دورنانیوز- سرویس تاریخی و فرهنگی: بنا به ادعای کسروی و همفکران وی چون محمدعلی فروغی, اقبال آشتیانی, عبدالعلی کارنگ, جمال­ الدین و دیگران اگر گفته می­شود که بیشتر روستاهای باصطلاح آذری زبان بر اثر زور و اجبار و تحمیل از بین رفته­ اند و فقط چند روستای غیرترک در آذربایجان باقی مانده است, اولاً باید دلیل و برهان مستند و قانع­ کننده­ ای ارائه شود که این چهار روستای غیر ترک اطراف مرند در عین حالی که در میان هزاران روستای ترک در محاصره بوده ­اند چطور و با چه ابزاری از خود محافظت و دفاع کرده و مثل بقیه روستاهای غیرترک از بین نرفته­ اند؟!

اگر بقیه آبادیهای غیر ترک آذربایجان به زور و اجبار و تحمیل و یا به هر طریق غیر طبیعی دیگر از بین رفته­ اند منطق حکم می­کند که این چند تا روستا هم باید از بین می­رفتند, چه, وجود و ادامه حیات چند روستای غیر ترک در میان هزاران روستای ترک بدون داشتن ابزار مقاومت قابل قبول, مثلاً هنگام تهاجمات ترکها, آنهم در طول چندین قرن, غیر منطقی و غیر عقلانی به نظر می­رسد, مگر اینکه قبول کنیم ساکنین این روستاها در دوره­ هایی از تاریخ, و همانطوری که اشاره شد مثلاً در زمان انوشیروان ساسانی و یا در زمان دیگر حاکمان ایران از مکانهای اصلی خودشان از مناطق مرکزی و جنوبی و پهلوی زبان ایران برای حفظ منافع استراتژیک شاهان و به عنوان «چشم و گوش» پادشاهان پارس به این مناطق و مناطقی در آذربایجان شمالی و گرجستان کوچانده شده باشند[۱] و در طول قرون متمادی هم در کنار روستاهای ترک و بومی آذربایجان با حفظ زبان و لهجه محلی خود به زندگی مسالمت­ آمیز ادامه داده­ اند و هیچ تحمیل و اجباری هم ­جهت تغییر زبان و لهجه آنها در کار نبوده است. البته وجود بعضی از روستاهای تات و تالش زبان در پاره­ ای از مناطق آذربایجان چون خلخال و اردبیل و قزوین, به علت همجوار بودن این شهرها با استانها و مناطقی است که ساکنین بومی تات و تالش دارند.

جالب است که کسروی برای رسیدن به اهداف خود و یا رساندن ناسیونالیستهای افراطی به اهدافشان, به تحریف ناشیانه تاریخ متوسل می­شود. وی برای سرعت بخشیدن به تئوری مورد ادعای خود, یعنی اینکه زبان ترکی تنها در مدت ۷۰ سال زبان آذری از نوع فارسی ! را در آذربایجان از میان برده است در کتاب «آذری یا زبان باستان آذربایجان » می­نویسد:

«پس از مغولان در ایران شورش بس سختی برخاست زیرا چون ابوسعید در سال ۷۳۵ در گذشت و او را جانشینی نبود میان سران مغول کشاکش افتاد که هر یکی پسری را بپادشاهی بر داشتند و با هم به جنگ و کشاکش برخاستند و هنوز یکسال از مرگ ابوسعید نمی­گذشت که سه پادشاهی بنیان یافت و برافتاد و تا سالیانی این کشاکش و لشکرکشی پیش می­رفت و ایرانیان [پارسیان] که این زمان بسیار خوار و زبون می­بودند زیر پا لگد مال می­شدند. . . . پس از این گزندها نوبت تیمور و لشکرکشیهای او رسید. در زمان او آذربایجان چندان آسیب ندید. لیکن چون دوره او به سر رسید آذربایجان بار دیگر میدان کشاکش گردید. زیرا چنانکه در تاریخهاست نخست خاندان قره قویونلو با دسته­ های بس انبوهی از ترکان به آنجا در آمدند و بنیاد پادشاهی نهادند و همیشه در جنگ می­بودند و پس از آن نوبت آق قویونلویان رسید که همچنان با ایل­های انبوهی باینجا رسیدند و بنیاد پادشاهی نهادند و همیشه در جنگ و کشاکش می­بودند و تا برخاستن شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶ که هفتاد سالاز تاریخ مرگ ابوسعید می­گذشت آذربایجان همیشه میدان لشکرکشی­ها و جنگها می­بود و به گمان من باید انگیزه بر افتادن زبان آذری را در شهرهای آذربایجان و رواج ترکی را در آنها این پیش آمدهای هفتاد ساله دانست. زیرا در این زمان است که از یک سو بومیان لگد مال و نابود شده­ اند و از یک سو ترکان به انبوهی بسیار رو باینجا آورده ­اند و بر شماره ایشان بسیار افزوده.» [۲]

کسروی و کسرویستهای بعدی بارها به این هفتاد سال تأکید کرده و از بین رفتن زبان باصطلاح آذری را در طول این هفتاد سال دانسته­ اند؛[۳] و این, تحریف آشکار و ناشیانه تاریخ است که کسروی دست به آن یازیده و به خیال خود ترکی شدن زبان مردم آذربایجان را در کوتاه مدت میسر ساخته است ! در حالیکه با اندک دقتی که به فاصله مرگ سلطان ابوسعید آخرین پادشاه مقتدر مغول در سال ۷۳۵ هـ . ق و برخاستن شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶ هـ . ق شود معلوم می­گردد که فاصله زمانی بین مرگ سلطان مغول و شروع حاکمیت اولین پادشاه صفوی, یعنی شاه اسماعیل, صد و هفتاد و یک سال است نه هفتاد سال !

