جیغاتای ادبیاتی و داهی نوایی 

 آلماز اولوی

جیغاتای ادبیاتی‌نین نوایی دؤورونده تورک دیلی خوصوصی اینکیشاف مرحله‌سی کئچمیشدی. تورک دیلی ائله بیر زیرویه‌جن ترققی ائتدی کی، ایسلام دونیاسی‌نین اوچ بؤیوک دیلیندن بیرینه چئوریلدی. علیشیر نوایی‌نین ادبی فعالیتی‌نین  " باهار واختی "  سولطان حسین بایقارا ساراییندا چالیشدیغی ایللره تصادوف ائتمیشدیر. 

  تئیمورلولار نسلی‌نین سونونجو گؤرکملی نوماینده‌سی حسین بایقارا (1438-1506) دا شاعیر ایدی. او، 1438-جی ایلده هئراتدا دوغولموشدور. علیشیر نوایی‌نین آتاسی قیاس الدین کیچگینه باهادور حسین بایقارانین آتاسی امیر قیاس الدین منصور ایله سود قارداشی اولموشلار. بو سبب ده داخیل اولماقلا اونلارین اوشاقلاری دا بیر یئرده بؤیوموش و مکتبده بیرگه اوخوموشدولار. مکتب ایللریندن سونرا حسین بایقارا سارای ایشلرینده چالیشمیشدیر. بیر مودت سونرا او دا تئیمورلو واریثلری آراسینداکی تاخت-تاج موجادیله سینه قوشولموشدو. 1469-جو ایلده بو موجادیله ده قالیب گلن حسین بایقارا هئراتدا حاکیمیتی اله آلیب حؤکمدار اولدو. او، یوکسک علمی، گئنیش دونیاگؤروشو، ضیالی سویییه سی، شاعیر قلبی ایله حؤکمدارلیغی دؤورونده مملکتده علم، مدنیته، ادبیاتا گئنیش مئیدان وئره‌رک اونو ال‌چاتماز زیروه‌لره، اوجالیقلارا قالدیردی. شاهروخ حاکیمیتی دؤوروندن اؤلکه‌نین پایتاختینا چئوریلن هئرات آرتیق شرقین مدنیت مرکزلریندن بیرینه چئوریلمیش، شؤهرتی هر یانا یاییلمیشدی. قیرخ ایله یاخین حؤکمدارلیغی دؤورونده او، شرق تاریخینده ان خئییرخاه حؤکمدار کیمی تانینمیشدیر. هومانیزمی ایله فرقله‌نن حسین بایقارا هئرات ساراییندا سون درجه گؤزل علم و صنعت مرکزی یاراتمیشدی. فارس شاعیری عبدالرحمان جامی، مشهور تاریخچیلر ، او جومله دن قانتئمیر، رسسام بئهزاد حسین بایقارا ساراییندا یاشاییب-یارادیردیلار. او، جیغاتای تورک ادبیاتی‌نین ایلک و ان بؤیوک نوماینده‌سی علیشیر نوایینی سارای وزیری تعیین ائتمیشدی. 

