قازاق تورکلرینده موللا نصرالدین

یازان: دوچئنت دوکتور عبدالوهاب قارا

کؤچورن: عباس ائلچین

  اؤزَت 

  موللا نصرالدین  هر نه قدر آنادولودا یاشامیش اولسا دا، بوتون تورک دونیاسی نین اورتاق شخصیتینه  دؤنوشموشدور. هر تورک بویو اونو اؤزوندن بیلیر. اونلار اوچون موللانصرالدین اؤز یوردلاریندا یاشامیش بیر شخصیت دیر. چوخونلوقلا اونون آنادولو اینسانی اولدوغونو فرق ائتمزلر بئله. بونون ان گوزل اؤرنکلریندن بیری قازاق تورکلرینده کی  موللا نصرالدین آلقیلاماسی و گولمه جه لری دیر. 

  قازاقلار موللا نصرالدینه اؤز لهجه و کولتور اؤزللیکلرینه گؤره  " کوجا ناصیر "  اولاراق آدلاندیرمیشدیرلار. خالق آراسیندا  " کوجاناصیر "  گولمه جه لری چوخ یایغین دیر. اونلار اوچون موللا نصرالدین، یعنی  " کوجا ناصیر "  آلدار کؤسه و ژییرئنشه  شئشئن کیمی قازاقلارین تاریخی و ادبی شخصیت لردن بیری کیمی دیر. 

آچار سؤزلر:

  قازاق ادبیاتی، کوجارناصیر، موللا نصرالدین(نصرالدین هوجا)، ژییرئنشه  شئشئن، آلدار کؤسه 

گیریش:

 قازاق تورکلری آراسیندا بیر چوخ کیمسه موللا نصرالدینین آغشهیرلی اولدوغونو بیلمز. اونو قازاق جوغرافیاسی نین چیمکنت، آلماتی، آکتؤبه، کوستانای، سئمئی ویا آستانا کیمی هرهانسی بیر شهرینده یاشامیش قازاقلارین افسانوی قهرمانلاریندان بیری اولدوغونو سانار. 

  بو دوروم، البته ساده جه، قازاقلار اوچون گئچرلی دئییلدیر. موللا نصرالدین، نئجه قازاقیستاندا بیر قازاق ایسه، اؤزبکیستاندا اؤزبک، تورکمنیستاندا تورکمن، قیرقیزیستاندا قیرقیز و تاتاریستاندا دا بیر تاتار کیمی آلقیلانیلیر. اونون گولمه جه لری او قدر منیمسنمیشدیر کی، کیمسه اونون آنادولودا دوغولوب بؤیوموش بیر شخصیت اولدوغونو فرق ائتمز بئله. 

  ایشده موللا نصرالدینی بنزرسیز قیلان دا بودور. موللا نصرالدین بو یؤنویله دونیادا تکدیر. باشقا بیر دئییشله، موللا نصرالدین بوتون تورک دونیاسی نین اؤزوندن بیله رک منیمسه دیگی اورتاق ادبی شخصیت دیر. بو آچیدان باخیلدیغیندا، موللا نصرالدینین یاشادیغی آغشهیری ده تورک مزاح دونیاسی نین باشکندی اولاراق گؤره بیلیریک.  

  1208ایلینده اسکی شهیرین سیوری حصار قصبه سینه باغلی هورتو کندینده دوغولان و 1237ایلیندن اعتبارن بوتون حیاتینی آغشهیرده گئچیرن موللا نصرالدینین بو سنه 800 ایللیگینی قوتلاییریق. بیز بو یازیمیزدا موللا نصرالدینین قازاق ادبییاتینداکی یئری و بو قونودا یاپیلان آراشدیرمالار حاققیندا بیلگی وئرمه یه چالیشاجاغیق. 

