاردا یوموریستیک، آللئقوریک حادثه و ایفاده‌لره، آللیتئراسیا و شعریته گئنیش یئر وئریلردی. سونرا‌لار تاپماجا سؤیلمک، اونون جاوابینی تاپماق ان ماراقلی بیر ایلنجه‌یه چئوریله‌رک گئتدیکجه کوتلوی کاراکتئر آلمیشدی.

معلوم اولدوغو کیمی، هر دؤورون حادثه‌لری ایله سسلشن، خالقین حیات و معیشت طرزینه عاید بیر سیرا تاپماجا‌لار یارانیر. بعضن اونلار زامان کئچدیکجه دیلدن­دیله دوشه‌رک دییشیر، آنلاشیلماسی چتین‌لیک تؤره‌دن تاپماجایا چئوریلیر. ان معتبر تدقیقات‌چی‌لار بئله اونو آنلامیر و جاوابینی تاپماقدا چتین‌لیک چکیرلر. لاکین زامان کئچدیکجه او سؤزلرین قدیم فونکسیاسی، مضمونو آراشدیریلدیقدا معلوم اولور کی، ایلک باخیشدا معنا‌سیز گؤرونن تاپماجا‌لارین معناسی واخت ایله هامییا آیدین ایمیش. لاکین اورادا ایشلنن اشیا، حادثه و سایره آدلاری اؤز دؤورونده هامییا معلوم اولموش و زامان کئچدیکجه اونودولموش، یئنی‌سی ایله اوز ائدیلمیش‌دیر.

اونو خاطیرلاماق کیفایتدیر کی، حاضردا شهر مکتبلرینده اوخویان شاگیردلره "ساجایاق"، "مفرش"، "خورجون"، "سولو قلیان" و سایره حاقیندا تاپماجا سؤیلدیکده، بو اشیا‌لارین نه دئمک اولدوغونو بیلمیرلر. چونکی علم و تئکنیکا شهر حیاتین‌دان همین اشیا‌لاری سیخیش‌دیرا‌راق آرا‌دان چیخارمیش، یئنی‌سی ایله اوز ائتمیش‌دیر.

بئله تاپماجا‌لار اولدوقجا چوخ‌دور. بعضن ائله بیلینیر کی، بو تاپماجادا یا سؤز دوشموش و یا دا تحریف اولونموش‌دور. لاکین درین تدقیقات نتیجه‌سینده معلوم اولور کی، بو، اؤز دؤورو اوچون خالق معیشتینده بؤیوک اهمیتی اولان ان ماراقلی و معنا‌لی تاپماجا ایمیش. اودور کی، خالق معیشتینده یاشایان، لاکین ایلک باخیشدا فورما و مضمونو، جاوابی آیدین اولمایان بئله تاپماجا‌لاری آتماق قتین دوغرو اولماز. اورادا بیر سیرا تیببی آدلار، درمان‌لار، واختی ایله یاشامیش، ایندی ایسه نسلی کسیلمیش حیوان، قوش، بیتکی، اشیا و سایره آدلاری واردیر کی، همین ساحه‌نین متخصص‌لری اوچون بو آدلار تدقیقات نتیجه‌سینده آنلاشیقلی شکله چئوریلیر.

معلوم اولدوغو اوزره، چوخ دا اوزاق دؤورلرین یارادیجی‌لیق محصولو اولمایان "کیتابی-دده قورقود" داستانیندا بیر سیرا ایفاده و سؤزلر واردیر کی، اونلارین معنا‌لاری بو گون بئله تدقیقات‌چی اوچون آنلاشیلماز قالمیش‌دیر. تاپماجا‌لارین یارانما تاریخی ایسه چوخ اوزاق‌لارلا باغلی اولدوغون‌دان، شوبهه‌سیز، اورادا داها چوخ آنلاشیلماز ایفاده‌لره تصادف ائدیلمه‌لی‌دیر کی، بو دا تامامیله قانوناویغون‌دور.

بون‌دان باشقا، تاپماجا‌لاردا آیری-آیری دیالئکت‌لرده ایشلنن بعضی آرخایک سؤزلره ده راست گلمک اولور. شهر اها‌لی‌سی اوچون آیدین اولمایان بو سؤزلر حاضردا کند و رایون یئرلرینده ایشلنمکده‌دیر. بعضی بئله ایفاده‌لرین کؤهنلدیگینی، اونون یئنی سؤزلرله اوز اولونماسینی ادعا ائدن‌لر ده اولور. لاکین اونودولماما‌لی‌دیر کی، فولکلورشوناس‌لیق قایدا‌لارینا گؤره شیفاهی ادبیاتیمیزی علمی شکیلده نشر ائدرکن اورادا ایستنیلدیگی کیمی دییشیک‌لیک ائتمه‌یه هئچ کسین حاقی یوخ‌دور. بئلینسکی یازیر: "روس ناغیل‌لاری خالق فانتازیاسینین یاراتدیغی شکیلده اؤزونه­مخصوص معنایا مالیک‌دیر، دییشدیریلمیش و بزک وئریلمیش بیر شکیلده ایسه او قطعن هئچ بیر معنایا مالیک دئییل‌دیر".

بیر سیرا تاپماجا‌لار واردیر کی، اونون دا جاوابینی تاپماق اولدوقجا چتین‌لیک تؤره‌دیر. مثلن:

او ندیر کی، اؤزو بوردا، ساققا‌لی اوردا.   (بوخاری و توستو)

ایلک باخیشدا بئله بیر سوال وئریله بیلر کی، نئجه یعنی "اؤزو بوردا، ساققا‌لی اوردا". بونون یئری-یاتاغی غیری-معیین اولدوغو اوچون اونو هر شئیه عاید ائتمک اولار.

