بیر قهقه سال گولشنه قوی بـولبـول اویـانسیـن

اسکی رسمه اساسلاناراق، یئنی ایلین عرفه سینده اوره‌ک دیله‌کلریمین آیدینلیق، شنلیک، ساغلاملیق چیچکلری ایله بیر چلنگ هؤروب، »اورین هفته لیگی« نین بوتون حؤرمتلی اوخوجولارینا اتحاف ائدیره‌م. یئنی ایلینیز قوتلو و اوغورلو اولسون.   سایغیلارلا: پرویز یکانی‌زارع«

بوتون مراسیم‌لر اوزون زامان اثرینده تؤره نیر و ائن زامانلار اوزه رینده ده‌ییشیلرکن، باشقا فورمالاردا تظاهور ائدیرلر. أن أسکی قایناقلار اساسینجا بو رسم لردن بیری ده »نوروز بایرامی« دیر.

»نوروز« ایلین ایلکین گونو اولارسادا، عصیرلرین أسکی گونودور. نوروز بایرامی ایرانین هر یئرینده اولدوغو کیمی، آذربایجان دیاریندادا چوخ طنطنه لی بیر فورمادا کئچیریلیر.

بیر سئرا یازیچی نظرلرینین عکسینه کی یازیرلار »نوروز بایرامی کیم ایله باغلیلیغی اولوب اولمادیغی معلوم دئییل«، بو بایرامین هانسی اولوسا و هانکی یئره باغلی اولدوغو أن آیدیندیر.

نوروز بایرامی آدینین فارسی اولماسینا باخمایاراق، قدیم آذربایجان دیاریندا و بو یئرلرین أسکی ساکینلری طرفیندن یارانمیش، همده طبیعتین یئنی دن جانلانماسیله علاقه دار یارانان میللی بیر شنلیک بایرامیدیر. بو بایرام زردوشت دینیندن اوّلکی عصرلرده یارانماغا باشلامیشدیر. دئمک بو بایرامین ایلک نوطفه لری میلاددان2500 ـ3000 ایل اول بوگونکو آذربایجان و همدان تورپاقلاریندا یاشاییب، مدنیت قورموش قوتتی ـ لوللوبی خلقلر و باشقا اورتا آسیادان گلن ائل‌لر و کوتله لر واسیطه سیله یارانمیشدیر. بو میللت لرین اؤزلریله گتیردیکلری ابتدائی »شامانیستی« دینی تصورلر یئرلی شراییطله زامان سوره سینده أل ـ أله وئره‌رک زردوشت دینی نین ایلک نوطفه و روشئیملرینی یاراتدیقلاری کیمی، گؤزه ل میللی بایراملارین دا ایلک نوطفه لرینی یاراتمیشلار.

باکی شه‌هه رینین یاخینلیغیندا، خزر ده نیز کناریندا، الچاق تپه لرله اؤرتولموش و سال قایالارلا بزه نمیش بؤیوک بیر ساحه ده کشف ائدیلمیش مشهور » قوبوستان« آدلی داش قازما ناخئشلاری، اونلارجا حئیوان شکلی، گونش، رقص و ساییر شکیللردن عبارت بیر زنگین مجموعه دیر، شوبهه سیز بو کیمی آبیده لردن همدان و گونئی آذربایجانین مختلیف داغلاری و بؤلوک لرینده چوخدور و اونلاردان بیری ده همدان یاخین لیغیندا کشف اولموشدور. ایلک اینسانلاردان قالان بو آبیده لرین چوخو، شوبهه سیز » قوبوستان« دا اولانلار و یا اونلارا اوخشار اثرلر اولموشدور کی آذربایجان و همدان اراضی سینده یاشامیش ایلک اینسانلارین أگلنمه سی، چالیب اویناماسی، شنلیکلری و خوش آنلارینی گوستریرکی او زامان آذربایجان و همدانین چئشیدلی ماحاللاریندا یاشایان ائللرین توی، شنلیک و بایرام عنعنه لرینین تدریجله یارانماسیندا بؤیوک رول اوینامیشدیر.