دلایل کسروی برای تبدیل شدن یک زبان به زبان دیگر در مدت ۷۰ سال آنهم در آن دوران, آنچنان کودکانه و غیر علمی است که هیچ عقل سلیمی نمی­تواند آنرا بپذیرد !

اولاً سالهایی را که کسروی ادعا می­کند آذربایجان میدان لشکرکشیها و جنگها بوده است بزرگ­نمایی بیش نیست؛ چه در این دوره هم مثل هر دورانی دیگر و مثل بقیه جاهای ایران درگیریهایی بین حاکمان محلی رخ می­داده که افتادن این اتفاقات طبیعی بود, ثانیاً در این جنگ و لشکرکشیها چه علت و عاملی باعث «لگدمال شدن» باصطلاح بومیان آذری می­شد؟!

مگر در جنگ و لشکرکشی و کشت و کشتار, بومی و غیربومی را از هم جدا می­کنند؟ اگر قتل و غارتی صورت می­گیرد این ظلم بر همه ساکنین منطقه می­رود چه بومی باشد, چه غیربومی !

ثالثاً در این جنگها بیشتر ترکان کشته می­شدند و از بین می­رفتند, چون حاکمان درگیر در این جنگها از هر دو طرف, از طایفه­ های ترک بودند, مثل جنگ بین قوتولموش و آلپ ارسلان که در این جنگ آلپ ارسلان شمار زیادی از هم زبانان خود را که از قوتولموش حمایت می­کردند به قتل رساند؛[۴] همچنین در جنگ بین آغ قویونلوها و قره قویونلوها ترکیب لشکریان درگیر جنگ, از فرماندهان رده بالا گرفته تا سربازان جنگجو هم همه از ترکان بوده­ اند, چون «پارسیان و تاجیکان را به سربازی قبول نمی­کردند».[۵] در جنگها هم اصولاً سربازان و مبارزان درگیر در جنگ, بیشتر کشته می­شوند تا ساکنین شهرها, بخصوص روستاهای دور افتاده !

رابعاً در این کشت و کشتار و جنگ چه عاملی باعث می­شد که زبان تغییر کند؟ ! فاتحین جنگ اصولاً بعد از پیروزی به غنائم مادی فکر می­کنند نه به زبان و لهجه مغلوبین !

با همه این احوال, هشتاد سالی که از اجرای برنامه نژادپرستانه رضاخان برای نابودی زبان ترکی در ایران می­گذرد و در طول این مدت از اجباری کردن خواندن و نوشتن به فارسی, قدغن کردن صحبت به ترکی در مدارس آذربایجان, تحقیر و توهین ترکها از طُرق مختلف گرفته تا بکارگیری ابزارهای بسیار مدرن رسانه ­ای معاصر برای نابودی زبان و فرهنگ ترکی مردم آذربایجان بهره گرفته شده است ولی تاکنون زبان هیچ شهر و روستایی در آذربایجان تغییر پیدا نکرده و فارسی نشده است, حال در آن دورانی که مردمان یک روستا سال به سال افراد آبادی همسایه خود را نمی­دیدند و بیشتر آنان در طول عمرشان پایشان به شهر نخورده بود و فقط زمانی می­فهمیدند که تابع کدام کشور و کدام پادشاه هستند که مأمورین مالیات به منطقه آنها پا می­گذاشتند, چطور ممکن است در طول هفتاد سال زبان ملّتی با گستره آذربایجان تاریخی و یا به بیان دیگر از اراک و ساوه در مرکز ایران امروزی گرفته تا در بند در داغستان قفقاز[۶] تبدیل به زبان دیگری شده باشد؟!

اساساً قبل از انتشار جزوه ۵۶ صفحه­ ای « آذری یا زبان باستان آذربایجان» احمد کسروی در اوایل حکومت رضاخان, در ایران چیزی به نام زبان آذری مطرح نبود. در تاریخ هم در هیچ دوره ­ای توسط هیچ مورّخی, نامی از زبان آذری که نشاندهنده زبان غیرترکی و از نوع زبانهای پهلوی باشد برده نشده است و هیچ نمونه ­ای از این زبان خود ساخته کسروی, قبل از کشف ! ایشان هم اثری دیده نشده است.