  حسین بایقارا هم ده گؤزل لیریک شئعیرلر مؤلیفی ایدی. اونون دیوانی هر یانا - ان بؤیوک کیتابخانالارا یاییلمیشدی. تدقیقاتچیلارین قئیدینه اساسن، اونون غزللری جیغاتای شاعیرلری‌نین غزللریندن فرقله‌نیردی. طبیعت گؤزللیگی، عشق، محبتله دولو خوش دویغولار حسین بایقارا پوئزییاسی‌نین مضمونوندا خوصوصی یئر توتوردو. او، اثرلرینی جیغاتای-تورک دیلینده یازمیشدی. حتّی حؤکمدارلیق ائتدیگی اؤلکه ده تورکجه-جیغاتایجا یازماق باره‌ده فرمان ایمضالامیشدی. فارس دیلی‌نین بوتون شرق دونیاسیندا توغیان ائتدیگی دؤورده بو فرمان خوصوصی اهمیت داشیییردی. بو او دؤور ایدی کی، حتّی تورک دیلینده یازیلان شئعیرلره لاغ ائدیردیلر. حسین بایقارا سارایی‌نین باش وزیری نوایی ایله ایراقدان سارایا قوناق گلمیش شاعیر بننایی آراسینداکی صؤحبت عصرلردیر کی، روایته دؤنوب دانیشیلیر. صؤحبت اسناسیندا بننایی‌نین سؤزونه هیددتله‌نن نوایی  " بننایی، دانیشیق حددینی آشدین. سنین آغزین پیسلیکله دولدورولمالیدیر " . بننایی ایسه اونون سؤزونه جاواب اولاراق:  " پیسلیک دولدورماق ائله ده چتین ایش دئییل. تورک دیلینده بیر شئعیر اوخوماق کیفایتدیر "  - دئمیشدیر. تورک دیلینه موناسیبتین پیس اولدوغو بئله زاماندا حسین بایقارانین تورک دیلینه دایر ایمضالادیغی فرمان اؤلکه‌نین علملی و دؤولت آداملاری، تورک دیلی‌نین اینکیشافی و یاییلماسی اوچون بؤیوک اؤنم داشیییردی. تاریخچیلرین، تدقیقاتچیلارین رایی‌دیر کی، جیغاتای - تورک ادبیاتی‌نین ان یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی حسین بایقارانین حؤکمدارلیغی ایللرینه عاییددیر. او، تورک دیلینی اینجه لیکلرینه‌جن گؤزل بیلدیگیندن حتّی شئعیرلرینده یاد، آلینما سؤزلردن چوخ آز ایشتیفاده ائتمیشدیر. 

  حسین بایقارانین حؤکمدار کیمی تاریخ قارشیسیندا ان بؤیوک خیدمتلریندن بیری ده اوشاقلیق دوستو، اؤزوندن ایکی یاش کیچیک علیشیر نوایینی سارایینا باش وزیر تعیین ائتمه‌سی ایدی. بو مسله تکجه او دئمک دئییل کی، شاعیر نوایی سارایدا بئله یوکسک وظیفه  توتموشدور. نوایی محض همین وظیفه سیندن ایستیفاده ائده‌رک او دؤورده تورک دونیاسی مدنیتی‌نین، ادبیاتی‌نین اینکیشافی اوچون میثیل‌سیز ایشلر گؤرموشدور. علمه، مدنیته یوکسک دَیر وئرن حؤکمدارین سییاستینه اونون دا بؤیوک تاثیری اولموشدور. 

  بؤیوک موتفککیر، فیلوسوف، شاعیر و دؤولت خادیمی امیر علیشیر نوایی 1441-جی ایلین 9 فئورالیندا هئراتدا دوغولموشدور. اونون آتاسی تئیمورلولار سارایینا یاخین زادگان عاییله‌سیندن ایدی. نوایی‌نین آتاسی قیاس الدین کیچگینه باهادور بیر مودت سبزوار شهری‌نین حاکیمی اولموشدور. بو سببدن ده بیر یئرده بؤیوین نوایی ایله حسین بایقارانین یولداشلیغی دوستلوغا چئوریلمیشدی. خوراسان ویلایتی‌نین مرکزی هئراتدا حاکیمیت باشینا گلن حسین بایقارا نوایینی ساراییندا اولجه مؤهوردار، آز سونرا - 1472-جی ایلده ایسه داها یوکسک وظیفه‌یه - وزیر تعیین ائتمیشدی. نوایی‌نین یوکسک اخلاقی، علمی، قابیلیتی، ذکاسی، فیطرتن فاضیللیگی دوستونو بو آددیمی آتماغا سؤوق ائتمیشدی. نوایی هله اوشاقلیق ایللریندن تورک و فارس دیللرینده شئعیرلر یازاردی. آتاسی اونون علمه، ادبیاتا اولان هوسینی، ایستعدادینی گؤروب تحصیلینه خوصوصی دیقت آییرمیشدی. دؤورون تانینمیش شاعیر و ادیبلری، خوصوصن تورک ادبیاتی قارشیسینداکی بؤیوک خیدمتلری ایله سئچیلن حسن اردشیر و او ایللرین شؤهرتلی شاعیری لوطفی اونا اوستادلیق - موعلیملیک ائتمیشدیلر. علیشیر نوایی گنجلیک ایللریندن شرقین داهی موتفککیرلری فریدالدین عطار، قاسیم انوار، نیظامی گنجوی و دیگر کلاسسیک شاعیر و فیلوسوفلارین اثرلرینی دریندن منیمسه‌میشدیر. عومومیتله، نوایی شرق دونیاسی‌نین بوتون بؤیوک فیلوسوف-موتفککیرلری‌نین اثرلری ایله یاخیندان تانیش اولموش، اؤیرنمیشدیر. بوتون بونلار اونون پوئتیک یارادیجیلیغی‌نین اینکیشافینا دا بؤیوک تاثیر گؤسترمیشدیر. 