تاپماجانین سؤیلندیگی شرایطی بیلمه‌دن اونو تاپماق چوخ چتین‌دیر. لاکین بیر آنلیغا قیش گئجه‌لری‌نین بیرینده قدیم بوخاری‌سی اولان بیر ائوده، اوجاق باشینا ییغیلمیش اوشاق‌لارا تاپماجا سؤیله‌ین بیر قوجانی گؤز اؤنونه گتیرین. قوجا علینی اوجاغا اوزادا‌راق اؤزو بوردا، سونرا علینی دامین اوستونه ایشاره ائده‌رک ساققا‌لی اوردا دئدیکده، تاپماجانی تاپماق آسانلاشیر. دینلییجی‌لر بوخاریدا یانان اودو، یوخاری قالخان توستونو گؤردوکده چوخ دا چتین‌لیک چکمه‌دن جاوابی تاپیرلار. همین تاپماجانی ایندیکی زاماندا سؤیله‌ییب هارا ایشاره ائتسن ده، اونون جاوابینی تاپماق مومکون اولمایا‌جاق‌دیر. دئمه‌لی، بو گون اوچون معنا و جاوابی آیدین اولمایان، لاکین اؤز دؤورو اوچون اوشاغا بئله آیدین اولان تاپماجا‌لاری ایستنیلن قدر گؤسترمک اولار.

بعضن ده ائله تاپماجا‌لارا تصادف ائدیلیر کی، مضمون و فورماسی عینی اولدوغو حالدا، جاواب‌لاری موختلیف اولور. اوخوجو بعضن دوشونه بیلر کی، بو نئجه اولور کی، بیر تاپماجا موختلیف معنا‌لارا یوزولور، یقین بورادا نه ایسه بیر سهوه یول وئریلیب‌دیر. اصلینده بو حال تاپماجا اوچون تامامیله قانونی اولوب، بوتون خالق‌لارین تاپماجا‌لارینا عایددیر.

معلوم اولدوغو کیمی، شیفاهی ادبیات ژانرلاری ایچری‌سینده ان چوخ واریانتی اولان تاپماجا‌لاردیر. ائله تاپماجا‌لار وار کی، اونون یوزدن آرتیق واریانتی واردیر. چوخ­واریانتلی‌لیقلا یاناشی، بو ژانرین باشقا بیر خصوصیتی ده عینی بیر تاپماجانین بیر نئچه موختلیف جاواب‌لاری اولدوغو حالدا، بیر نئچه موختلیف تاپماجانین دا بیر جاوابا مالیک اولماسی‌دیر. مثلن:

بیر قوشوم وار آلاجا، گئتدی قوندو آغاجا.

اؤزونه یووا تیکدی،

نه قاپی قویدو، نه باجا.

(باراما، بالقاباق)

تاپماجادا تصویر اولونان اشیا و یا حادثه‌نین هئچ اولمازسا بیرجه خصوصیت و یا خاصیتی‌نین باشقاسینا آز دا بنزییشی وارسا، او زامان همین وضعیت عمله گلیر. اونا گؤره ده بالقاباق و بارامانین خاریجی گؤرونوش‌لرین‌دکی فورما اوخشارلیغی، هر ایکی‌سی‌نین آغزینین باغلی‌لیغی، بیری‌نین ایچینده ایپک قوردو، دیگرینینکینده ایسه چییردک اولدوغو اوچون هر ایکی‌سی حاقیندا عینی تاپماجا یارانمیش‌دیر. بعضن بو بنظمه‌لر فورما اعتباری ایله دئییل، معنا و اهمیتینه گؤره ده تظاهر ائدیر.

مثلن:

یئره ووردوم بالتانی، آغزی گوموش خالتانی. یئردن بیر اوغلان چیخدی، جمله جاهان سولطانی.(سو، آی، گون، تاخیل و ...)

یاخود: باشینی کسدیم قانی یوخ، جوجه‌لری‌نین سانی یوخ.(داری، خاش-خاش، خالچا و ...)

تقدیم ائدیلن همین اثرده بئله تاپماجا‌لاردان اوتوزا قدر نومونه وئریلمیش‌دیر.

بئله بیر وضعیت بو ژانر اوچون تامامیله سجیوی حال‌دیر. بالقاباق و باراما حاقیندا تاپماجا ه.زئیناللینین "آذربایجان تاپماجا‌لاری" کیتابیندا دا، بیزیم وئردیگیمیز شکیلده، قصداً ایکی دفعه تکرار ائدیلمیش، بیری‌نین جاوابی باراما، ایکینجی­سینینکی ایسه قاباق گؤستریلمیشدیر. دئدیک‌لریمیز تکجه بو تاپماجایا عاید دئییل، یوزلرجه باشقا تاپماجا‌لارا دا عایددیر. بو مسئله حاقیندا پروف. ب.آ.قاررییئو "تورکمن تاپماجا‌لاری" کیتابیندا، ز.هوسئینووا "اؤزبک تاپماجا‌لاری" آدلی اسریند، مشهور فولکلورشوناس آ.İ.قئربستمان “او زووکوووم ایستروئنیی نارودنوی زاقادکی” تدقیقاتیندا گئنیش و آیدین معلومات وئریر

"هئت هی اوکوه، هی دوئرئی" روس تاپماجاسی هاققمدا آ.İ.قئربستمان یازیر: "بو تاپماجانین ان موختلیف جاواب‌لارینا راست گلیریک. او جاواب‌لاردان خیار، قارپیز، آلما و سایرنی گؤسترمک اولار. مثلن، م.آ.ریبنیکووون کیتابیندا 805-جی صحیفه‌ده 106 و 114 شماره­لی تاپماجا‌لارین متن‌لری عینی اولدوغو حالدا جاواب‌لاری ایسه موختلیف‌دیر".

تاپماجادا تاریخی حقیقت‌لرین قاهق‌لارینی تاپماق اوچون اونلارین عومومی آهنگینه، مؤوزوسونا، داها دوغروسو، نیین اساس گؤتورولدوگونه دقت یئتیرمک لازیم‌دیر.