نوروز بایرامیندان قاباق و سونراکی بعضی گونلرده نوروز لا ایلگیلی بیر سئرا عنعنه لر واردیر: [ » تکه رسمی«، »سایاچی رسمی«، »کوسا ـ کوسا«، »حئیفانا«، »خیدیرنبی رسمی«، » عرفه رسمی«، » سمنی بیشیرمه«، »‌گؤی گؤیرتمه«، » پای گؤنده رمه «، » یاسدان چیخارتما«، »چرشنبه گونو«، »اودیاندیرما«، »شال و بره ک ساللاما«، »سو باشینا یا گؤزه یه یا ناو اوستونه گئتمک«، »یاریش لار«، »قولاق آسما یا آچارسالما« و...] بایرامدان قاباق رسم لردن ساییلابیلر، و[»تحویل سوفره‌سی آچماق«، »قورآن و دوعا اوخوماق«، »بایراملیق وئرمک«، »گؤروش ائتمک«، »بایرام به‌یی تیکمک«، »سیزده ک« و بو کیمی سایره رسملر] بایرام و بایرامدان سونراکی عنعنه لردن ساییلا بیلر. بو عنعنه لر هله‌ده آذربایجان کند و شهرلرینده داوام سوره‌ن رسملردن دیرلر و بونلارین هامیسی ابتدائی اینسانلارین ساده و ایلکین دوشونجه لری ایله سیخ باغلی اولموشدور. ائله بونا گؤره ده نوروز بایرامی زردوشت دینی ایله باغلی اولموش و بو باغلی لیق »آوئستا« کیتابیندا دا عکس اولموشدور.

تاریخی قایناقلار اساسیندا دا »نوروز بایرامی« نین مذهب و اساطیرده ده کؤکه مالیک اولماسی، اونو مقدس و ایلاهی بیر هاله‌ده غرق ائده‌رک، قدرتلی و سوره کلی لیگینه آرتیرمیشدی.نوروز گونونون هیجری تاریخینین عکسینه، ده ییشمه مه سی سببی، بو بایرامین فصیللر و طبیعتین ده ییشمه سیله علاقه دار یارانماقدان باشقا، علمی جهتی ده اشاغیدا قئید ائتدیکلریمیزن عبارتدیر.

بیلدیگیمیز اساسدا، قوتتی ـ لوللوبی و ماننالار چاغداش آذربایجان اولوسونون اولو بابالاری اولموشلار. اونلار، سومئر و ایلام آخنینلاریندان قالان و تاریخ بویو اونلارلا ایلگی قورموشلار. حتتا قوتتی لر91 ایل بابیله حؤکومت ائتمیشلر (م.ق2200 ـ2109)، بابیل ایسه سومئر ـ الکدین مدنیّت مرکزی اولموشدور.

تاریخ بیلیمی قطعی اولاراق ثبوت ائتمیشدیرکی: ساعاتین60 دقیقه، دقیقه60 ثانیه یه بؤلونمه سی و اولسون کی هفته ـ آی ـ ایل سومترلرین کشفی و یادیگاریدیر. شوبهه سیز، سومئرلر و اونلارلا عینی مدنی کؤکه، ائتنیک خصوصیتلره و تقریبن واحید موحیط و شرایطه مالیک اولموش، نوروز بایرامینی یارادان قوتتی لوللوبی و ماننالار نوروز بایرامی نین گونونو، سومئرلرین علم و کشفیاتیندان و او میللتین آراسیندا اینکیشاف تاپمیش نوجوم بیلگی سیندن فایدالاناراق، تقریبن ثابیت، مشخص و معلوم ائتمیشلر. بو احتمال اولورسادا، یقین کی گوجلو احتمال دیر. »منوچهر تسلیمی« جنابلاری اؤز آراشدیرمالاریندا بو احتمالین یقین اولماسینا تصدیق دامغاسی وورور.

ماننا ـ ماد خلقلری، اینکارسیز، هله قوتتی ـ لوللوبی دؤوروندن م.ق2 ـ3 مین ایللیکلردن سومئر و ایلاملارین علمی نائیلیتلریندن خبردار اولاراق، چئشیدلی ساحه لرده اونلاردان فایدالانمیشدیرلار. بو فایدالانمالی ساحه لردن بیری ده نوروز بایرامی گونونو مشخص و معین لشدیرمه اولموشدور. ها بئله جرأتله دئیه بیلریک کی قوتتی لر91 ایل بابیلده حاکیمیتی اله آلیب، ساخلادیقلاری زامان، بابیللی لرین نوجوم ساحه سینده ألده ائتدیکلری نائیلتیلرله تانیش اولموشلار و اونو اؤز وطنلرینه یعنی قوتتی ـ لوللوبی لر اؤلکه سینه، سونراکی ماننا ـ مادلارین دیارینا گتیره‌رک نوروز بایرامی نین ایل سوره سینده معین و مشخص گونونو، قوچ (حمل) آیی نین اوّلینی، بیر ایکی گون فرقلی اولموش سادا دقیق لشدیرمیشلر.