  بؤیوک موتفککیر و شاعیر، دؤولت خادیمی علیشیر نوایی (اصل آدی نیظام‌الدین میر علیشیر) اؤزبک ادبیاتی تاریخی‌نین ان گؤرکملی نوماینده‌سیدیر. نوایی هله 10-12 یاشلاریندان گؤزل شئعیرلر یازارمیش. موعاصیرلری تاریخچی قانتمیر (1437-1534)، شاعیر لوطفی (1369-1465) نوایی‌نین شئعیرلری ایله تانیش اولدوقدا اونون پوئتیک ایستعدادینی یوکسک قییمت‌لندیرمیشدیلر. 1464-1465-جی ایللرده خطاطلار نوایی‌نین ایلک دیوانینی - شئعیرلر توپلوسونو حاضیرلامیشدیلار. بو فاکت اؤزو تصدیق ائدیر کی، نوایی آرتیق گنج یاشلاریندان لیریک شاعیر کیمی تانینیردی. تدقیقاتچیلارین قئیدینه گؤره، نوایی 15 یاشیندا لیریک شئعیرلری ایله قلبلری اووسونلامیش، شئعیر-صنعت آداملاری‌نین دیقتینی قازانمیشدی. 

  سولطان حسین بایقارا ساراییندا ایشله‌دیگی دؤورده امیر علیشیر نوایی دؤولت خادیمی کیمی گئنیش و اهمیتلی ایشلر گؤره‌رک ائل حؤرمتی قازانمیشدیر. او، علمه، تحصیله، ادبیاتا، مدنیته دایم یوکسک دیر وئردیگیندن توتدوغو وظیفه‌دن ایستیفاده ائده‌رک اؤلکه‌سی‌نین علملی، ضیالی، نوفوذلو آداملارینی - عالیملرینی، شاعیرلرینی، موسیقیچیلرینی، رسساملارینی، خطاطلارینی دایم دیقتده ساخلامیش، اونلارا قایغی گؤسترمیش، حیمایه‌دارلیق ائتمیشدیر. ائلین، خالقین کؤمگینه یئتن بو شخص عملی صالح ، نجیب اینسان کیمی آد-سان قازانمیشدی. نوایی‌نین فعالیتی دؤورونده ان بؤیوک خیدمتلریندن بیری ده سارای کیتابخاناسی یاراتماسی اولموشدور. بؤیوک تیکینتی ایشلری‌نین بیرباشا واسیطه‌چیسی و رهبری اولموشدور: هئراتدا و اؤلکه‌نین دیگر رئگیونلاریندا خئیلی سایدا مسجیدلر، سیاحلار اوچون آیریجا مسجیدلر، کاروانسارالار، بؤیوک کؤرپولر، حاماملار … و س. تیکدیرمیشدی. 

