فعل کلمه‎ای است که انجام کاری یا ایجاد حالتی را در زمان گذشته، حال و آینده برساند: مانند: یازدی (نوشت)

فعل در زبان ترکی آذربایجانی دارای 10 وجه یا کیفیت است که عبارتند از:

1-  وجه خبری: از انجام کاری یا ایجاد حالتی خبر می‎دهد. انجام فعل از نظر گوینده مورد یقین و حتمی است مثل اینکه خود گوینده شاهد انجامش بوده است. این وجه را شهودی نیز می‎نامند. مانند: قاریاغیر (برف می‎بارد).

2-  وجه حکایت: گوینده به طرزی مطلب را بیان می‎کند که مطلب را از دیگری شنیده باشد. این وجه را روایت نیز می‎نامند.

مانند: قاریاغمیش ایمیش (گویا برف باریده است)

3-     وجه شرطی: فعلی است که برای انجام یک فعل دیگر شرط قرار بگیرد. مانند:

قاریاغسا یول باغلار. (اگر برف ببارد راه می‎بندد)

4-     وجه التزامی: این فعل همیشه همراه یک جمله یا شبه جمله می‎آید. مانند:

یاخشیدیر قاریاغا. (خوب است برف ببارد)

5-     وجه امری: فعلی که طلب انجام کاری و یا قبول حالتی را برساند. مانند:

گئت داراغی گتیر (برو شانه را بیاور)

6-     وجه وجوبی: فعل معنی وجوب و لزوم را می‎رساند. مانند:

من شیروانا گئتمه لی یم (من به شیروان رفتنی هستم)

7-     وجه موصولی: فعلی که قسمتی از جمله را بر قسمت دیگر آن پیوند دهد. مانند:

یئدیغیم چورک ایستی دیر (نانی که می‎خورم گرم است)

8-     وجه تمنا: دو صیغه دارد که دوم شخص مفرد و جمع مضارع می‎باشد. مانند:

گلسنه بو ایشی گؤره سن (لطفاً آمده واین کار را انجام دهید)

9-     وجه وصفی: فعلی که بصورت صفت بوده و معنی فعل بدهد. مانند:

قارتال اوچموش و دوْشانی توتموشدور (عقاب پرواز کرده و خرگوش را گرفته است)

10-وجه مصدری: فعل بصورت مصدر آمده و معنی فعل می‎دهد. مانند:

گرک یئمک ( باید که خوردن)

زمانهای فعل:

الف) فعل ماضی: فعل گذشته یا ماضی فعلی است که بر انجام کاری یا ایجاد حالتی در زمان گذشته دلالت نماید. مانند: قوش اوچدو(پرنده پرید)

اقسام فعل ماضی:

شکل اصلی ماضی در زبان ترکی آذربایجانی 16 قسم است و شکلهای فرعی نیز به شرح زیر دارد: صرف فعلها با نمونة بیلمک (دانستن):

1-     ماضی استمراری حال در گذشته: بیلیردیم. بیلیردین. بیلیردی. بیلیردیک. بیلیردیز. بیلیردیلر.

2-     ماضی استمراری حکایی: بیلرمیشم. بیلرمیش سن. بیلرمیش. بیلرمیشیک. بیلرمیش سیز. بیلریش لر.

3-     ماضی استمراری خبری: بیلردیم. بیلردین. بیلردی. بیلردیک. بیلردیز. بیلردیلر.

4-     ماضی استمراری مفاعله: بیلیشیردیم. بیلیشیردین. بیلیشیردی. بیلیشیردیک. بیلیشیردیز. بیلیشیردیلر.  

5-     ماضی بعید:  بیلمیشدیم. بیلمیشدین. بیلمیشدی. بیلمیشدیک. بیلمیشدیز. بیلمیشدیلر.

6-     ماضی بعید التزامی:  بیلئیمیشیم. بیلئیمیش سن. بیلئیمیش. بیلئیمیشیک. بیلئیمیش سیز. بیلئیمیش لر.

7-  ماضی بعید روایتی حالت مفعولی وجه غیرقطعی:  بیله جگیدیم. بیله جگیدین. بیله جگیدی. بیله جگیدیک. بیله جگیدیز. بیله جگیدیلر.

8-     ماضی بعید روایتی غیر قطعی مفاعله:  بیلیشه جگیدیم. بیلیشه جگیدین. بیلیشه جگیدی. بیلیشه جگیدیک. بیلیشه جگیدیز. بیلیشه جگیدیلر.

9-  ماضی بعید روایتی غیر قطعی امری مفعولی با فعل متعدی:  بیلیندیریله جگیدیم. بیلیندیریله جگیدین. بیلیندیریله جگیدی. بیلیندیریله جگیدیک. بیلیندیریله جگیدیز. بیلیندیریله جگیدیلر.

10-ماضی بعید روایتی غیر قطعی مفعولی با فعل متعدی:  بیلینه جگیدیم. بیلینه جگیدین. بیلینه جگیدی. بیلینه جگیدیک. بیلینه جگیدیز. بیلینه جگیدیلر.

11-ماضی بعید شرطی: بیلسئیمیشم. بیلسئیمیش سن. بیلسئیمیش. بیلسئیمیشیک. بیلسئیمیش سیز. بیلسئیمیش لر.

12-ماضی بعید مفاعله: بیلیشمیشدیم. بیلیشمیشدین. بیلیشمیشدی. بیلیشمیشدیک. بیلیشمیشدیز. بیلیشمیشدیلر.

13-ماضی بعید وجوبی: بیلملی میشم. بیلملی میش سن. بیلملی میش. بیلملی میشیک. بیلملی میش سیز. بیلملی میشلر.