کسروی در رساله ۵۶ صفحه­ ای که در زمان رضاخان به چاپ رساند از زبان غیرترکی با نام آذری در آذربایجان صحبت به میان ­آورد که در طول تاریخ هیچگونه آثار و نشانه ادبی و مکتوب هر چند اندک از این زبان دیده و یا شنیده نشده بود و خود کسروی هم به آن اعتراف می­کند:

«چنانکه باز نمودیم آذری زبان گفتن بوده و همیشه در پیش روی او زبان همگانی روان, و برای نوشتن جز این یکی بکار نمی­ برده ­اند. از این رو نوشته ­ای به آذری در دست نبوده و یا اگر بوده از میان رفته»[۷]

اما کسروی از زبان بعضی افراد جملاتی را نقل می­کند که مربوط به قرنهای گذشته است و به قیاس ایشان آذری از نوع غیر ترکی می­باشد ! و این در حالی است که آنچه کسروی به عنوان نمونه­ ای از باصطلاح آذری از تاریخ نقل می­کند هیچگاه با نام آذری معرفی نشده است بلکه جمله ­های کوتاه و یا دوبیتی­ هایی است از زبان بعضی افراد که نام زبان خاص بر آنها نهاده نشده است و هرگاه هم سخنی از «آذری» یا زبان آذری رفته نمونه ­ای از نظم و یا نثری داده نشده است که نشانگر باصطلاح آذری بودن آن جملات باشد, بلکه هر زمان و در هر جا از آذری, آذربی, آذربیجی و آذربیجیه سخن به میان آمده منظور گوینده و یا نویسنده اشاره به چیزی است که منسوب به آذربایجان است نه به زبانی که نام آذری داشته و غیرترکی باشد. حال این منسوبیت ممکن است مربوط به زبان مردمی باشد که در آذربایجان زندگی می­کنند, یا به محصولات کشاورزی این خطه اشاره کند و یا بر چیزی شبیه به «صوفی الآذربی»[۸]یعنی «پشم آذری» و غیره دلالت کند.

کسروی بر مستشرق مشهور و اهل انگلستان «لی استرنج» که مقاله سوّم نزهـه ­القلوب حمداله مستوفی را چاپ کرده و آذری را یکی از لهجه­ های زبان ترکی می­داند که در آذربایجان مرسوم است[۹] ایراد گرفته و بر کتاب «نامه دانشوران» که در زمان ناصرالدین شاه قاجار نوشته شده و «آذریه» یا «آذربیجیه» را «لغات­ الترکان»[۱۰]نامیده ­اند اعتراض کرده است ! کسروی همچنین با تکیه بر بعضی گفته ها و تحریف آنها, جملاتی را از زبان افراد صاحب نام در تاریخ نقل می­کند که گویا این جمله ­ها آذری مورد ادعای وی است ! وی به نقل از کتاب صفوه الصفا ابن بزاز, از زبان شیخ صدرالدین فرزند شیخ صفی الدین اردبیلی می­گوید: «ادام الله برکته (صدرالدین) گفت که باری شیخ [شیخ صفی] در این مقام که اکنون مرقد مطهر است نشسته بود و به کلمات دلپذیر مشغول بود و جمعی از حضرتش خوش نشسته و مجلس روحانی پیوسته ناگاه علیشاه جوشکابی در آمد که از اکابر دنیاداران ابناء زمان بود و پادشاه ابوسعید او را پدر خویش خواندی و شیخ اعزاز فرمود و قیام نمود. علیشاه چون در آمد گستاخ­وار شیخ را در کنار گرفت و گفت حاضر باش به زبان تبریزی گوحریفر ژاتـه یعنی سخن به صرف [به طرف] بگو حریفت رسیده در این گفتن دست بر کتف مبارک شیخ زد شیخ را غیرت سر بر کرد.»[۱۱]

کسروی ادعا می­کند که جمله «گوحریفر ژاتـه» به زبان تبریزی, یعنی زبان آذری مورد ادعای وی است؛ درحالی که اگر به این جمله دقت شود علیشاه جوشکابی این جمله را نه به شیخ صفی, بلکه به فرد دیگری گفته است تا وی به شیخ بگوید که حریفش آمده است, و علیشاه مستقیماً با شیخ صفی صحبت نکرده و نگفته است «حریفرژاته» یعنی «حریفت آمده» است!

در اصل,  علیشاه جوشکابی گرچه می­خواهد به زبان تبریزی (ترکی) با شیخ صفی صحبت کند امّا این پیام را به زبان دیگری و به شخص دیگری می­گوید که در نزدیکی او است و آن شخص به احتمال قوی ترجمه این جمله را باید به شیخ صفی برساند, به همین خاطر جمله را با «گو» یعنی بگو, (به او بگو یعنی به شیخ صفی بگو) شروع کرده است. اگر علیشاه جوشکابی به صورت مستقیم با شیخ صفی صحبت می­کرد دلیلی نداشت جمله را با: «گوحریفرژاته» یعنی «بگو حریفت آمده» شروع کند, بلکه با گفتن جمله «حریفرژاته» یعنی «حریفت آمده است» که جمله خبری است نه امری, شروع به صحبت می­کرد. در حقیقت علیشاه جوشکابی بوسیله فرد دیگری می­خواسته به شیخ صفی برساند که وی نیز  به زبان تبریزی که همان ترکی است آشناست و می­خواهد به این زبان با شیخ گفتگو کند.