  نوایی گئنیش دونیاگؤروشلو، عدالتلی، ظولمکارلیغا قارشی موباریز بیر دؤولت خادیمی اولوبدور. اونون دؤولت خادیمی کیمی اؤلکه‌ده‌کی  نوفوذو سارای عیانلاری‌نین خوشونا گلمه‌دیگیندن اونا قارشی غئیری-صمیمی موناسیبتلر فورمالاشدیرماغا باشلامیشدیلار. بونون نتیجه‌سی اولاراق او، وزیرلیکدن آستاراباد ویلایتی‌نین حاکیملیگینه گؤندریلمیشدی. لاکین بوتون بو موناسیبت‌لر نوایی‌نین اورگینجه اولمادیغیندان او، 1488-جی ایلده وظیفه‌سیندن ایستئعفا وئریر و دوغما هئراتا قاییداراق حیاتینی علمه، ادبیاتا - یارادیجیلیغا حصر ائدیر. بو ایللر نوایی یارادیجیلیغی‌نین او دؤورو ایدی کی، او، آرتیق  " خمسه "  کیمی داهییانه توپلونون مؤلیفی کیمی شؤهرتلنمیشدی. او، محض  " خمسه "‌سی ایله ثوبوت ائتدی کی، تورک ادبی دیلی‌نین گوجو دونیا سویییه‌لی اثرلر یاراتماغا قادیردیر. حسین بایقارا اونو یئنیدن سارایا دعوت ائتسه ده، نوایی بوندان ایمتیناع ائتمیش و یارادیجیلیقلا مشغول اولماغا اوستونلوک وئرمیشدی. نوایی‌نین اعتیراضینا باخمایاراق حؤکمدار حسین بایقارا اونو سارایدا الاحیدده وظیفه‌یه تعیین ائتمیشدی. بو وظیفه‌سینه گؤره نوایییه بوتون دؤولت مسله‌لری‌نین حلینده ایشتیراک حوقوقو وئریلمیشدی. نوایی بو تکلیفله راضیلاشسا دا داها چوخ ادبی یارادیجیلیقلا مشغول اولموشدور. اونون بو دؤوردن سونراکی یارادیجیلیغیندا داها چوخ دؤورون ایجتیماعی-سیاسی روحو، پروبلئملری قاباریق گؤرونور. 1490-1501-جی ایللرده نوایی ان اینجه، گؤزل و قودرتلی لیریک پوئزییاسینی، ایجتیماعی-فلسفی و علمی اثرلرینی یاراتمیشدیر. 

  نوایی‌نین هله گنجلیک ایللریندن ان بؤیوک آرزولاریندان بیری تورک ادبی دیلینی فارس ادبی دیلی سویییه‌سینه قالدیرماق ایدی. او، بو آرزوسو اوغروندا دایم موجادیله ده اولموشدور. دوستو، حؤکمدار حسین بایقارانین کؤمکلیگی و اؤزونون علمی-ادبی یارادیجیلیغی‌نین گوجو ایله ایسته دیگینه نایل اولا بیلمیشدیر. آما بو او دئمک دئییل کی، تورک دیلی‌نین اینکیشافی نواییدن باشلامیشدی. لاکین همین پروبلئمین آکتوال اولاراق قالماسی نوایینی موباریزه سینده داها عینادلی ائتمیش، متین‌لشدیرمیشدی. بئله‌لیکله، او اؤز قودرتلی دوهاسی ایله مؤحتشم اثرلر یاراتدی. 

  تدقیقاتچیلار یازیر کی، نوایی دوستو، شاعیر-فیلوسوف عبدالرحمان جامی‌نین مصلحتی ایله داهی نیظامی‌نین  " خمسه " سینه جیغاتای-تورک دیلینده  " جاواب "  یازدی. بئله‌لیکله، شرق ادبیاتیندا ایلک دفعه  تورک دیلینده  " خمسه "  یارادیلدی. باشقا بیر قروپ تدقیقاتچی ایسه گؤستریر کی، لیریک شئعیرلری ایله مشهورلاشان نوایی موعاصیری، دوستو شاعیر عبدالرحمان جامی‌نین  " خمسه "  یازماغا باشلادیغینی ائشیدیر و چوخ قیسا زامان عرضینده (1483-85) اؤز  " خمسه " سینی تاماملاییر. 1485-جی ایلده بیتیردیگی 64.000 میصراعلیق  " خمسه "‌سی  " حیرت‌الابرار" ،  " لئیلی و مجنون " ،  " فرهاد و شیرین " ،  " یئددی سییاره "  و  " سددی-ایسگندر "  آدلی مشهور اثرلردن عیبارتدیر.  " حیرت‌الابرار"  (1483،  " مؤمونلرین حئیرتی " ) پوئماسی اخلاق و تصوفه عایید موکالیمه‌لردن عیبارتدیر. نوایی ایشله‌دیگی ایسگندر اوبرازینی دؤورون ظالیم حؤکمدارلارینا قارشی قویموشدور. جمعی اوچ ایله شرق ادبیاتیندا یئنی  " خمسه "  یاراتماق نوایی‌نین فیلوسوف دوشونجه سی‌نین، شاعیرلیک ایستعدادی‌نین و قابیلیتی‌نین نتیجه‌سی ایدی. اونون  " خمسه " سینده بؤیوک تورک روحو دیقتدن یایینمیر. 