آذربایجان خالقینین کؤچری حیات طرزی‌نین ایزلرینی آختارماق لازیم گلرسه، اونا عاید بعضی تاپماجا‌لاری آشکار ائتمک مومکون‌دور. معلوم اولدوغو کیمی، کؤچری اینسان هئچ ده اؤزونه داش‌دان، کرپیجدن و یا آغاج‌دان ائو تیکمه‌لی اولمور. چونکی هاوانین، سویون، قیدا منبعی‌نین و سایره‌نین هارادا الوئریش‌لی اولوب-اولماماسین‌دان آسی‌لی اولا‌راق کؤچری اینسان بو گون بورادا، بیر آیدان سونرا باشقا بیر یئرده، داغدا، دوزنده و مئشه‌ده مسکن سالماغا مجبور اولوردو. محض بو سببه گؤره ده اونون دایمی ائوی، باغی، یاشاییش یئری اولموردو. مووقّتی یاشاییش یئرینده یاغیش‌دان، قاردان، بوران‌دان، کولک‌دن قورونماق اوچون ایسه چادیر، قدیم دیه کیفایت ایدی. چونکی بونو آسان‌لیقلا دوزلتمک و کؤچوب گئتدیکده ایسه سؤکمک اولوردو. دئمه‌لی، کؤچری اینسانین حیاتیندا اساس رول اوینایان دیه حاقیندا، هئچ شوبهه‌سیز، سای‌سیز-حساب‌سیز تاپماجا‌لار یارانما‌لی ایدی. همین تاپماجالان اوخویارکن دیه‌نین قورولوشو اینسانین گؤزو قارشی‌سیندا جان‌لانیر:

آغیر دونو، یوخ‌دور جانی. اوزون­جا‌دیر دیرناق‌لاری، یئره باتیر بارماق‌لاری.(دیه)

اگر یوخاری‌داکی تاپماجادا دیه‌نین عومومی گؤرونوشو تصویر اولونورسا، آشاغیداکیندا اونون آیری-آیری حیسه‌لرین‌دن بحث ائدیلمیش‌دیر.

بیز بیز ایدیک، یوز قیز ایدیک، بیزی اوزدولر، ایپه دوزدولر*.(چتن)

یاخود:   

بیر اؤکوزوموز وار، چولونو آلاندا       قابیرغا‌لاری سانانار. (دیه‌نین آغاج‌لاری)

  بو تاپماجانین باشقا جاوابلا دا واردیر.

داها باشقا بیر تاپماجادا ایسه دیه‌نین اوستونه سالینان کئچه حاقیندا بئله دئییلیر:

بیر خانا توخودوم، نه اریشی وار، نه آرغاجی. آراندا قالماز، داغدادی آغاجی.(کئچه)

قارا دوه چؤکدو یئره، باغیرساغین تؤکدو یئره.   (دیه)

بو تاپماجا‌لار دیه‌نین قدیم اینسان حیاتیندا ضروری رول اوینادیغینی گؤستریر.

آشاغی‌داکی نومونه‌لر ایسه ائوین حیسه‌لرینه (قاپی، دیرک، پنجره و ...)

 حصر ائدیلمیش تاپماجا‌لاردیر:

گئدن لئیلک، گلن لئیلک، بیر قیچ اوسته دوران لئیلک.  (قاپی)

لکلمیشم، اکممیشم.   (ائودکی دیرک‌لرین آراسی)

نه ائوده‌دیر، نه چؤلده نه گؤیده‌دیر، نه یئرده. (پنجره)

گئجه بوشا‌لار، گوندوز دولار. (یوکیئری)

بوتون بو حیسه‌لر ایسه، شوبهه‌سیز، اوتوراق حیاتا کئچمیش اینسان اوچون ائوین بؤیوک اهمیته مالیک اولدوغو دؤوردن یارادیلا‌راق بو گونه قدر داوام ائتمیش‌دیر.

میفولوژی مکتب نماینده‌لری تاپماجانی کؤهنه‌نین ماراقلی قالیغی کیمی قیمتلندیریر و اوندا دینی قالیق‌لارین آختاریلماسینا جهد گؤستریرلر. روس تدقیقات‌چی‌سی سادوونیکوو ایسه تاپماجادا کندلی‌لرین معیشت و دونیا باخیشینین عکس اولوندوغونو سؤیلییردی. بعضی تدقیقات‌چی‌لار تاپماجانین اینکیشافینی موختلیف عامل‌لرله ایضاح ائدیر، سادوونیکوو ایسه اونون اینکیشافیندا مادی فاکتورو اساس گؤتوروردو.

تاپماجا‌لاری تدقیق ائدرکن قدیم کندلی‌لرین یاشاییش شرایطی، اساس مشغولیتی، کؤچری حیاتی، اکین‌چی‌لیک، مالدارلیق و صنعتکارلیق ایشلری و سایره حاقیندا معلومات الده ائدیلیر. تاپماجا‌لارین اؤیرنیلمه‌سی کندلی‌نین هانسی بیتکی‌لری اکدیگینی، هانسی تصرروفات آلت‌لرین‌دن ایستیفاده ائتدیگینی، هانسی حیوان و قوشلان اوولادیغمی آیدینلاشدیرماغا ایمکان یارا‌دیر. بیر سؤزله، تاپماجادا دینی-میفی قالیق‌لاردان دئییل، اونون رئال حیات و معیشتله علاقه‌دار اولدوغون‌دان دانیشماق، بیزجه، داها دوغرو اولاردی.

قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، هر بیر خالق معیین جوغرافی مؤوقئیینه، طبیعی شرایطینه اویغون اولان بیتکی‌لر اکیر و محصول ایستئهسال ائدیر کی، بو دا اؤز خصوصیت‌لرینه گؤره باشقا‌لارین‌دان فرقلنیردی. بعضن تاپماجا‌لاریمیزدا ائله مئیوه، حیوان، قوش، خؤرک و سایره آدلارینا راست گلمک اولور کی، اونلار یالنیز آذربایجاندا شؤهرت تاپا‌راق، باشقا خالق‌لاردا دئمک اولار کی، هئچ تصادف اولونمور، یا عکسینه، اؤزگه خالق‌لارا مخصوص اولان بیر سیرا اشیا، یئمک، حیوان، قوش آدلاری ایسه بیزیم تاپماجا‌لاردا نظره چارپمیر.