  یوخاریدا دیله گتیردیگیمیز کیمی، قازاقلار اؤز دیللری نین فونوتیک اؤزللیکلرینه اویغون اولاراق  " کوجا ناصیر "  دئیه آدلاندیردیقلاری موللا نصرالدینی او قدر بنیمسه میشدیر کی، اونون آدی قازاق تورکجه سینه دئییم اولاراق گیرمیشدیر. قازاقجا سؤزلوکلره باختیغیمیزدا،  " کوجا ناصیر "  کلمه سینه  " آنکاو " ، یعنی صاف، هر شئیه اینانان  " آنگال " ، یعنی بیلمه میش کیمی گؤرونن و  " آق کؤنیل "  یعنی تمیز قلبلی، یاخشی نییتلی معنالارینی یوکلندیگینی گؤروروک (قازاق تیلی نین سؤزدیگی 1999: 398). بونون قیراغیندا سؤزلوکلرده صفات اولاراق دا یئر آلماقدادیر. قازاق تورکجه سینده، موللا نصرالدین کیمی صاف کیشیلره  " کوجا ناصیرلاو " ، موللا نصرالدینلیک ایش معناسیندا  "   کوجاناصیرلیک "  و موللا نصرالدین کیمی معناسیندا  "   کوجاناصیرشا "  و  "   کوجاناصیردای "  دئییملری قوللانیلماقدادیر (قازاق تیلی نین سؤزدیگی 1999: 398). بونون دیشیندا مزاح یایینلاریندا  " کوجاناصیر کورجینی " ، یعنی  " موللا نصرالدینین خورجونو "  دئییمی یرلشمیشدیر. ایلک دفعه قازاق ادبییاتی درگیسی نین سون صحیفه سینده کی مزاحا آیریلان بؤلومه وئریلن بو اسم داها سونرا بیر چوخ درگی و قزئت لرین مزاح صحیفه لرینه  آد اولموشدور. (کیشی بکوو. 1996: 42) صادق بک آدام بک اوو آلماتیدا مزاح اؤیکولری نین یایینلادیغی کیتابینا[1] اؤیکولری نین موللا نصرالدین ایله هیچ ایلگیسی اولماماسینا راغمن  " کوجاناصیر کاکپاسی " ، یعنی  " موللا نصرالدین قاپیسی "  آدینی وئرمیشدیر (کیشی بکوو ود. 1996: 42).

  کیشی بکوو موللا نصرالدین گولمه جه لری نین سیرادان گولدورو گولمه جه لری اولمادیغینا ایشارت ائتمکده دیر. اونا گؤره، قازاقلار دونیادا اوچ شئیی عارسیز اولاراق گؤرور: 1. یئمک، 2. یوخو 3.گولمه. موللا نصرالدینین گولمه جه لری یوخاریداکی کیمی عارسیز گولمجه لر دئییل، عارلی دوشوندورن گولمجه لردیر (کیشی بکوو ود. 1996: 42).

  اصلینده قازاقلاردا موللا نصرالدین ساده جه مزاحی بیر کاراکتئر دئییلدیر. او عینی زاماندا بیلگه لیگی، جسارتی، حاضیرجواب لی لیغی  ظالیم زنگینلر ایله یؤنتیجیلره قارشی عدالتی تاسیس ائتمه یه چالیشان بیر قهرمانی تمثیل ائدن بیر شخصیت دیر. قازاق ادبییاتیندا موللا نصرالدیندن باشقا دا گولمه جه  قهرمانلاری واردیر. بونلارین باشلیجالاری آلدار کؤسه(Aldar Köse)، ژییرئنشه شئشئن (Jiyrenşe Şeşen) تازشا بالا(Tazşa Bala)، کیل کنیردک(Kıl Kenirdek)، شییبوت(Şiybut) و ژارگاک باس(Jargak Bas)دیر (ساتتاروو 1987: 5؛ میرمانووا 2001: 7-20). بونلار ایچینده آلدار کؤسه و ژییرئنشه  شئشئنین اؤزللیکلری موللا نصرالدینه چوخ بنزمکده دیر. بو اوزدن عینی گولمه جه نین قهرمانی بعضن موللا نصرالدین، بعضن آلدار کؤسه و بعضن ده ژییرئنشه  شئشئندیر. عینی گولمه جه نین بو شکیلده فرقلی قهرمانلارا مال ائدیله رک آنلاتیلماسی، قازاقلار آراسیندا یادیرقانماماقدا، حتی عکسینه نورمال قارشیلانماقدادیر (ساتتاروو 1987: 8). چونکو، آلدار کؤسه و ژییرئنشه  شئشئن کاراکتئرلرینی اینجله دیگیمیزده موللا نصرالدین ایله بنزر اؤزللیکلر داشیدیغینی گؤرمکده ییک. 