اگر بعد از این پیام جملاتی بین شیخ صفی و علیشاه جوشکابی رد و بدل می­شد نام آن را می­شد زبان تبریزی گذاشت که متأسفانه از این گفتگو سخنی به میان نیامده است.

کسروی در صفحه ۳۹ کتاب آذری یا زبان باستان خود تلاش دارد نشان دهد زبانی که در زمان شیخ صفی در اردبیل و اطراف آن صحبت می­شده است نوعی از زبان باصطلاح «آذری» مورد ادعای ایشان بوده و دو بیتی­هایی را هم باصطلاح از زبان شیخ صفی و یا منتسب به وی نقل کرده است:

هر که بالایوان دوست اکیری        هارا واسان بروران اوریری

من چو مالایوان زره باوو              خونیم زانیر اوزاکیری[۱۲]

سپس کسروی می­ افزاید: «این دو بیتی اگر هم ساخته خود شیخ صفی نبوده چنین پیداست که جز به زبان آذری نیست. ولی از معنای آن چیزی فهمیده نشد جز این که «بالایوان» یا «مالایوان» که از خود داستان بمعنی دیوانگان فهمیده می­شود . . . »[۱۳]

کسروی در عین حالیکه هیچ دلیلی بر آذری بودن دو بیتی بالا ندارد, حتی دلیل و مدرکی هم ندارد ثابت کند این دو بیتی از شیخ صفی است, تنها به جمله «پیداست که جز به زبان آذری نیست» اکتفا می­کند و باصطلاح ثابت می­کند که این دو بیتی به زبان آذری است ! !

گرچه شیخ صفی حدود بیست سال شاگرد شیخ زاهد گیلانی  بوده و داماد وی نیز شده است و طبیعی است که به زبان گیلکی هم آشنا باشد و گاهی هم ممکن است ضرب­ المثلها و جملاتی را به گیلکی بگوید ولی به گفته ابن بزّاز در صفوه الصفا و به نقل از شیخ صدرالدین فرزند شیخ صفی, جز مصرع:

«نوبت چوپانیان آمد به سر»[۱۴] از شیخ صفی الدین شعری انشاء نشده است.

چگونگی سروده شدن مصرع فوق توسط شیخ صفی, در کتاب آذری یا زبان باستان آذربایجان بدین شکل آمده است که: «ابن بزّاز در صفوه  الصفا» داستانی از گفته شیخ صدرالدین می­آورد, بدینسان که شیخ صفی هنگامی از بغداد باز می­گشت «توجه به راهی کرد در آن راه محاربه با پادشاه ابوسعید و امیر چوپان بود و مولانا عزالدین مراغه­ ای می­گفت که انحراف صوب به صوب دیگر از این جاده ضرورت باشد چون در راه حرب است و راه مخوف شیخ فرمود مولانا فکری مکن (ع) نوبت چوپانیان آمد بسر». «غیر از این مصرع از انشای  طبع مبارکش معلوم نیست.»[۱۵]

سپس کسروی می­افزاید: «پیداست که این گفته با شعرهایی که در سلسلـه النسب و در دیگر جاها به نام شیخ صفی نوشته­ اند درست نیاید, و چون ابن بزاز نزدیکتر به زمان شیخ صفی بوده ما بایستی نوشته او را استوارتر داریم, ولی, چون آگاهیم که کتاب ابن بزاز به حال خود نمانده و شیخ صفی که سنّی بوده و سید نبوده و سپس نوادگان او سیّد گردیده و کیش شیعی پذیرفته­ اند از این رو پیروان آن خاندان دست بسیار در کتاب ابن بزاز  برده­ اند و هرچه را از آن با سیّدی و شیعیگری ناسازگار دیده­ اند بهم زده ­اند, از این رو توان پنداشت که جمله «غیر از این مصرع از انشای طبع مبارکش معلوم نیست» را هم به آن افزوده باشند. . . »[۱۶]

ادعای کسروی بر شیعه و سیّد نبودن شیخ صفی و دست برده شدن به کتاب صفوه الصفا ابن بزاز بوسیله نوادگان وی نیز ادعای باطل است. کسروی مدعی است که «نوادگان او [شیخ صفی]سیّد و کیش شیعی پذیرفته ­اند» در حالی که شیخ صفی در عهد سلطان ابوسعید آخرین پادشاه مقتدر مغول متوفی به سال ۷۳۵ هـ ق, می­زیسته و همانطوری که در سطور قبلی هم آمده جنگ بین سلطان ابوسعید و امیر چوپان را هنگام بازگشت از بغداد دیده است.