قایناقلاردان کئچره‌ک، آذربایجان خلق ایچره راییح اولموش »حئیفانا« (حئییف اونا)، »کوسا ـ کوسا«، »سایاچی و تکه«، »نادارا«، »آتیل ـ باتیل چرشنبه« و بو کیمی رسم لر و عنعنه لر و ماهنیلاردا عونوان ائدیلمیش حقیقتی ثوبوت ائدیر.

بئله لیکله بیر پارا نظرلرین عکسینه، ایل بایرامی (نوروز بایرامی) نین تاپیلما یئری »ری« یا »بلخ« یاخود ساییره یئرلر یوخ، بلکه قدیم آذربایجانلی لار و مرکزی مادا هالیسی طرفیندن یارانمیش و سونرا ایرانین باشقا یئرلرینه یاییلمیشدیر.

حقیقتده »نوروز« سؤزو، »یئنی گون« سؤزونون چئویرمه سیدیر بو بایرام تورک خالقلار آرا چئشیدلی آدلارلا: (یئنگی گینز ـ یئنی گون  ـ یئنی ایل ـ اولوسون اولوگونو ـ بابامارتا ـ چاغان ـ بوزقورد ـ ارگنه گون ـ شؤلن بایرامی ـ ایل بایرامی ـ ائل بایرامی ـ ناوریز ـ سولطان نوروز و...) ایگیرمی بئش آدا یاخین سؤزلرله آدلانمیشدی و هامیلیقجا بو بایرامی بیرلیک، قارداشلیق و حیاتین یئنی لشمه سی بیلدیرمیشلر دوغمایوردوم یکانات ماحالیندا دا نوروز بایرامینا »امیر بایرامی« دا دئیه رلر، چون بئله ایناملی دیرلار کی علی(ع) نوروز بایرامیندا خیلافته چاتمیشدیر. اولسون کی بو بایراما مذهب بویاسی وورماقلا، نوروز عنعنه لرین تعصب لی آدملارین اعتراضیندان قوروش اولوبلار. شاعیرده بئله سؤیله ییب:

نوروز رسید لاله جامی در کف

از بهر نثار می قدم شـاه نجـف

امروز علی نشسته بر جای نبی

نوروز از ان یافته بر عید شـرف

بونا گؤره کی نوروز گونو هر دؤرد ایلده بیر گون و هر128 ایلده31 گون قاباغا گلیردی و بو ایش حؤکومت لرین وئرگی ییغمالاریندا ائتگی بوراخیردی، نتیجه ده نوروز گونونو ثابیت لشدیرمک لازیم گؤرونوردو بو سببه بؤیوک شاهلار بو باره ده بیر پاراتشببوسلارا أل آلتمیشلار، رصدخانالار تیکیب مونجّیم لری رصد ائتمه یه و زیج (بؤلمه جه = جدول) یازماغا چاغیرمیشلار. بو زیج لر هانسی شاهین دؤورونده تنظیم اولسایدی، او شاهین آدینا آدلاناردی، ائله بوناگوره تاریخده (شهریار زیجی ـ یزدگرد زیجی ـ جلالی زیجی ـ ایلخان زیجی ـ اولوغ بیک زیجی ـ خان یا غازان زیجی و...) زیج لرین آدی ثبت اولونوبدور.