تاپماجا‌لاردا توخوجولوق سنتینه دایر ایزلر تاپماق اولور. بئله کی، قدیم اینسان ایلک توخوجو دزگاهینین نومونه‌سی اولان جهره‌ده یون اییرمیش، ایپ حاظیرلامیش و ایبتدایی توخوجولوق کارخاناسیندا شال توخوموش‌دور. محض بونا گؤره‌دیر کی، جهره و اونون حیسه‌لری حاقیندا اونلارجا تاپماجا یارانمیش‌دیر:

ائویمیزده بیر کیشی وار،                       ننمنن ایشی وار.  (جهره)

هورر-هورر، بومو شیشر.  (جهره ایگی)

اؤزو بیر بوجاق، دالی بیر قوجاق.   (جهره)

آذربایجان خالقی اوتوراق تصرروفاتا کئچدیک‌دن سونرا اونون حیاتیندا باش‌لیجا رول اوینایان اکین‌چی‌لیک و مالدارلیق، بو تصرروفات‌لاردا ایستیفاده ائدیلن ایستهسال واسطه و آلت‌لری حاقیندا دا کوللی میقداردا تاپماجا یاراندیغینین شاهیدی اولوروق. آدی بئل، کولونگ، یابا، کورک، کتمئن‌دن باشلامیش کوتان، خیش، ول، آرابا، دییرمان و سایره بو کیمی آلت‌لر حاقیندا او قدر تاپماجا یارانمیش‌دیر کی، اونلار اینسانین دقتینی جلب ائتمه‌یه بیلمز. چونکی خالقین بؤیوک هوسله وصف ائتدیگی بو آلت‌لر واخت ایله اونون حیاتیندا موهوم رول اوینامیش‌دیر. همین ایستهسال آلت‌لری‌نین یارانما تاریخینی، جمعیت اینکیشافین‌داکی رولونو آیدینلاش‌دیرماق ایشینده تدقیقات‌چی‌لارین باشقا واسطه‌لرله یاناشی، شیفاهی ادبیاتدان دا ایستیفاده ائتدیک‌لری هامییا معلوم دئییلمی؟

تاپماجا‌لاردا واخت ایله آذربایجانین اجتماعی-سیاسی، اقتصادی-مدنی حیاتیندا معیین رول اوینامیش بیر سیرا یئر آدلارینین دا یاشادیغینی گؤروروک. بون‌لاردان گنجه، ناخچیوان، شکی، شیروان و باشقا آدلار داها تئز-تئز تکرار ائدیلیر:

هسته‌دی، ها هسته‌دی، شکی-شیروان اوسته‌دی. قیراغی قیزیل کرپیج، اوستو بادام اوسته‌دی.  (فیندیق)

نه بوردا وار، نه اوردا، دولودور ناخچیواندا.  (دوز)

آلمیشام آتان‌دان، گنجه‌ده ساتان‌دان. قو توکون‌دن یونگول، قیراغی قیزیل­گول.   (کلاغایی)

بو تیپلی تاپماجا‌لاردان ایکی مساله­نی آیدینلاش‌دیرماق مومکون‌دور؛ بیرینجی‌سی، همین شهرلرین تاریخی بیر آد کیمی تاپماجا‌لاریمیزدا یاشاماسی‌دیرسا، ایکینجی‌سی، اورتا عصرلردن باشلامیش بو شهرلردن هر بیری‌نین اقتصادی مؤوقئیینه گؤره بو و یا دیگر درجه‌ده شؤهرت قازانماسی‌دیر. گنجه‌نین ایپک کلاغایی، ناخچیوانین الا کئیفییت‌لی دوزلا، گؤزل خالچا و بزک شئی‌لری ایله شؤهرت قازانماسی همین تاپماجا‌لارین اساس مضمونونو تشکیل ائدیر.

تاپماجا‌لاردا نه­اینکی شهر، حتی چای، داغ آدلارینا دا راست گلمک اولور. مثلن:

کورون قیراغی دوزدو، ساناسان اللی، یوزدو. اوغلو شاه‌لیق ائلیگیر، آناسی هله قیزدی.   (آری)

تاپماجا‌لارین مؤوزولاری چوخ موختلیف‌دیر. اونلان شرطی اولا‌راق آشاغی‌داکی شکیلده قروپلاش‌دیرماق اولار: طبیعت و طبیعت حادثه‌لری؛ اینسان و اونون بدن عضو‌لری؛ مادی نعمت‌لر؛ بیتکی‌لر عالمی؛ حیوان‌لار؛ قوش‌لار؛ کند تصرروفاتی محصول‌لاری؛ تصرروفات آلت‌لری؛ موختلیف اشیا‌لار و ...

تاپماجا‌لارین موختلیف مؤوزولاردا قورولماسی اونون حیاتین بیر چوخ ساحه‌لرینی احاطه ائتدیگینی ثبوت ائدیر. اگر اول‌لر اینسان و اونون بدن عضو‌لری، طبیعت حادثه‌لری، موختلیف قیدا‌لار تاپماجانین ایلک پرئدمئتی اولموشدوسا، سونرا‌لار گئت-گئده اونون احاطه دایره‌سی داها دا گئنیشلنمیش‌دیر. آرتیق کندلی‌نین باغ-باغچاسی، مال-قاراسی، اکین یئرلری، تصرروفات آلت‌لری، یئمک‌لری، گئییم‌لری، معنوی زؤوقونو اوخشایان شئی‌لر، حیوان‌لار، قوش‌لار، ضروریجی‌لر، اووچولوق، کؤچری  و اوتوراق حیات، ائو اشیا‌لاری و سایره تاپماجا ژانرینین اساس پرئدمئتینه چئوریلمیش‌دیر. بورادا ایقتیسادیاتلا علاقه‌دار صنعت مسئله‌لری، خوصوصن، توخوجولوق، درزی‌لیک، دمیرچی‌لیک، ایپک‌چی‌لیک و باشقا ساحه‌لره گئنیش میدان وئریلدیگی هر آددیمدا اؤزونو گؤسترمکده‌دیر.

ایبتدایی دؤوردن باشلامیش بو گونه قدر اینسان‌لار ان چوخ هانسی مسئله ایله مشغول اولموشسا، هانسی پئشه، اشیا و سایره اونون گونده‌لیک حیاتیندا بؤیوک اهمیت کسب ائتمیشسه، اونون حاقیندا دا سای‌سیز-حساب‌سیز تاپماجا یارانمیش‌دیر.

* * *

تاپماجا اساساً مئتافورا شکلینده قورولموش دوشوندوروجو سوال‌لاردان عبارت‌دیر. بورادا هر هانسی مفهوم، حادثه و اشیانین معیین علامتی، کیفیّتی و یا خاصیتی دولایی یوللا آنلادیلیر، باشقا جهتلری ایسه گیزلدیلیر.