  قازاق ادبییاتیندا آغیللی و قورناز بیر شخصیتی سمبولیزه ائدن آلدار کؤسه (آلدادان کؤسه) حاضیرجواب لی لیغی و کسکین ذکاسییلا جیمری و ظالیم زنگینلر ایله بَی لری آلت ائدر. آلدار کؤسه نین گئرچکدن یاشامیش بیر شخصیت اولوب اولمادیغی قونوسوندا سوموت دلیللر یوخدور. (گابدوللین 1996: 153-157؛ قازاق س س ر 1989: 111؛ میرمانووا 2001: 13-15؛ کادشوا 1997: 101-104) آلدار کؤسه گولمه جه لری تورکجه یه ده چئوریلمیشدیر (دانش اریمبتووا، آلدار کؤسه گولمه جه لری، ایستانبول 2003). بعضی آراشدیرماجیلار، اونون موللا نصرالدیندان اسینله نَرک اورتیلمیش بیر قهرمان اولابیله جگینی ایلری سورمکده دیرلر. (کیشی بکوو ود. 1996: 42). بعضی گولمه جه لرین هم آلدار کؤسه و هم ده موللا نصرالدینیا مال ائدیلدیگینی یوخاریدا ایفاده ائتمیشدیک. آشاغیداکی آلدار کؤسه گولمه جه سی بو آچیدان بیر چوخ کیمسه یه تانیدیق گله بیلر. 

   " آلتی گنج آلدار کؤسه ایله ائیلنمک اوچون چای  قیراغینا گؤتورورلر. ایچلریندن بیری: 

  -آلدارعمی، ایندی هامی بیرلیکده سویا گیره لیم و بیره ر یومورتا یومورتلاییب چیخالیم، دئدی. اونلارین هامیسی آلدار کؤسه یه بیلدیرمه دن  یانلاریندا بیره ر یومورتا گتیرمیشدیلر. آلدار کؤسه : 

  -تامام، دئیه رک سویا گیرمه یه راضی اولور. 

  گنجلرین هامیسی سویا دالیب چیخاراق: 

  -ایشده بیز بیره ر یومورتا یومورتلادیق. سیزین یومورتانیز هانی؟ دئیه آلدار کؤسه یه یومورتالارینی گؤستریرلر. 

  بونو گؤرن آلدار کؤسه: 

  -اووورووو، دئیه خوروز کیمی اؤتمه یه باشلار. 

  -آلدار عمی، نه ائدیرسینیز؟ دئیه آلتی گنج سورارلار. او زامان آلدار کؤسه : 

  -بو قدر تویوغا، بیر خوروز لازیم دئییل می؟ دئیه جواب وئریر. "  (مامئت 2000: 221)

  بونا بنزر بیر گولمه جه نین دا موللا نصرالدیندا اولدوغونو بیلیریک (سئچیلمیش موللا نصرالدین گولمه جه لری 1992: 110-112؛ ارگینر 1969: 79). 

  قازاق سؤزلو ادبییاتیندا بیلگه لیک و فراستی تمثیل ائدن ژییرئنشه  شئشئن قازاق خانلیغی  نین قوروجوسو ژانی بک خان دؤنمینده یاشامیش گئرچک بیر تاریخی شخصیت دیر. قازاق افسانه لرینه گؤره، ژییرئنشه  شئشئن قازاق خانلیغی نین قورولماسینا دستک وئرمیشدیر. بونا راغمن قازاق خانلارینی خطاالارینی گؤردوگونده ائلشدیرمک ده گئری دورماز. خانلارین اؤنونده دوغرونو سؤیله یه بیلن جسارتی ایله اؤن پلانا چیخار. خان زامان زامان ژییرئنشه  شئشئنی بیلگه لیگی و گؤزل قاریسیندان دولایی قیسقانیر. بو سببله خان، ژییرئنشه  شئشئنه ایفا ائتمه دیگی تقدیرده جزالاندیراجاغینی سؤیله یَرک یئرینه گتیریلمه سی ایمکانسیز بویروقلار وئریر. بئله جه ژییرئنشه  شئشئنه سورگون جزاسی وئره رک اوزاقلاشدیرماق ویا اؤلدورمک ایستر. آنجاق ژییرئنشه  شئشئن هر دفعه سینده آغیللی قاریسی کاراشاشین (قاراساچ) تؤوصیه  لری دوغرولتوسوندا حرکت ائده رک بو جزالاردان قورتولماسینی بیلر. قازاقلار آراسیندا ژییرئنشه  شئشئن ایله ایلگیلی بیر چوخ گولمه جه  آنلادیلیر. آنجاق بونلارین نئچه سی نین گئرچکدن اونون باشیندان گئچدیگی بیلینمز. گئنل قانی بیر چوخونون سونرادان اونا مال ائدیلمیش اولماسیدیر. (گابدوللین 1996: 160-163؛ قازاق س س ر 1989: 257؛ میرمانووا 2001: 16-17). 