بعد از سلطان ابوسعید و چند تن از این خاندان که مقتدر نبوده و حکومت طولانی هم نداشته ­اند امیر تیمور حاکم کل ایران تا آسیای صغیر گردید. امیر تیمور شهرهای آذربایجان از جمله خوی, مرند, تبریز و اردبیل را بدون جنگ مسخر کرد و هنگامیکه وارد شهر اردبیل شد با شیخ صدرالدین پسر شیخ صفی که نوشته­ های ابن بزاز در مورد شیخ  صفی هم بیشتر نقل قول از زبان وی است ملاقات کرد. امیر تیمور وقتی در اردبیل با صدرالدین و دو تن دیگر از مشایخ بزرگ خانقاه دیدار کرد چون می­دانست آنها شیعه هستند در مورد اصول دین با آنها به بحث پرداخت:

«من می­دانستم که شیخ بزرگ خانقاه اردبیل و سایر مشایخ آن خانقاه شیعه هستند و اگر سر اطاعت فرود نمی­آوردند همه را از دم تیغ می­گذراندم, ولی چون مطیع شدند و با احترام مرا وارد شهر نمودند, نمی­باید آنها را بیازارم لیکن نمی­خواستم که مهمان آنها باشم و آنها بتوانند بگویند که بر گردن من حق میزبانی دارند و مرا اطعام کرده اند. عصر روزی که وارد اردبیل شدم گفتم که شیخ بزرگ خانقاه و دو نفر از مشایخ آنجا که برجسته ­تر از دیگران هستند نزد من بیایند. من می­خواستم با آنها صحبت کنم و بدانم چه می­گویند و نظرشان درباره دین چیست. بعد از اینکه مشایخ آمدند بآنها اجازه نشستن دادم و از شیخ بزرگ پرسیدم دین تو چیست ؟ آن مرد گفت من مسلمان هستم. از او پرسیدم اصول دین اسلام چیست؟ او در جواب گفت: توحید, عدل, نبوت, امامت, معاد.  گفتم به عقیده من اصول دین اسلام سه است و آن توحید, نبوت و معاد می­باشد تو چرا پنج اصل را بر زبان می­آوری؟ شیخ جواب داد اگر دو اصل بر سه اصل افزوده شود اصول سه­ گانه را تأیید می­نماید و سبب تقویت آن سه اصل می­شود اگر این دو اصل آن سه اصل را ضعیف می­کرد تو حق ایراد گرفتن داشتی ولی چون اصول سه­ گانه را تقویت می­کند نباید ایراد بگیری. گفتم اینکه شما می­گوئید بدعت است و در اسلام نباید بدعت بوجود آید. . . مرشد خانقاه گفت ای امیر اصول پنجگانه دین اسلام به عقیده ما, استنباط مولا و پیشوای بزرگ ما حضرت امیرالمومنین علی (علیه­السلام) می­باشد و اگر تو این اصول را قبول نداری مرا با تو بحثی نیست لکم دینکم ولی­الدین (دین شما از شما و دین ما از ما و به عبارت ساده­ تر یعنی شما دین خود را نگاه دارید و ما دین خود را). . . .

بعداً اسم او را پرسیدم مرشد خانقاه جواب داد که نامش صدرالدین است. از او پرسیدم معاش تو و سایر کسانیکه در خانقاه هستند از چه راه می­گذرد. آن مرد گفت بعضی از مردم نسبت به ما محبت دارند و جزئی از دارایی خود را وقف خانقاه می­کنند و ما و درویشان دیگر که در خانقاه هستیم از آن راه گذران می­نمائیم و چون خرج­ ما زیاد نیست و عادت کرده­ ایم با قناعت بسر ببریم بدون اینکه نیاز  داشته باشیم به زندگی ادامه می­دهیم. پرسیدم درویشان در خانقاه چه می­کنند, صدرالدین گفت آنها ذکر می­گیرند و عبادت می­کنند و در خود فرو می­روند برای اینکه بتوانند خالق را بشناسند. با اینکه صدرالدین و سایر مشایخ خانقاه اردبیل شیعه بودند من از صفای نفس آنها لذّت بردم و قبل از اینکه از اردبیل حرکت کنم, چهار قریه از قرای سلطان احمد را که بعد از مرگ او بمن تعلّق یافت وقف خانقاه اردبیل کردم و چون درآمد قرای مذبور زیاد بود می­دانستم که وضع زندگی سکنه خانقاه بهتر خواهد شد.»[۱۷]

شیخ صدرالدین فرزند شیخ صفی کسی است که همواره در حضور پدر و مرشدش شیخ صفی بوده و وی شاهد ملاقات­های بسیار شیخ صفی با مریدانش بوده و موضوعات بیشتر کتاب صفوه  الصفا ابن بزاز هم نقل قول از شیخ صدرالدین است. از آنچه بین امیر تیمور و شیخ صدرالدین و دو تن دیگر از مشایخ خانقاه اردبیل گذشته معلوم می­شود که صدرالدین پسر شیخ صفی و جانشین وی شیعه بوده و مشایخ خانقاه هم شیعه بوده ­اند, شیخ صدرالدین هم پسر شیخ صفی بوده نه از نوادگان  وی !