آریستوتئله گؤره، تاپماجا یاخشیجا دوزلدیلمیش مئتافورا‌دیر. دئمه‌لی، تاپماجانین جاوابینی تاپماق اونون مئتافوریک فیکرینی آچماق دئمک‌دیر. بئله تاپماجایا مثال اولا‌راق آشاغیداکینی گؤسترمک اولار:

او یعنی قایا، بو یعنی قایا، ایچینده ساری مایا.  (یومورتا)

لاکین تاپماجا‌لارین هامی‌سینین اوجدانتوتما مئتافورا شکلینده قورولدوغونو ادعا ائتمک دوغرو اولمازدی. چونکی اونلارین خیلی حیسه‌سی‌نین ساده‌جه سوال شکلینده دئییلدیگی هامییا معلوم‌دور. مثلن: او هانسی قوشدو، بالاسینا سود وئرمز (یاراسا). بو مسئله ایله الاقدر اولا‌راق فولکلورشوناس ای.م. کولئسنیتسکایا یازیر:

"بیر سیرا تاپماجا‌لار وار کی، اونلار ساده‌جه سوال شکلینده تقدیم اولونورلار... بعضی حال‌لاردا ایسه مئتافورا ایشتیراک ائتمیر، یالنیز تصویر قالیر"

شکلی خصوصیت‌لرینه، داها دوغروسو، پوئتیک قورولوش‌لارینا گؤره تاپماجا‌لار اساساً ایکی یئره بؤلونور:

1. نصر شکیللی تاپماجا‌لار.

2. نظم شکیللی تاپماجا‌لار.

بیرینجی قیسمه داخیل اولان تاپماجا‌لار ساده جملنی تشکیل ائدیر. مثلن:

آلچاق دام‌دان قار یاغار.  (الک)

یئر آلتدا قیزیل قام‌چی. (ایلان)

بو اساس بؤلگودن باشقا قیسا بیر جمله ایچری‌سینده داخیلی قافیه‌لی تاپماجا‌لار دا واردیر:

عالمی بزر، اؤزو لوت گزر. (ینه)

ایکینجی قیسمه داخیل اولان تاپماجا‌لار ایسه بیر نئچه یئره بؤلونور. اونلار ایکی، اوچ، دؤرد و چوخ میصراعلی اولور.

آ) ایکی میصراعلی‌لار:

یاشیلدی اباسی، ساریدی لیباسی.    (بادام)

ب) اوچ میصراعلی‌لار:

آ منیم آل یاسدیغیم، اورتاسی اوزون دیرک، ایچینه اون باسدیغیم.  (یده)

ج) دؤرد میصراع­لییا مثال اولا‌راق آشاغی‌داکی تاپماجانی گؤسترمک اولار:

تاپ تاپماجا، گول تاپماجا، ممه‌لی خاتین، دیش‌لری یوخ.  (تویوق)

بون‌لاردان باشقا 5،6،7 و 8 میصراعلی تاپماجا‌لارا دا راست گلمک اولور.

سایدیغیمیز بو فورما‌لارین مؤوجود اولماسینا باخمایا‌راق، دؤرد و ایکی میصراعلی شعر فورماسیندا و قیسا بیر جمله‌دن عبارت نصرله دئییلمیش تاپماجا‌لارا داها چوخ راست گلیریک.

شعرله دئییلمیش تاپماجا‌لاردا هر میصراعدا هئجا‌لارین سایی 3، 4، 5، 7، 11 اولور. دؤرد میصراعدان عبارت اولان تاپماجا‌لاردا بیرینجی، بعضن ده ایکینجی میصراع­لار هئچ بیر معنا ایفاده ائتمیر. یالنیز اوچ و دؤردونجو میصراع­لار معنا‌لی اولور. اصل تاپماجا همین سون ایکی میصراع­دا وئریلیر. مثلن:

 "هاپ-هاپی"     "بیز ایدیک، بیزلر ایدیک"      "حالا‌لار، آی حالا‌لار" و ...

یوخاری‌داکی میصراع­لار بعضن معنا‌سیز، لاکین آهنگدار سؤز ییغیمین‌دان عبارت اولور. تاپماجانین مضمونو ایله هئچ بیر علاقه‌سی اولمور. بون‌لار ناغیل‌داکی پیشروو اوز ائدیر. ناغیل‌لاردا اولدوغو کیمی، عینی بیر پیشروو اونلارجا تاپماجادا ایشلنیر. بیز تاپماجا‌لاردا بعضن حاضردا معناسی اولمایان، لاکین واختیله هامییا معلوم اولان سؤز و میصراعلار حاقیندا یوخاریدا معلومات وئرمیشیک. لاکین بورا‌دان ائله نتیجه چیخاریلماما‌لی‌دیر کی، بو فیکریمیز او بیرینی اینکار ائدیر، عکسینه، تاپماجادا هر ایکی فورمایا راست گلمک اولور.

بعضن تاپماجا‌لاردا هئجا‌لارین سایینین دوز گلمدیگی آیدینلاشیر. بئله حال آشیق شعرینده ده موشاهیده ائدیلیر. لاکین میصراعلاردان بیری‌نین اوزون، دیگری‌نین ایسه قیسا اولماسینا باخمایا‌راق، آشیق شعری‌نین آهنگینه اویغون اولا‌راق سؤزلرین سونونو اوزادیب-قیسالتماقلا وزن دوزلدیلیر. کناردان قولاق آسان شعری‌دکی چاتیشمازلیغی هیسس ائده بیلمیر. بئله وضعیت محض تاپماجا‌لاردا دا اؤزونو گؤستریر. مثلن:

او یعنی تاختا، بو یعنی تاختا، ایچینده آلاباختا.  (بئشیکده اوشاق)

بو تاپماجانی سؤیله‌ین آدام بیرینجی و ایکینجی میصراع­نی اوزادا-اوزادا دئدیگی حالدا، اوچونجونو چوخ سرعتله دئییر. بئله‌لیکله، هئجا‌لارین سایی آراسین‌داکی اویغونسوزلوق هیسس ائدیلمیر.