  ژییرئنشه  شئشئن گولمه جه لرینه تیپیک بیر اؤرنک بو شکیلده دیر: 

   " ژییرئنشه  شئشئندن قورتولماق ایسته ین خان اونا اون قوچ وئریر و  " بونلارا قیرخ گون ایچینده قوزو دوغوردوب منه گئری وئره جکسن "  دئیه بویورور. بو امری نئجه یئرینه گتیرجگینی بیله مه ین و قارا قارا دوشونن ژییرئنشه  شئشئنین ایمدادینا قاریسی قاراشاچ یئتیشیر.  " بونون اوچون اوزولمه. قوچلاری آل گل. کسیب یئیه لیم. خانا جوابینی داها سونرا من وئره رم. "  دئیر. قیرخ گونلوک مودت دولونجا، قاراشاچ اری ژییرئنشه  شئشئنی یاتاغا یاتیریر و اوستونه یورقانی اؤرتر. بیر آرا خان ائوه گلیر و ژییرئنشه  شئشئنین هارادا اولدوغونو سورونجا  " اریم یئنی دوغموش. یاتیر. "  دئیه جواب وئریر. خان شاشیراراق  " سن نه دئییرسن، هئچ کیشی ده دوغار می؟ "  دئیه قیشقیریر. بونون اوزرینه قاراساچ  " خونکاریم، مادام کیشی لرین دوغمایاجاقلارینی بیلیرسینیز، او زامان نه اوچون قوچلارا قوزو دوغورتسون دئیه ژییرئنشه  شئشئنه امیر وئردینیز؟ "  دئیر. بونا سؤیله نه جک بیر لاف تاپمایان خان یئنیلگینی قبول ائدر و خالق یانیندا گولونج دوروما دوشر "  (گابدوللین 1996: 162).

  موللا نصرالدینین تیمور ایله ایلگیلی حیکایه لری ژییرئنشه  شئشئنین گولمه جه لرینا بنزمکده  دیر. [2]

آلدارکؤسه نین قورنازلیغی و ذکاسییلا ظالیملری آلت ائتمه سی و ژییرئنشه  شئشئنین بیلگه لیگی موللا نصرالدینین بونیه سینده توپلانماقدادیر. یعنی موللا نصرالدین هم قورناز، هم صاف و هم ده بیلگه لیک کیمی اؤنملی واصیفلاری بونیه سینده توپلاماقدادیر. بو حالییله موللا نصرالدینین آلدارکؤسه نین و ژییرئنشه  شئشئنین اؤزللیکلرینی تک باشینا داشیماقدا اولدوغونو سؤیله یه بیلیریک. 

  بو یوزدن قازاقلار آراسیندا موللا نصرالدین بعضن قورناز، بعضن صاف فقط چوخونلوقلا تمیز قلب لی، یاخشی نییت لی اولیا کیمی قوتسال بیر شخصیت اولاراق آلقیلانیر (کیشی بکوو ود. 1996: 40).

  قازاقیستاندا موللا نصرالدین اوزرینه آراشدیرمالار 1960لی ایللردن اعتباردن اله آلینمیشدیر. ایلک اولاراق و. گوردلئوسکیی، ای. براگینسکیی و ک. داولئتووون بو قونوداکی آراشدیرمالاری یایینلاندی. داها سونرا بو قونودا آراشدیرمالار یایقینلاشماغا باشلادی. بو قونودا یایینلانان اؤنملی چالیشمالاری سؤیلرسک؛ 

  ل. سولوویئو، کوجاناصیر، آلماتی 1963. 