یعنی اینکه شیخ صدرالدین و دیگر مشایخ خانقاه اردبیل که امیر تیمور با آنها ملاقات کرده تربیت شده مستقیم شیخ صفی بوده ­اند و مذهب شیعه داشته ­اند و ادعای احمد کسروی بر غیر شیعه بودن شیخ صفی هم ادعایی است بیهوده و باطل؛ چه, اگر شیخ صفی شیعه نبود, پسر وی شیخ صدرالدین و مشایخ خانقاه که در مکتب شیخ صفی و زیرنظر مستقیم وی تعلیمات دیده بودند نمی­توانستند شیعه باشند !

همچنین ادعای کسروی مبنی بر دست برده شدن به کتاب صفوه  الصفا بخاطر زدودن آثار سنی­گری شیخ صفی هم ادعای واهی می­باشد, در عین حال گفته شیخ صدرالدین پسر شیخ صفی در کتاب صفوه  الصفا که «غیر از این مصرع از انشای طبع مبارکش معلوم نیست» هم افزوده بعدی بر این کتاب نمی­تواند باشد و عین واقعیت است. و از این طریق معلوم می­شود شیخ صفی علاوه بر اینکه شیعه و سیّد بوده, هیچگونه شعری هم جز یک مصرع یاد شده نسروده است و دوبیتی­هایی هم که کسروی مدعی است به زبان «آذری» از نوع غیر ترکی و سروده شیخ صفی است ادعای باطلی می­باشد !

آنچه که کسروی نمونه­ هایی از آن را در کتاب «آذری یا زبان باستان آذربایجان» و از زبان شیخ صفی آورده و مدعی آذری بودن آنهاست, دو بیتی­هایی است که احتمالاً توسط مریدان شیخ صفی و به زبانها و لهجه­ های محلی خود آنها که در همه جای ایران از جمله گیلان و غیره بوده ­اند سروده شده است.

کسروی در صفحات ۳۹-۴۰  از کتاب «آذری یا زبان باستانی آذربایجان» به نقل از کتاب ابن بزاز می­نویسد:

«خواجه آغاگوید عورتی بود بانو نام طالبه کار کرده باغبانی کردی روزی آتش شوقش زبانه کشید و در خاطرش افتاد که شیخ مرا یاد نمی­آورد زبان بگشاد و این پهلوی انشاد کرد:

دیره کین سر بسوی ته کیجی       دیره­ کین چش چو خونین اسره ریجی

دیره­ کین سر باستانه اچ ته دارم    خود نواجی کوور بختی چو کیجی

پس از آن پسرش بیامد و پاره سبزی و تره جهت حوایج زاویه بیاورد و شیخ قدس سره باو فرمود با مادرت بگو که می­خواهی که ما ترا یاد آریم تره و سبزی بی وزن می­فروشی منت چون یاد آرم»[۱۸]

کسروی سپس توضیح می­دهد«از فرستادن سبزی و تره پیداست که این درویش بانو در شهر اردبیل یا در پیرامونهای آن باغبانی می­کرده و این دو بیتی چه از خود او چه از دیگریست جز به زبان آذری نیست.»[۱۹]

از این نوشته کسروی چنین استنباط می­شود که چون از شهرها و روستاهای دور نمی­شود سبزی به اردبیل فرستاد لذا این سبزی بوسیله زنی که در اردبیل و یا اطراف آن زندگی می­کرده به شیخ صفی فرستاده شده است و دو بیتی­ ای که از زبان این زن نقل شده گرچه در کتاب صفوه ­الصفاء به نام «پهلوی» از آن یاد شده است ولی چون ترکی نیست به زعم کسروی نام آذری بر آن می­توان نهاد و آنرا زبان مردم اردبیل و اطرافیان آن می­توان شمرد !

کسروی هیچ دلیلی بر آذری بودن این دوبیتی­ هم ندارد و حتی  تفاوت فاحش زبان این دو بیتی­ با دوبیتی­ ایکه قبلاً آمد و اصلاً قابل درک برای خود کسروی هم نبود سبب نمی­شود که کسروی نام دیگری جز «آذری» به این دو بیتی بگذارد!

شاید کسروی اردبیل و روستاهای اطراف آنرا به درستی نمی­شناخته است که به چنین استنباطی رسیده و یا می­شناخته ولی برای دستیابی به اهداف خود, چنین نتیجه ­ای را از این دو بیتی گرفته است؛ ولی آنچه معلوم و مسلّم است هنوز هم روستاهایی در اطراف اردبیل هستند که اهالی آنها به زبان غیر ترکی صحبت می­کنند, و اگر کسانی مسافر اردبیل – تهران بوده ­اند و با اتوبوس مسافرت کرده ­اند, در شهر نمین در بیست کیلومتری اردبیل مسافرانی را دیده­ اند که آنها هنگام سوار شدن به اتوبوس با خودشان به زبان مخصوص و غیرترکی صحبت می­کنند که قابل فهم برای ترک زبانان نیست؛ وقتی شما از چگونگی زبان آنها پرسیده ­اید آنها گفته ­اند به زبان تالشی گفتگو می­کنند.