تاپماجانین شعریتی، وزن و قافیه‌سین‌دن دانیشارکن بیر مسئله­نی قئید ائتمک واجیب‌دیر: بعضن تاپماجا‌دان جدی وزن و قافیه دقیق‌لیگی، یاخود کلاسسیک شعر مئتریکاسی طلب ائدن اوخوجولارا راست گلمک اولور. بو باره‌ده عالیم‌لر خیلی تدقیقات آپارمیش و دوغرو نتیجه‌لره گلمیش‌لر. تاپماجا‌دان دقیق وزن و قافیه طلب ائتمک قتین دوغرو دئییل. بو ژانردا اؤزونه گؤره معیین درجه‌ده شعر قانون‌لارینا اویغونلوق مؤوجوددور. لاکین بو هئچ ده بیزیم بو گون دوشوندوگوموز شعر دئییل‌دیر. تاپماجادا اساس ریتم، آهنگ حؤکم سورمکده‌دیر. اونا گؤره ده بو ژانردان آشیق العسگر شعری‌نین قورولوشونو طلب ائتمک اولماز. اولا، اونو دئمک لازیم‌دیر کی، تاپماجا اساساً کند یئرلرینده، اؤزو ده اکثر حالدا ساوادسیز کوتله طرفیندن یارادیلدیغین‌دان، هم ده چوخ اوزاق‌لاردا سسلشدیگین‌دن اورادا ایبتدایی تفکّور و شعر فورماسی اؤزونو گؤسترمکده‌دیر. مثلن، "دده قورقود"داکی شعرلر بو گون بیزیم اوچون نه درجه‌ده ساده گؤرونورسه، تاپماجا‌داکی شعریت ایسه اوندان قات-قات ضعیف اولما‌لی‌دیر. چونکی تاپماجانین یارانما تاریخی مین ایللرله اوزاق‌لارا گئدیب چیخیر. بو باره‌ده گئنیش تدقیقات آپارمیش ای.م.کولئسنیتسکایا یازیر:

"تاپماجا هئجالانن آردیجیل‌لیغینا اساس‌لانان دوزگون وزنلی و قافیه‌لی شعرین نه اولدوغونو بیلمیر. تاپماجا‌داکی شعر تونیک‌دیر". "خالق تاپماجا‌لارینین اکثریتی، اونلارین ریتمیکلیگین‌دن آسی‌لی اولمایا‌راق، شعر میصراع­لارینا موطلق بؤلونمه‌سینی طلب ائتمیر. تاپماجا‌لار هر شئیدن اول جمله‌نین و قافیه‌نین شکیل اینتوناسیاسی ایله مؤحکملنمیش بؤلگوسونو طلب ائدیر".

بوتون خالق‌لارین تاپماجا‌لارینا عاید اولان بو مسئله عینی ایله بیزه ده عایددیر. لاکین بیزیم تاپماجا‌لاردا فرقلی بیر جهت واردیر کی، او دا باشقا خالق‌لاردا یوخ‌دور. معلوم اولدوغو کیمی، بیزده آشیق شعریله علاقه‌دار کوللی میقداردا باغلاما‌لار، قیفیلبندلر، بایاتی‌لار یارانمیش‌دیر کی، اورادا قوتلی شعریت، گؤزل صنعتکارلیق حاکم‌دیر. همین باغلاما‌لارین، بایاتی‌لارین خیلی حیصه‌سی اولدوغو کیمی قالمیش، بیر حیصه‌سی ایسه بو و یا دیگر دییشیک‌لییه اوغرایا‌راق تاپماجا‌لارا چئوریلمیش‌دیر. بو نؤو تاپماجا‌لاردا ایسه شعریت، وزن و قافیه مسئله‌سی چوخ قوتلی‌دیر. اوخوجو بئله تاپماجا‌لاردان سونرا اصل قدیم تاپماجا‌لارا راست گلدیکده، ایکینجی‌لر چوخ سؤنوک گؤروندوگو اوچون اونو شعریتجه یا ضعیف، یا دا پوزولموش تاپماجا آدلاندیریر. بو دا اصلینده بئله دئییل‌دیر. چونکی تاپماجا‌لارین هامی‌سینین یوکسک شعریته مالیک اولدوغونو طلب ائتمک اولماز. آخی یوزلرله تاپماجا واردیر کی، اونلار ساده جمله‌لردن عبارت‌دیر.

تاپماجا‌لاردا خالق موقاییسه، بنزتمه، تضاد، تشبیح، سوال، فانتازیا و سایره کیمی تصویر واسطه‌لرین‌دن مهارتله ایستیفاده ائتمیش‌دیر. مثلن:

اوستو قویون، آلتی کئچی،

 باش شابالید قویروق  قای‌چی. (قارانقوش)

بو تاپماجانین تام بنزتمه یولو ایله دوزلدیگینه هئچ شوبهه قالمیر. بو بنزتمه‌لر بعضن رئال، بعضن ایسه فانتاستیک فورمادا تظاهر ائدیر. مثلن:

گؤیدن گلیر درویش‌لر، کورکون یئره سرمیش‌لر. او قدر اوینامیش‌لار. خوردو-خشیل اولموش‌لار.  (قار)

یاخود:

  بیزیم ائوده بیر کیشی وار، آغزیندا اوچ دیشی وار.  (ساجایاق)

بیزیم ائوده بیر کیشی وار، کؤنده‌لن یاتیشی وار.  (مفرش)

یوزلرله تاپماجا گؤسترمک اولار کی، اورا‌داکی بنزتمه‌لر ایلک باخیشدا ایناندیریجی گؤرونمور. "قار"این درویشه، جان‌سیز "ساجایاغی"ن، "مفرش"این جانلی اینسانا نه اوخشارلیغی اولا بیلر؟ اونو قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، تصویر اولونان اشیا ایله موقاییسه ائدیلن آراسین‌داکی اوخشارلیق بعضن ساده و ایناندیریجی گؤروندوگو حالدا، ائله ده اولور کی، دولاشیق و فانتاستیک شکیلده تظاهر ائدیر. بئله بیر حال تاپماجا‌لار اوچون قانوناویغون‌دور.