رشیدالدین فضل ا... کی تورک مدنیت تاریخینین گؤرکملی بیلگینلریندن ساییلیر، تاریخ و ایل سایاری (تقویمی) ضبط ائتمه ده چوخلو ایستک گؤستریردی، ایسلام تاریخینین کبیسه لرینی عباسیلر خیلافتیندن اؤز دؤورونه قده رکی420 ایلدن عبارت ایدی حئساب لامیشدیر و دوققوز ایله چاتدیرمیشدیر؛ نتیجه ده692 ایل701 ایلینه ده ییشیلدی و بو تئرمین (اصطلاح) تورکجه »قازان تاریخی« و فارسجا »تاریخ غازانی« دئییلر. آنجاق سونرالار تورک شاهی سلجوقی ملیکشاه تازا جلالی ایل سایارین هیجرتین467 نجی ایلینده تنظیم ائتدیره رک، یعنی هر دؤرد ایلدن بیر ایلی366 گون حساب ائتمکله، نوروز بایرامینی ثانیت گونده، قوچ (فروردین) آیی نین اولینده اولماسینی علمی، قانونی و ده‌ییشمز شکله سالمیشدیر. بو ایل سایار (تقویم) تکجه ایراندا یوخ بلکه ده دونیانین أن دیقّت لی ایل سایارلاریندان ساییلیر و بو ایل سایارین باشلانغیجی هیجرتین471 دن قویولموشدور.

البت کی بو نوع فرق لنمه لر میلادی ایل سایاریندا دا اورز وئره ردی. ائله بو جهته1582 نجی ایلده پای»13 نجی گریگوری« نین دستوری ایله ایلین ثابیت قالماسی اوچون کبیسه ایللری نظره آلیندی. ائله کی هر دؤرد ایلدن بیر فئورال آیی29 گون یئرینه30 گون حئساب اولونار. بونا گؤره اوزامانین تاریخسل اولایلاری ایکی علامت ایله گوستریلیر: (»O.S« قدیم استیل »N.S« یئنی استیل). اینکارسیز جلالی ایل سایاری گریگوری ایل سایاریندان دقیق دیر.

نوروز عنعنه سینه دایر اینام و اؤزه ل لیکلر آشاغیدا قئید اولونموشلاردان عبارتدیر: ثعالبی یازمیشدیرکی: »زردوشت دئمیشدیرکی فروردگان (فروردین) گونلرینده اؤلولرین روحلاری ائولرینه قاییدار، بونا گؤره‌ده امر ائتدی کی، اوگون ائولری تمیزله سینلر، فرشلر سالینلار، ائوه مزه لی و اشتها آرتیران یئمکلر قویسونلار و یئسینلر، تا اؤلولرین روحلاری اونون قوخوسو و گوجوندن قوّتلنسین«.

تورک خالقلاری نین دوشونجه سیله اود پاک لیق و اود یاندیرما شنلیک نیشانه سیدیر. آوئستادا بایرام بوللوق و خالیق قود سیّیاتا سیتاپیش ائتمک گونو، بوللوق، ساغلام لیق و تاخیل چوخلوغونون باشلانیشی دیر.

نوروز بوتونلوکجه روحون یوکسک لیگی، جوشغون چالیشما، توپراغا و اینسانا سئوگی گونو و بایرامیدیر. ائله بو محبتله باغلی تؤره نمیش نوروزا دایر آلقیشلاردا، تاپماجالاردا، ماهنیلاردا، آتالار سؤزونده و... اولو بابالاریمیزین مودریک دونیا گؤروشلری، هومانیست باخیشلاری، قایغی کشی طینت لری گؤزه چارپیر و یاخشی لیقلار، خئیرخواهلیقلار، وطن عشقی و بو کیمی یوکسک معنوی ـ اخلاقی باخیشلاری اؤزونده عکس ائدیر.

بیر پارا بئله اینانجیل دیر کی، گوناهلاردان سیلکینمک اوچون نوروز بایرامی یا چرشنبه گونو چایدا چیمّک اییی دیر.

قایناقلارین وئردییی معلوماتا گؤره، آدم جنابلارین یئره قونماسی و علی جنابلارین خیلافته باشلادیغی گون، نوروز گونو اولموشدور. بوگون خلقتین تؤره نمک و شادلیق گونودور.

نوروز ماهنیلاریندا آنیمیسیت باخیشلار کی، طبیعت وارلیقلارین اینسان قالیبینده فیکیرلشیر و آنتروپوفورمیک گوروشلری عکس اولونوب. نئجه کی »دومان، قاچ، قاچ« ماهنی سیندا، اینسانلار بو مکالمه لرله طبیعت قووّه سینی اؤزونه تابع ائتمک ایسته ییر و گؤرونورکی اینسان دومانی قورخوردورکی، کنار اولوب گئتمه سه اونو جزالاندیراجاق.