روستای عنبران (آنباران) در نزدیکی نمین که اکنون تبدیل به بخش شده است از آبادیهایی است که اهالی آن گرچه ترکی هم می­دانند ولی با خودشان به زبان تالشی صحبت می­کنند, آیا دوبیتی­ ایکه کسروی از آن یاد کرده و مربوط به زن سبزی فروش اطراف اردبیل بوده نمی­تواند زبان هفتصد سال پیش یکی از اهالی این روستا باشد که مردم این آبادی هنوز هم زبان خود را حفظ کرده­ اند؟ !

کسروی در جای دیگر کتاب «آذری یا زبان باستان آذربایجان» باز دست به تحریف می­زند.

وی با مراجعه به سفرنامه ابن بطوطه می­نویسد: «از آخرهای آن هم سفرنامه ابن بطوطه را می­داریم که در زمان سلطان ابوسعید به تبریز رسیده و چنین می­نویسد: «بر بازار گوهریان گذشتم چشمم از دیدن گوهرهای گوناگون خیره ماند غلامان نیک روی از آن بازرگانان, جامه ­های زیبا در بر و دستمالهای ابریشمی به کمر بسته, در پیش رویِ خواجگان ایستاده و گوهرها را بدست گرفته و به زنانِ ترک نشان می­دادند و آنان در خریدن بر یکدیگر پیشی می­جستند و بسیار می­خریدند من فتنه ­هایی در آنجا دیدم که باید بخدا پناه جست, و چون به بازار عنبر فروشان در آمدیم مانند همانرا بلکه بیشتر در اینجا دیدم», این نوشته پسر بطوطه همان را می­رساند که ما در بالا نوشتیم. ترکان در تبریز می­ نشسته ­اند لیکن ترک و تاجیک از هم جدا می­بوده­ اند.»[۲۰]

در حالیکه, ابن بطوطه در نوشته فوق اصلاً نامی از تاجیکان نمی­برد که در تبریز نشیمن کرده باشند, آنچه ابن بطوطه می­گوید مربوط به زنان ترک است و نه تاجیک و غیره؛ حال آنکه کسروی نشستن ترک و تاجیک را در تبریز و حتی جدا بودن آنها را از هم, از این نوشته ابن بطوطه استنتاج می­کند ؟ !

امیر تیمور نیز بعد از شورش مردم تبریز بر علیه سلطان احمد ایلخانی و فتح بدون خونریزی این شهر, از بازار جواهر فروشان و عنبر فروشان این شهر دیدن می­کند و تقریباً همان خاطراتی را می­نویسد که ابن بطوطه نوشته است.[۲۱]

گرچه حضور و حتی سکونت اقلیت­های غیر ترک از آن جمله عربها, تاتها, کردها, تاجیکان و دیگر اقوام را در روستاها و شهرهای آذربایجان نمی­توان انکار کرد و در مواردی هم در نوشته بعضی از مورخین همچون حمداله مستوفی و دیگران به آنها اشاره شده است ولی به نظر می­آید حضور این قبیل افراد و اقوام در آذربایجان بیشتر منشیان, مأمورین دولت, بازرگانان و یا تبعیدشدگان از مناطق دیگر به آذربایجان را شامل می­شده است که در آن دوران مرسوم بوده است؛[۲۲] و یا ممکن است در مواردی چون دوران انوشیروان ساسانی جهت حفظ موقعیت سیاسی و نظامی  و حراست از مرزهای شاهنشاهی, عده ای از طوایف نزدیک به پادشاه, از مناطق مرکزی و پارس زبان به آذربایجان کوچانده شده و در این مناطق سکونت داده شده باشند؛ اما با گذشت زمان و در اقلیت بودن این قبیل افراد و طوایف, موجب مستحیل شدن آنانی که در شهرها سکونت داشته ­اند شده است و تعدادی از آنها در روستاهای دور افتاده هنوز هم هویت خود را نگه داشته­ اند.

باید اذعان کرد که سیّدهای آذربایجان در اصل عرب تبار بوده ­اند ولی در طول قرون متمادی و با ازدواجهای محلی و نسل به نسل هویت ترکی پیدا کرده ­اند و امروزه هم هیچ احساسی نسبت به عرب تبار بودن نسلهای اوّلیه خود ندارند. این قبیل افراد از نظر ژنتیکی هم فراوانی نسل ترکان را دارند, چرا که در طی قرون گذشته پیوسته و نسل اندر نسل با ترکان وصلت کرده آداب, رسوم, خصوصیات و هویت ترکان را پیدا کرده­اند.

طبیعی است اگر اقوامی غیر ترک و غیر عرب هم در میان مردم آذربایجان زندگی می­کرده ­اند بعلت اقلیت بودنشان و وصلت نسل اندر نسل با ترکان, مثل سیدهای آذربایجان در داخل ترکان هضم شده و هویت ترکی و عمومی مردم آذربایجان را پیدا کرده ­اند.