کیمه معلوم دئییل کی، ناغیل و افسانه‌لردکی فانتازیا قانوناویغون حال‌دیر. اگر سئهرلی ناغیل‌لارداکی فانتازیانی آتساق اونا ناغیل دئمک اولارمی؟ البته، یوخ. آنجاق اونو دا اونوتماق اولماز کی، فانتازیا بورادا دا مؤوجوددور. ناغیلدا بو، گئنیش شکیلده تظاهر ائتدیگی حالدا، تاپماجادا بیر و یا ایکی میصراع­دا قیسا شکیلده اؤزونو گؤستریر. بو، بوتون خالق‌لارین تاپماجا‌لاریندا بئله‌دیر. گؤرکملی فولکلورشوناس و.آ.واسیلئنکو یازیر: "تاپماجادا اشیا‌لارین مجازی تصویری چوخ گئنیش فانتازیا اوچون غیری-محدود ایمکان یارا‌دیر. بو و یا دیگر آنلاییشی ان موختلیف اشیا‌لارا کئچیرمک اولور. بئله کی، اینسان گؤزلری تاپماجادا قارداش، سامور خزی، قوش، یومورتا، کوکلا، آلما، نوخود، پول، اولدوز، داش، جیلوو و ... آدلاندیریلیر". "اکثر حالدا جان‌سیز اشیا‌لار تاپماجادا جانلی وارلیق‌لار کیمی، اینسان کیمی گؤستریلیر" و ...

عمومیتله، تاپماجا‌لاردا سؤز اویونو، تکرار، تضاد، موقاییسه، تشبیح، ایستیعاره و سایره‌نین ایشلنمه‌سی عادت شکلینه دوشموش‌دور. اؤز نؤوبه‌سینده بون‌لار ایسه ژانرین بدیعی جهتدن داها دا زنگینلشمه‌سینه خیلی کؤمک ائتمیش‌دیر.

علم طرفیندن چوخدان ثبوت ائدیلمیش‌دیر کی، تاپماجا ساده‌جه خالق ایفاده‌لرین‌دن، آتا‌لار سؤزلرین‌دن، ضرب المثللردن، نغمه‌لردن، بایاتی‌لاردان، باغلاما‌لاردان، حتی بعضی شاعرلرین شعرلری‌نین آیری-آیری میصراعلارین‌دان عمله گلن بیر ژانردیر. تاپماجا‌لارلا آتا‌لار سؤزو و ضرب المثللرین قارشیلیقلی علاقه‌سینه دایر تدقیقات آپارمیش İ.م.کولئسنیتسکایا یازیر: "بو ایکی ژانرین بئله بیر یاخین‌لیغی اساسیندا چوخ واخت تاپماجا‌لار آتا‌لار سؤزلرینه کئچیر و عکسینه، آیری-آیری آتا‌لار سؤزلری و ضرب المثللرده تاپماجا اولا بیلیر".

آشاغیدا نومونه گتیردیگیمیز تاپماجا‌لار هم ده آتا‌لار سؤزو و ضرب المثللردیر:

عالمی بزر، اؤزو لوت گزر. (ینه)

اکدیم پالید، چیخدی شابالید. (قاتیر)

اتین‌دن کاباب اولماز، قانین‌دان کاسا دولماز. (نار)

بایاتی، نغمه و باغلاما‌لارا گلدیکده ایسه اونو خاتیرلاماق کیفایت‌دیر کی، اینتوناسیانی دییشمک، بعضن بیر و یا ایکی میصرانی آتماق، علاوه‌لر ائتمک یولو ایله ده بو ژانرلاردان تاپماجا عمله گلیر:

گؤی اوزو دامار-دامار، گؤی‌دن یئره نور دامار. (یاغیش)

بو تاپماجا اصلینده بایاتی اولموش، سونرا اونون آخیرینجی ایکی میصراسی آتیلماقلا تاپماجا عمله گلمیش‌دیر. کیمه معلوم دئییل کی، اونلارجا بایاتی و نغمه‌لریمیز اساساً تاپماجا‌لاردان عبارت‌دیر.

ائله تاپماجا‌لار واردیر کی، اونلار بایاتی فورماسیندا‌دیر، حتی "من آشیق"، "ائلمی"، "عزیزیم" کیمی سؤزلرله باشلاییر. مثلن:

من آشیقم، کؤنول‌دن، خبر آلین امیردن.

بو گون نوبار یئمیشم، بوداق‌لاری دمیردن.  (کاباب)

عزیزیم، امر هئی، بئلده گوموش کمر هئی. گؤیده مادیان گؤرموشم، یئرده قوشون امر هئی.

(یاغیش، یئر؛ اوتلاقدا اوتلایان مادیان و اونو امن قولون)

نغمه‌لره عاید:

اوچو بیزه یاغیدی، اوچو جننت باغیدی، اوچو ییغار گتیرر. اوچو وورار داغیدار.  (ایلین فصیل‌لری)

قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، یوخاریدا دئییلدیگی کیمی، تاپماجا عینی زاماندا نغمه‌دن، حتی شاعرلرین بعضی شعرلرین‌دن ده عمله گلیر. میصراعلارین آزالدیلیب-چوخالدیلماسی، یئنی سؤزلر آرتیریلماسی و سایره ایله موختلیف واریانت‌لار یارانیر. و..میتروفانووا بو حاقدا یازیر:

"بعضن فورمایا اساساً حؤکم سورمک اولار کی، تاپماجا شعرله یازیلمیش‌دیر، لاکین بو اونو مئخانیکی اولا‌راق کیتاب‌دان چیخارماغا اساس اولا بیلمز. اگر تاپماجا شیفاهی دیله داخیل اولموشسا، دئمه‌لی او، اثرلره سالینما‌لی و یئنی تاپماجا ساییلما‌لی‌دیر".

تاپماجا‌لارا یاخین اولان ژانرلاردان بیری ده باغلاما‌لاردیر.باغلاما‌لار فورما اعتباریله ماهنی شکلینده اولوب، مضمون جهتدن تاپماجا‌لارا یاخینلاشیر. بورادا سوال و جاواب فورماسی واردیر. همین سوال و جاواب‌لار شعرله، اؤزو ده دئییشمه شکلینده اولور. بیر-بیریله بحثه گیریشیب دئییشن آشیغین ماهیر صنعتکار اولدوغونو، حاضیرجاواب‌لیغینی ثبوت ائتمک اوچون بو باغلاما‌لار چوخ مهارتله دوزلدیلمه‌لی‌دیر. محض بونا گؤره ده باغلاما‌دان زنگین وزن و قافیه، گؤزل آهنگدارلیق، درین معنا طلب اولونور. چونکی دئییشن آشیق رقیبیندن اوستون اولماق اوچون درین معنا‌لی، زنگین بدیعی فورما‌لی شعرلر دئمه‌یه چاهشما‌لی‌دیر. مثلن:

 سوال:   او ندیر کی، اؤزو واردیر، ذاتی یوخ؟ نه خلت‌دیر، تیکیشی یوخ، قاتی یوخ؟ او نه شئی‌دیر: دوه‌سی یوخ، آتی یوخ؟ اوزون گئدر، بیر توکنمز یولو  وار.