بوچاغیریش و مکالمه سیستمی، گونشی اؤزجیلدینده تصور ائدن و اونو چاغیران اینسان، »گون، چیخ. گون، چیخ« ماهنیسی نین مضمونو ایله آنالوژی اویغونلوق دوغورور.

خالق بئله ایناملی دیرکی، هر هانسی ده‌ن (توخوم) یاخشی بوی آتسا، یئنی ایل گره ک او ده ن أکیلسین و یقین کی چوخلو تاخیل وئرمه لیدیر (گؤی گؤیرتمه رسمینه دایردیر).

گؤیرتی و بیتگی لرین گؤیرمه سی، طبیعت و اینسانین دؤوریلیک یئنی لشمه سینین سیموولیک جنبه سی اولموش، اینسانلارین اینامینی یارادیلیش و دیرچلیشه ایضاحلانیر. بئله لیلکه نوروز بایرامی اولوتانرییا خاص اؤلونموش بیر جشن اولدوغوندا، دونیانین و خالقین تؤره نیش گونوده ساییلابیلر.

نوروز بایرامیندا بیر چوخ یئرلرده روحلاردان (فرورلردن) قارشی لانماق اوچون، ائوین دامینا جوره به جوره یئمک لر قویارلار. شال و بره ک ساللاما، قاشیق چالما عنعنه لری بیر اوخشاتمادیر بو گویدن یئره قونموش قوناقلاری کی آج و سوسوز یئمک دالیسینجادیرلار، آلقیشلاماق اوچون و گره ک فیدیه وئرمک. قاشیق، مئتال قاب، یئمک نیشانه سیدیر. بو سببه کی ملک لر و روحلارگؤرونمز و تانینماز موجودلاردیر، اونلارین اوخشاتماسی دا گیزلی و تانینماز اولمالیدیر، ائله بونا گؤره قاشیق چالما رسمینده اوغلانلار باشلارینا چادیرا سالمالی و قیزلار اوزلرینی اؤرتمه لیدیرلر. ها بئله بره ک سالما رسمینده شال سالان اؤزونو گوسترمه مه لیدیر. بو فیدیه و یئمکلر روحلاری (فره ورلری) سئویندیریب، فیدیه وئره نلره بخته ور لیک و فرج عنایت ائده رلر. موشگول آچان آجیلین ده فلسفه سی ائله بوراداندیر. بیر پارا یئرلرده بایرام گونلرینده نذیر آشی بیشیره رلر. ایناملارا گؤره بو آش فرشته لر و مقدس اؤلولرین دیر و جو آش اونلاری شادلاندیریب، اینسانلارا ساغلاملیق و بخته ور لیک گتیره ر، خسته لره شفا باغیشلار، چونکو اونو مایاسی کوتله آرزوسو ایله (چؤمچه قاشیق رسمی ایله) ییغیلار.

ابوریحان بیرونونون »آثار الباقیه« آدلی اثرینده یازدیغینا گؤره تحویل سوفره سی یئددی جوره گؤیدن عبارت ایمیش و بونا گؤره آچیلارمیش کی، فرشته لر و عائله نین مقدس و آدلی ـ سانلی کؤچموشلری گؤیدن یئره قونوب، قوناقلاشیب، او عائله یه باش ووروب، اونلارین ائو ـ ائشیکلرین ـ دینچی لیک لرین ـ آلیش وئریشلرین اییی گؤرمکله سئوینیب، تانریدان او عائله یه آیدینلیق، اوغورلوق و ساغلیم لیق ایسته سینلر.

لاکین ایندی لر تحویل سوفره سینه باشقا شئیلر دوزه رلر و او شئیلره آیید ایناملار بئله دیر:

ـ گوزگو، صافلیق و صدیق لیک و ریاسیزلیق نیشانه سیدیر.

ـ قورآن، اولوتانرینین امرینده اولماق و اونون خئیر ـ برکت لریندن فایدالانماق معناسیندا دیر.

ـ گول، یعنی یئنی باهار، گول ایله سئویلیر و ایسته نیلیر.

ـ سیرکه، یاشاییش مایاسی ساییلیر.