  ت. عبدالرحمانوو، کوجاناصیر آنگیمه لری، آلماتی 1965 

  ت. عبدالرحمانوو، کوجاناصیر حیکایالاری، آلماتی 1977 

  ب. گنجه بایئو، تیمپیی، آلماتی 1981 

  بالتابای آدامبایئو - تؤلئوهان ژارکین بکووا، ائل آوزینان (شئشئندیک سؤزدئر، آکیندیک تولگامدار، آنیز - آنگیمه لر)، آلماتی 1985 

  کوجاناصیر حیکایالاری (روسجادان چئویرن او. کئنژه بک)، آلماتی 1998. 

  قازاقیستان موللا نصرالدینین گولمه جه لری اوزرینه سون درله مه اونال بک کئنژه بک طرفیندن یایینلاناراق 2007ده آستانا شهرینده یایینلانمیشدیر. اثرده 1118 قازاقجا موللا نصرالدین گولمه جه سینه یئر وریلمیشدیر. بونلار، قازاقلار آراسینداکی گولمه جه لرین یاناشی، قیرقیز، اؤزبک، تورک، تورکمن، تاجیک، فارس، تاتار،عرب، قاراقالپاق، اویغور، باشقورت، کورد، یونان، خاکاس، آوار، چئچئن، اوسئتین کیمی خالقلارین دیلینده کی  موللا نصرالدین گولمه جه لریندان یاپیلان چئویریلردیر (کئنژه بک 2007: 2). 

  بونلارین دیشیندا  " قازاق ائرتئگیلری "  قازاق حیکایه لری آدلی کیتابلاردا آلدارکؤسه، ژییرئنشه  شئشئن و تازشا بالا گولمه جه لری ایله بیرلیکده موللا نصرالدینین گولمه جه لرینا گئنیش یئر وئریلمکده  دیر. (ساتتاروو 1987: 8) موللا نصرالدین گولمه جه لری قازاقلار آراسیندا اوزانلارین سؤیله دیگی تئرمه – تولگاو(terme – tolgav) دئییلن نصیحت شئعیرلرینده ده یاشادیلماقدادیر. (ساتتاروو 1987: 9) قازاقلار آراسیندا موللا نصرالدینین بیرنئچه عصر اؤنجه سیندن بری یاشادیغینی گؤسترن یازیلی بیر قایناق قازاقیستان علملر آکادمیسی مرکز  کیتابخاناسیندا موحافظیه  ائدیلن ال یازما قصهء ناصیر افندی آدلی ال یازماسیدیر. (ساتتاروو 1987: 9).

  قازاقیستاندا 1960لی ایللردن اعتبارن موللا نصرالدین گولمه جه لری اوزرینه کیتابلار و مقاله لر یایینلانماقلا بیرلیکده، بو قونوداکی آراشدیرمالارین یئترلی اولدوغو سؤیله نه بیلمز. کیشی بکوو، موللا نصرالدین گولمه جه لری نین خالق آراسیندا گئنیش چاپلی یایغین اولماسینا راغمن، سیستملی آراشدیرمالارین اولماماسیندان یاخینماقدادیر. قازاقیستاندا یایینلانان فلسفه، تاریخ و ادبیات آراشدیرمالاریندا موللا نصرالدین گولمه جه لری نین سوسیال، فلسفی و بشری اؤزللیکلری نین ایرده له ین چالیشمالارا یئر وئریلمه دیگینی ایفاده ائتمکده  دیر. حتا، قازاقیستان تاریخی و قازاق ادبییاتی تاریخی کیمی چوخ جیلدلی اثرلرده بئله موللا نصرالدین گولمه جه لری حاققیندا بیلگی و یوروملارا چوخ آز یئر وئریلدیگینی سؤیله مکده  دیر (کیشی بکوو ود. 1996: 42).