جاواب: او کؤلگه‌دیر، اؤزو واردیر، ذاتی یوخ، دری دون‌دور: تیکیشی یوخ، قاتی یوخ. او گون، آیدی: دوه‌سی یوخ، آتی یوخ، اوزون گئدر، بیر توکنمز یولو وارباغلاما‌لارلا تاپماجا‌لارین بیر-بیرین‌دن معیین معنادا فرق‌لری ده واردیر. بو فرق‌لردن بیری ده اودور کی، تاپماجا‌لارین مؤلفی معلوم دئییل‌دیر. دئیه بیلرلر کی، هر بیر تاپماجانین دا ایلک یارادیجی‌سی واردیر و اولموش‌دور. بو دوغرودور، لاکین تاپماجانین ایلک یارا‌دانی اولسا دا، اونون آدی ایتیب گئتمیش، ایلک واریانتی خالق طرفین‌دن عصرلر بویو ایشلنمیش، دییشدیریلمیش و شکیلدن-شکله سالینمیش‌دیر کی، بورادا دا تاپماجانین ایلک مضمونون‌دان، گومان کی، چوخ آز شئی قالمیش‌دیر. بئله‌لیکله، دؤنوب اصل خالق مالی اولموش‌دور. لاکین باغلاما‌لار بئله دئییل‌دیر. اونلارین اکثریتی‌نین مؤلفی معلوم‌دور. بعضی‌لری ده داستان‌لاردا موحافیظه ائدیلیب ساخلانمیش‌دیر. بو نؤو فورما اعتباریله ده تاپماجا‌دان معیین قدر فرق‌لنیر. عمومیتله، تاپماجادا جاواب‌لار شعرله دئییل، آدی سؤزلرله دئییلیر. باغلاما و دئییشمه‌لرده ایسه بیرینجی سوال نئچه میصراعدان عبارت‌دیرسه، وئریلن جاواب دا شعرله دئییلمه‌لی و بیرینجی‌نین میصراع­لارینا برابر اولما‌لی‌دیر.

بوتون بون‌لارلا یاناشی، اونو دا قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، باغلاما‌لار دا تاپماجا‌لارین بیر نؤوودور. چونکی فرقلی جهتلرینه باخمایا‌راق، او ژانرین بوتون قایدا-قانونلاننا جاواب وئریر؛ مؤلفلری معلوم اولسا دا، همین باغلاما‌لار گئنیش خالق کوتله‌لری ایچری‌سینه کئچمیش، یئنی-یئنی واریانت‌لاری عمله گلمیش، حتی معیین دییشیک‌لیک‌لره ده اوغرامیش‌دیر. مثلن:

او ندیر کی، گؤی‌دن یئره سال‌لانیر، او ندیر کی، هر نه وئرسن آللانیر، او ندیر کی، گؤبییندن نال‌لانیر، اوستاد ایسن بوننان منه جاواب وئر.

حاضردا بو باغلاما‌دان اوچ موستقیل تاپماجا یارانمیش‌دیر. بونا گؤره ده ه.زئیناللی "آذربایجان تاپماجا‌لاری" کیتابیندا بایاتی‌دان یارانمیش اونلارجا تاپماجا نومونه‌سی وئرمیش و باغلاما‌لاری تاپماجانین بیر نؤوو کیمی تصنیف ائتمیش‌دیر.

تاپماجا نؤو‌لرین‌دن بیری ده لغزلر اولوب، شعر شکلینده دئییلیر و باش‌لیجا اولا‌راق شاعرلر طرفین‌دن یازیلیر. لغزلر یالنیز یازیلی ادبیاتیمیزدا موشاهیده ائدیلیر. بو تاپماجا نؤوونون اورتا عصرلرده، خوصوصن، XIV-XVI عصرلرده گئنیش یاییلدیغینی سؤیله‌ین‌لر چوخ‌دور. بونا دایر معلوماتا ح.زئیناللی­نین "تاپماجا‌لار" کیتابینین موقددمه‌سینده، ق.قوربانووون "تورکمن خالق ناغیل‌لاری" دیسسئرتاسیاسیندا راست گلمک اولور. لغزلره مثال اولا‌راق آشاغی‌داکی‌لاری گؤسترمک اولار:

ندیر اول بیر گؤزل پاکیزه دوختور، وئرمیش اونا کاکیل خیلی زیور، تاکینمیش هم نئچه منقوم سیباه، گؤرن اونو اولور مفتون و شیدا.         (توغ شاهی چیچه­یی)

یاخود:

اول ندیر ایکی دلیکلی بیر اوووج، خلقی-عالم اوندان آلیرلار سوووج.         (بورون)

قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، بو کیمی لغزلرین یارانماسی تاپماجا‌لارین اسیری نتیجه‌سینده اولموش‌دور. بئله بیر حالین عمله گلمه‌سی ایسه تصادفی دئییل‌دیر. تاریخدن معلوم اولدوغو کیمی، هر زامان شیفاهی و یازیلی ادبیات بیر-بیریندن چوخ شئی‌لر اخذ ائتمیش، اونو ایشلمیش و یئنی‌سینی یاراتمیش‌دیر. او جمله‌دن بعضی شاعرلر ده خالق تاپماجا‌لارین‌دان ایستیفاده ائده‌رک لغز شکلینده تاپماجا مضمون‌لو شعرلر یازمیش‌لار.لغزلر فورما، مضمون، دیل جهتیندن مورکّب اولدوغو، چتین یاددا قالدیغی اوچون خالق کوتله‌لری ایچری‌سینده گئنیش یاییلا بیلممیش‌دیر. بون‌لارا یالنیز جونگ‌لرده و بعضی کیتاب‌لارین کنارلاریندا راست گلمک مومکون‌دور.

یازان :  نورالدین سئییداوو

کوچورن : محمدرضا اسماعیل زاده