ـ ساریمساق، فایدالی بیر بیتگی و درماندیر، خسته لیک اولورسا شفا وئره سیدیر.

ـ اییده، اینسانی اوزون مدت توخ ساخلایان بیر یئمک دیر و موقاویم لیک نیشانه سیدیر.

ـ بالیق، سویون جانلی نعمتی کیمی، ده‌نیزلرین، چایلارین لازیم لیگینی، خئیرینی یادا سالماق نیشانه سیدیر.

ـ تازا گئییم، تمیز لیک، شادلیق، اوره ک آچیقلیق علامتی دیر.

ـ بایراملیق، ایستک و صمیمی لیک نشانه سیدیر.

ـ آلما و سوماق، تانری نعمت لرینین بوللوق علامتی دیر.

ـ گؤی، تانرینین رحمتینی نسبت یئر کوره سینه و یئر اوزونده یاشایانلارا گوستریر و ایلین یاشیل لیغینی بیلدیریر و یئر نعمت لرین ایسته مک نیشانه سیدیر.

ـ سیکّه و آلتون، وار ـ دئولت و روزی ایسته مک علامتی دیر.

ـ سمنی، جنّت یئمکلریندن ساییلان دیر و...

نوروز عنعنه لرینین بوللوغونو ایسته سه و بو ایستکده مصّراولار، او نعمته تئز چاتاجاق. بو مراسیمین باشقا جهتی یوخسوللارا، أل ـ آیاقسیزلارا، تاخیلینی چکیرتگه و ورانلارا، مایاسینی باتیرانلارا، تارلاسی و سوروسو قضا و قده ره دوچار اولانلارا یاردئمچیلیق ائتمک و ایسته مکدیر. نئجه کی سایاچی »سایا رسمینده« قویونسوز ائولره قویون دیله ییر.

چرشنبه آخشامی و بایرام آخشامی اودون اوستوندن آتیلاندا چئشیدلی سؤزلر و دئییم لر دئییلیب و جوربه جور ماهنیلار اوخونار. بورادا نومونه اولاراق بیرینه ایشاره ائدیره م:

قیزیل اودوم گوموش خاچ

بختیمیـن دوگـونـون آچ

هر ایل سنی یاندیـراق

دؤرد، دوره نه ییغیلاق

ده نـه ـ ده نـه آتیـلاق

قند، شکـره قـاتیـلاق

گله جک شیرین اولسـون

قره گـونلـر قـورتـولسـون

قیرمیزی لیغین بیزیم کی

ساریلیـق سنیـن اولسـون

قاتاق سس سسه دئیه ک

آتیـل مـاتیـل چـرشنبـه

آینــا تکیــن منیـــم ده

بختیـم آچیـل چـرشنبـه

دورد باجی بیـر قـارداش

بیز بیریک هامی یولداش

بیــزده دوگــونلـری آچ

قایغی لاری گؤتـور قـاچ

چه چه ووروب سسله نک

آتیـل بـاتیـل چـرشنبـه

آینــا تکیــن منیــم ده

بختیم آچیـل چـرشنبـه

     گلر نـوروز بایرامـی

آچیلار گوللر هامی

      ساخلا گیلن آنامی

آنامـی هم آتـامـی

چه پیک توتوب سسله نک

آتیـل بـاتیـل چـرشنبــه

آینــا تکیـــن منیـــم ده

بختیــم آچیـل چـرشنبـه

نوروز کیمی بیرگونده دوعا گره کدیر. ائله او دوعا کی زردوشت اوچ مین ایل بوندان اوّل ائتمیشدی:

»پیس اؤزول لوک گره ک محو اولسون

یاخشی سجیّه اوغورلو اولسون

یالان اوغور سوز اولسون

دوزلوک اونا اوغور قازانسین

خرداد مرداد هر ایکیسی اوستون گلسین

آجلیغا و سوسوز لوغا

نیّتی پیش شئیتان ضعیف لنسین

قاچماغا اوز قویسون«

نوروز بایرامی بوتون ایران میللت لرینه قوتلو و موبارک اولسون ـ بایرامینیز سونسوز گؤزللیک لرله دولو اولسون.

قایناق:

1ـ آذربایجان شیفاهی ائل ادبیاتینا بیر باخیش، پرویز یکانی زارع،1374.

2ـ نوروزنامه، پرویز یکانی زارع،1379.