  اصلینده موللا نصرالدین گولمه جه لرینه ساده جه قازاقیستان ویا ساده جه تورکییه آچیسیندان باخماق بو قونوداکی آراشدیرمالارین هر زامان اسکیک قالماسینا یول آچاجاقدیر. چونکو، موللا نصرالدین بوتون تورک دونیاسی نین اورتاق شخصیتی اولدوغونا و هر تورک اؤلکه سی اونا اؤزوندن بیر شئیلر قاتدیغینا گؤره، موللا نصرالدین گولمه جه لرینه بوتون تورک دونیاسی گئنلینده باخماق یئرینده اولاجاقدیر. حتا بو قونودا باشقا میللتلر و دیللرده کی  گولمه جه لری دا درله ییب اینجله مک گرکلیدیر. بونون اوچون موللا نصرالدینین یوردو، تورک مزاح ادبییاتی نین آتا یوردو، باشکندی آغشهیرده بیر موللا نصرالدین انستیتوسو ویا مرکزی قورولمالیدیر. مرکز بوتون دونیاداکی موللا نصرالدین گولمه جه لرینی درله مه لیدیر. تورک اؤلکه لری نین هر بیرینده موللا نصرالدین آراشدیرمالارینا مادی و معنوی دستک وئرمه لیدیر. چونکو، شؤهرتی و گولمه جه لری سینیرلار اؤته سینه داشمیش اولان موللا نصرالدین آرتیق ساده جه تورک اؤلکه لرینده دئییل، بوتون دونیا ادبیاتیندا یئری و ائتکیسی اولان بیر اولغودور. بونا اویغون اولاراق دونیا چاپیندا موللا نصرالدین آراشدیرمالاری آپاریلمالی دیر. موللا نصرالدینین 800. ایلینده یاپیلان و گئنیش قاتیلیملی بو سمپوزیومونون دونیا چاپینداکی آراشدیرمالار اوچون بیر باساماق تشکیل ائتمه سینی تمنا ائدیرم. 

قایناقلار: 

Erginer, Kaya, Nasreddin Hoca Tarihi Kişiliği ve Hikayelerinin Anlamı, İstanbul, 1969.

Erimbetova, Daneş, Aldar Köse Fıkraları, İstanbul 2003.

Gabdullin, Malik, Kazak Halkının Avız Adebiyeti, Almatı 1996.

Gölpınarlı, Abdülbaki, Nasreddin Hoca, İstanbul 1961.

Kadeşeva, Karlıgaş, “Kazak Folklorunda Hoca Nasreddin Gibi Başka Tipler”, Uluslar arası Nasreddin Hoca Bilgi Şöleni (Sempozyumu) Bildirileri 24-26 Aralık 1996 İzmir, Ankara 1997.

Kazak SSR Kıskaşa Entsiklopediya, c. IV, Almatı 1989.

Kazak Tilinin Sözdigi, Almatı 1999, s. 398.

Kenjebek, Onalbek, Kocanasır Hikayaları, Astana, 2007.

Kişibekov, Dosmuhamed – Kişibekov, Timur, “Mangilik Ömir – Mangilik Külki Kocanasır Azil Angimelerinin Ömirşendigi Tuvralı Birer Söz”, Akiykat, 1996, Sayı 5, s. 42.

Mamet, S., Kazak Ertegileri (Hayvanattar Tuvralı Jane Anız Ertegiler), Almatı 2000.

Meyermanova, Jannet, Kazak Fıkraları ve Fıkra Tipleri, (Basılmamış Yüksek Lisan Tezi) Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2001.

Sakaoğlu, Saim, Nasreddin Hoca Fıkralarından Seçmeler, Ankara 2006.

Sattarov, Kıdırali, El Avzınan Küldirgi Angimeler, Almatı 1987.

Seçilmiş Nasreddin Hoca Fıkraları, Şenyıldız Yayınevi, İstanbul 1992.

Doç. Dr. Abdulvahap Kara*

* Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü

[1] İlk defa 1959’da yayınlanan eser 1982 ve 1989 ikinci ve üçüncü baskılarını yapmıştır.

[2] Nasreddin Hoca’nın Timur ile ilgili fıkraları için bkz. Saim Sakaoğlu, Nasreddin Hoca Fıkralarından Seçmeler, Ankara 2006, s. 197-214; Abdülbaki Gölpınarlı, Nasreddin Hoca, İstanbul 1961, s. 89-96.