  نوایی لیریک شئعیرلریندن عیبارت آلتی دیوان یاراتمیشدیر:  " بدایع‌البدایه "  (1466-1482)،  " نوادر الانهایه "  (1482-1492)، 1498 - جی ایلده  " خزاین الامعانی "  آدلی عومومی باشلیقدا توپلادیغی ( " چهار دیوان " ) -  " غرائب الصغیر "  ( " اوشاقلیغین غریبه‌لیکلری " )،  " نوادر الشباب "  ( " گنجلیک نادیرلیکلری " )،  " بدایع الاوسط "  ( " اورتا یاشین گؤزللیکلری " )،  " فوائد الکبار "  ( " بؤیوکلوگون فایدالاری " ). بو دیوانلارینا اونون تورک دیلینده یازدیغی شئعیرلر توپلانمیشدیر. او، فارس دیلینده یازدیغی قصیده‌لریندن ده عیبارت ایکی توپلو باغلامیشدی:  " آلتی ضرورت "  و  " ایلین دؤرد فصلی " . 

  او، جیغاتای - تورک دیلینده یازدیغی اثرلرینده  " نوایی " ، فارس دیلینده یازدیغی اثرلرینده ایسه  " فانی "  تخلوصوندن ایستیفاده ائتمیشدیر.  " نوایی "  سؤزو  " موسیقیلی " ،  " طراوتلی " ،  " فانی "  سؤزو ایسه  " اعتیبارسیز "  ،  " اؤلوم "  معناسینی وئریر. نوایی فارس دیلینده یازماغین دَیرینه خلل گتیرمک فیکرینده اولماییب. ساده‌جه اولاراق، او تصدیق ائتمک ایسته‌ییب کی، دوغما آنا دیلینده - قدیم جیغاتای-تورک دیلینده بشری دیرلی اثرلر یازماق مومکوندور. او، بونونلا موعاصیرلرینه ثوبوت ائتمک ایسته‌دی کی، تورک ادبی دیلی‌نین ایمکانلاری  " خمسه "  یارادا بیله‌جک قدر زنگیندیر. نوایی شرق ادبیاتی‌نین ژانرلاریندان سون درجه اینجه‌لیکله ایستیفاده ائده‌ ‌رک، دونیا ادبیاتی تاریخینده اؤزونه‌مخصوص دست‌خطینی، اوسلوبونو یارادا بیلمیشدیر. 

  نوایی‌نین اثرلری، هله ساغلیغیندا ایکن بؤیوک شؤهرت قازانمیشدی. اونون اثرلری دونیانین ان مشهور کیتابخانالارینا یاییلمیش و قورونموش، موعاصیر دؤوروموزه قدر گلیب چیخمیشدیر. امیر علیشیر نوایی تورک دونیاسینا بشری دیرلی علمی-ادبی اثرلر بخش ائتمکله یاناشی، دؤولت خادیمی کیمی ده خیدمتلری تاریخی خاراکتئر داشیییر. 