همینطور است سیدها و یا اقلیتهای دیگری که در بین فارسیان مستحیل شده ­اند و دیگر, زبان و هویت اوّلیه خود را ندارند. از این میان می­توان به ترکانی اشاره کرد که در زمان صفویان از تبریز به اصفهان کوچ داده شده­ اند و در میان اصفهانیها مستحیل شده زبان ترکیشان را از دست داده ­اند.

گرچه ممکن است لهجه فارسی اصفهانیها با تأثیرپذیری از زبان ترکی مهاجرین تبریز که از مقرّبین و از نزدیکان پادشاهان صفوی و از بزرگان و بلند پایگان به حساب می­آمدند تغییر کرده و به صورت امروزی در آمده باشد, ولی زبان ترکی تبریزیان مهاجر, با گذشت سده ­ها و به علت مکالمه و مراوده و وصلت با اصفهانیها که در اکثریت بودند امروزه در محله عباس ­آباد اصفهان دیگر حضوری ملموس در جامعه اصفهان ندارد.

مستحیل شدن اقلیت­ها در میان اکثریت­ها بدون اجبار و تحمیل در طی سده­ های گذشته, روند طبیعی و عادی بوده است. در قرون گذشته سیاست آسیمیلاسیون و برنامه یکسان سازی نژادپرستانه هم در کار نبوده است که تغییرات زبانی غیر اخلاقی و غیرانسانی جلوه داده شود, چرا که نه امکانات مدرن امروزی استحاله کردن نژادپرستانه موجود بود و نه می­شده است همچون برنامه­ هایی را با امکانات آنروز در سطحی وسیع به اجرا گذاشت. از اینها گذشته, اگر هم استحاله ­ای صورت گرفته به نفع زبان فارسی و به ضرر زبان ترکی و زبانهای دیگر بوده است!

 منابع، مآخذ و توضیحات:

[۱] –  در گرجستان نیز طایفه­ ای هستند که شبیه به لهجه تاتی­ها صحبت می­کنند و ممکن است پان­فارسیستها ادعا بکنند زبان گرجی نیز زبان تحمیلی منطقه است و ساکنین اصلی گرجستان نیز آذری و یا تات بوده ­اند!!

[۲] – آذری یا زبان باستان آذربایجان ص ۲۲.

[۳] – جواد شیخ الاسلامی و دیگر ناسیونالیستهای افراطی در کتاب « زبان فارسی در آذربایجان» از انتشارات بنیاد افشار بارها به این ۷۰ سال تأکید کرده­ اند.

[۴] – اوغوزها (ترکمن­ها) نوشته پروفسور فاروق سومر, ترجمه آنا دردی عنصری ص ۱۶۷.

[۵] – مجله نگاه نو شماره ۴ , سال ۱۳۷۰ ص ۳۷ به نقل از نصراله فلسفی.

[۶] –  حدود آذربایجان, بنا به نوشته حمداله مستوفی در نزهت القلوب ص ۵۸ و ۱۰۲.

[۷] –  آذری یا زبان باستان آذربایجان- ص ۳۵.

[۸] – آذربایجان در سیر تاریخ ایران جلد دوم ص ۸۵۷.

[۹] – زبان فارسی در آذربایجان, بنیاد افشار, ص ۲۹۴/ ۲۰ مقاله قزوینی ص ۱۷۶.

[۱۰]- نامه دانشوران, ج ۱ , ص ۳۶۷.

[۱۱] – آذری یا زبان . . . ص ۳۷/ صفوه الصفا نسخه چاپی ص ۱۰۷.

[۱۲] – آذری یا زبان باستان . . . ص ۳۸/ صفوه الصفا نسخه چاپی ص ۱۳۵.

[۱۳] – همان کتاب, صص ۳۸-۳۹.

[۱۴] – آذری یا زبان . . . , ص ۴۱ / صفوه الصفا نسخه چاپی ص ۱۴۱.

[۱۵] – آذری یا زبان باستان. . . ,  ص ۴۱/ صفوه الصفا نسخه چاپی ص ۱۴۱.

[۱۶] -همان کتاب . . . ص ۴۱.

[۱۷] – منم تیمور جهانگشا, سرگذشت تیمور به قلم خود او, گرد آورنده: مارسل بریون فرانسوی, ترجمه و اقتباس ذبیح ­اله منصوری صص ۴۱۸-۴۲۰.

[۱۸] – آذری یا زبان باستان . . . صص ۳۹-۴۰ / صفوه الصفا نسخه چاپی ص ۲۲۰.

[۱۹] – همان کتاب ص ۴۰.

[۲۰] –  آذری یا زبان باستان . . . ص ۲۰.

[۲۱] – منم تیمورجهانگشا, ص ۴۱۶.

[۲۲] – مثل کردانی که از دوره ­های قبل از اسلام به مناطقی از آذربایجان از جمله کناره­ های رود ارس کوچانده شده ­اند (زبان فارسی در آذربایجان ص ۲۴۴, زیر نویس.)

نویسنده: دکتر حسن راشدی /  بخشی از کتاب “ترکان و بررسی تاریخ ،زبان و هویت آنها در ایران