  نوایی یارادیجیلیغیندا - لیریکاسیندا، پوئمالاریندا یوکسک معنویات مسله‌لریندن، صوفیزمدن اطرافلی صؤحبت آچیلیر. اونون فلسفی گؤروشلری‌نین اساسیندا صوفیلیک ائلئمئنتلرینی اؤزونده تجسسوم ائتدیرن پانتئیزم دورور. نوایی مؤوهوماتی - اینسانلاری جهالته آپاران عئیبه‌جر  " دینی "  باخیشلاری تنقید ائتمیش، اورتا عصر دئسپوتیزمینه قارشی دایم موباریزه ده اولموشدور. نوایی بو مؤوضودا ایلک اولاراق  " اربعین "  (  " 40 روباعی " ) و  " مناجات "  اثرلرینی یاراتمیشدیر. عومومیتله، نوایی ابدی-بدیعی ایرثی ایله یاناشی اونون اهمیتلی، موعاصیر دؤوروموزده ده اؤز آکتواللیغینی ساخلایان خئیلی سایدا علمی اثرلری ده واردیر: اؤز صوفی باخیشلارینی  " نسیم المحبت "  (1496) اثرینده آچمیش و بو اثرینده 750 صوفی شئیخی حاقیندا علمی منبع حاضیرلامیش، تاریخه ارمغان ائتمیشدیر. او، بو اثرینده نسیمی شخصیتی، پوئزییاسی حاقیندا، پوئتیکاسی‌نین قودرتی باره ده محبتله سؤز آچمیشدیر. نوایی‌نین فارس و تورک دیللریندن بحث ائدن  " محاکمةاللغتین"  ( " ایکی دیلین موحاکیمه‌سی " ، 1499 ) اثری خوصوصیله او دؤور اوچون (ائله ایندی ده) چوخ اهمیتلی ایدی. او، بو منظوم اثرینده تورک دیلی‌نین اینجه‌لیکلریندن، تورک فولکلور و ائتنوقرافییاسی‌نین زنگینلیگیندن سؤز آچاراق تورک دیلینی گؤزدن سالانلارا جاواب وئرمیشدیر. او، بو ایکی تاریخی دیلی بیر-بیرینه قارشی قویانلارین علئیهینه اولاراق، هر ایکی دیلین اوستونلوکلرینی قئید ائتمیش، بیر دیلی او بیری دیلین گودازینا وئرمگین تام علئیهینه اولموشدور. بو اثرینده تورک دیلی‌نین گؤزللیگینی و زنگینلیگینی نوماییش ائتدیره‌رک، فخارت دولو خوش حیسلرینی قلمه آلمیشدیر.  " مجالس النفایس "  ( " نفیس مجلیسلر " ، 1491) آدلی تذکیره‌سینده ایسه ادیب، تدقیقاتچی-فیلوسوف عالیم یاشادیغی عصرین 400-دن چوخ شاعیری حاقیندا اطرافلی معلومات یازمیشدیر. عوموم‌تورک عروضونون نظری اساسلاری حاقیندا  " میزان الاوزان"  ( " وزن‌لرین تره‌زیسی " ، 1492)، معما ژانری‌نین نظری اساسلاری حاقیندا  " مفردات "  (1493) اثرلری بو گون ده علمی آکتواللیغینی ایتیرمه‌میش، علمی آراشدیرما مؤوضوسو اولاراق هله ده دیقتده‌دیر. بونلاردان علاوه ، نوایی تاریخی مؤوضودا تراکتاتلار مؤلیفی کیمی ده مشهوردور:  " تاریخی ملوک العجم "  ( " ایران شاهلاری‌نین تاریخی " ) و  " تاریخی-انبییا و حکما "  ( " فیلوسوفلار و پئیغمبرلرین تاریخی») اثرلرینی گؤستره بیلریک. بونلاردان علاوه ، نوایی مکتوبلارینی  " منشأت "  آدلی اثرینده توپلامیشدیر. مئموار ژانریندا عبدالرحمان جامییه حصر ائتدیگی  " خمسةالمتحیرین"  ( " بئش حئیرت " ، 1482-1494)،  " حالت سید حسن اردشیر "  ( " سئییید حسن اردشیرین حیات و یارادیجیلیغی " ) و  " حالت پهلوان محمد "  ( " محمد پهلوانین حیات و یارادیجیلیغی " ) اثرلرینی گؤسترمک اولار. نوایی‌نین بیوقرافیک سپگیده یازدیغی  " حالت پهلوان محمد "  اثری  " کشتی‌گیر "  تخلوصو ایله شئعیرلر یازان محمد پهلوانا حصر اولونموشدور. اثرده زنگین حافیظه‌سی و گؤزل حاضیرجاوابلیغی ایله هامینی حئیران قویان محمد پهلوانین سولطان حسین بایقارایا و نوایی‌نین اؤزونه بسله‌دیگی دوستلوق دویغولاریندان بحث اولونموشدور.  " رساله معما "  (1491)،  " وقفیه "  (1482)،  " نظم الجواهر "  (1485)،  " سراج المسلمین"  (1488) و س. قئید ائتدیگیمیز بو و دیگر اثرلری هم ابدی-بدیعی خاراکتئرینه، دیلینه، مضمونونا، مؤوضوسونا، هم ده علمی‌لیگینه، فلسفی معناسینا گؤره عوموم‌تورک ادبی-علمی تاریخی‌نین مؤحتشم آبیده‌لریندندیر. 1499-جو ایلده یازدیغی  " لسان الطیر "  ( " قوشلارین دیلی " ) پوئماسی فلسفی و تصوف مسله‌لرینه عایید ائدیلمیشدیر. او، سولطان حسینه ایتحاف ائتدیگی بو اثری - اوشاقلیق ایللریندن سئودیگی، اوخودوغو، اؤیرندیگی فیلوسوف فریدالدین فلسفی  " منطق الطیر "  اثرینه جاواب اولاراق یازمیشدیر.  " لسان الطیر "  دؤورون ایجتیماعی-سیاسی مسله‌لرینه دایر مؤلیفین یوکسک باخیشلاری اؤز عکسینی تاپمیشدی. تحصیلینی هئرات، مشهد و سمرقند شهرلرینده دؤورون مشهور ضیالیلاریندان آلمیش علیشیر نوایی جیغاتای-تورک ادبی نثری‌نین ایلک نومونه‌سی ساییلان آخیرینجی - 1500-جو ایلده تاماملادیغی  " محبوب القلوب"  ( " اورکلرین سئوگیسی " ) اثرینده دؤولت و معیشت مسله‌لری‌نین بدیعی اینیکاسینی عکس ائتدیرمیشدیر. گؤروندویو کیمی، داهی موتفککیر نوایی‌نین ژانر و مؤوضو باخیمیندان یارادیجیلیغی رنگارنگدیر. اونون بو قدر زنگین ادبی ایرسی توپلاناراق موعاصیر دؤوروموزده دفعه‌لرله ایستر دوغما اؤزبکیستاندا، ایسترسه ده بیر چوخ اؤلکه‌لرده، او جومله دن شرق اؤلکه‌لرینده، آذربایجاندا نشر اولونموشدور. 1987-جی ایلدن ایسه باشلایاراق دوغما وطنی اؤزبکیستاندا اثرلری 20 جیلدده نشر اولونموشدور. 

  علیشیر نوایی 1501-جی ایل یانوارین 3-ده وفات ائتمیش و دوغولدوغو هئراتدا دفن اولونموشدور. 

  نوایی‌نین پوئمالاری دونیانین چوخ دیللرینه ترجومه اولوناراق یاییلمیشدیر. اونون الیازمالاری روسییانین، اینگیلتره‌نین، تورکییه‌نین، ایرانین و س. اؤلکه‌لرین مشهور کیتابخانالاریندا قورونور. شرق ادبیاتشوناسلیغیندا آیریجا نوایی‌شوناسلیق علمی یارانمیشدیر. آذربایجان ادبیات‌شوناسلیغیندا ایسه فیریدون بی کؤچرلی، آکادئمیک حمید آراسلی، فیلولوگییا علملری دوکتورلاری پناه خلیلوو، جنّت ناغییئوا، خلیل ریضا اولوتورک، ترلان قولییئو و باشقالاری علیشیر نوایی ایرثینی تدقیق و ترجومه ائتمیش، آذربایجان ادبیاتیندا و ادبیات‌شوناسلیغیندا شرفلی، تاریخی بیر صحیفه  آچمیشلار. 

 کؤچورن:عباس ائلچین