14-ماضی حالت حکایی: بیلیرمیشم. بیلیرمیشسن. بیلیرمیش. بیلیرمیشیک. بیلیرمیش سیز. بیلیرمیش لر.

15-ماضی حالت خبری: بیلیردیم. بیلیردین. بیلیردی. بیلیردیک. بیلیردیز. بیلیردیلر.

16-ماضی ساده التزامی: بیلئیدیم. بیلئیدین. بیلئیدی. بیلئیدیک. بیلئیدیز. بیلئیدیلر.

17-ماضی ساده خبری: بیلدیم. بیلدیک. بیلدین. بیلدیز. بیلدی. یلدیلر.

18-ماضی ساده شرطی: بیلسئیدیم. بیلسئیدین. بیلسئیدی. بیلسئیدیک. بیلسئیدیز. بیلسئیدیلر.

19-ماضی ساده وجوبی(الزامی): بیلمه لی دیم. بیلمه لی دین. بیلمه لی دی. بیلمه لی دیک. بیلمه لی دیز. بیلمه لی دیلر.

20-ماضی شرطی مفاعله وجه آرزو: بیلیشسئیدیم. بیلیشسئیدین. بیلیشسئیدی. بیلیشسئیدیک. بیلیشسئیدیز. بیلیشسئیدیلر.

21-ماضی کامل خبری: بیلمیشم. بیلیبسن. بیلیب. بیلمیشیک. بیلیبسیز. بیلیبلر.

22-ماضی کامل حکایی یا روایی: بیلمیشم. بیلمیشسن. بیلمیش. بیلمیشیک. بیلمیش سیز. یبلمیشلر.

23-ماضی مفاعله: بیلیشدیم. بیلیشدین. بیلیشدی. بیلیشدیک. بیلیشدیز. بیلیشدیلر.

24-ماضی مفاعله الزامی: بیلیشمه لیدیم. بیلیشمه لیدین. بیلیشمه لیدی. بیلیشمه لیدیک. بیلیشمه لیدیز. بیلیشمه لیدیلر.

25-ماضی مفاعله غیرقطعی: بیلیشردیم. بیلیشردین. بیلیشردی. بیلیشردیک. بیلیشردیز. بیلیشردیلر.

26-ماضی مقدم حکایی: بیلمیش ایمیشم. بیلمیش ایمیش سن. بیلمیش ایمیش. بیلمیش ایمیشک. بیلمیش ایمیش سیز. بیلمیش ایمیشلر.

27-ماضی مقدم خبری: بیلمیشدیم. بیلمیشدین. بیلمیشدی. بیلمیشدیک. بیلمیشدیز. بیلمیشدیلر.

28-ماضی موصولی: بیلدیگیم. بیلدیگین. بیلدیگی. بیلدیگیمیز. بیلدیگینیز. بیلدیکلری.

29-ماضی وجه قطعی با فعل متعدی: بیلدیرتدیردیم. بیلدیرتدیردین. بیلدیرتدیردی. بیلدیرتدیردیک. بیلدیرتدیردیز. بیلدیرتدیردیلر.

ب) زمان حال) در زبان ترکی آذربایجانی زمان حال بر دو نوع است. :حال و مضارع.

حال: آن است که بر فعلی در حال انجام یافتن دلالت کند. مانند: اوغلان گولور (پسر می‎خندد). این فعل فقط مخصوص به وجه خبری می‎باشد.

1-     حال استمراری فاعلی: بیلیرم. بیلرسن. بیلیر. بیلیریک. بیلیرسیز. بیلیرلر.

2-     حال استمراری مفعولی: بیلینیرم. بیلینیرسن. بیلینیر. بیلینیریک. بیلینیرسیز. بیلینیرلر.

ج) زمان آینده) در زبان ترکی آذربایجانی فعل آینده دو نوع است:

 1- مضارع که آینده نزدیک را می‎رساند.

 2- مستقبل که به آینده دور دلالت دارد.

در زبان ترکی آذربایجانی زمان آینده 11 قسم است:

1-     آینده حالت مفاعله غیرقطعی: بیلیشه رم. بیلیشه رسن. بیلیشر. بیلیشه ریک. بیلیشرسیز. بیلیشرلر.

2-  آینده حالت مفاعله قطعی: بیلیشه جگم. بیلیشه جکسن. بیلیشه جک. بیلیشه جگیک. بیلیشه جکسیز. بیلیشه جکلر.

3-     آینده نزدیک خبری(غیرقطعی): بیله رم. بیله رسن. بیلر. بیله ریک. بیلرسیز. بیلرلر.

4-     آینده دور خبری(قطعی): بیله جگم. بیله جکسن. بیله جک. بیله جگیک. بیله جک سیز. بیله جکلر.

5-      آیندة ارادی حکایی:

بیله جگیدیم. بیله جگیدین. بیله جگیدی. بیله جگیدیک. بیله جگیدیز. بیله جگیدیلر.

6-  آینده غیر ارادی حکایی:  بیله جک ایمیشم. بیله جک ایمیش سن. بیله جک ایمیش. بیله جک ایمیشیک. بیله جک ایمیش سیز. بیله جک ایمیشلر.

7-     مضارع شرطی مفعولی: بیلسم. بیلسن. بیلسه بیلسک. بیلسز. بیلسه لر.

8-     آیندة شرطی: بیله جکسم. بیله جکسن. بیله جکسه. بیله جکسک. بیله جکسز. بیله جکسه لر.

9-     آیندة شرطی مفاعله: بیلیشسم. بیلیشسن. بیلیشسه. بیلیشسک. بیلیشسز. بیلیشسه لر.

10-مضارع التزامی: بیلم. بیله سن. بیله. بیلک. بیله سیز. بیله لر.

11-مضارع امر: بیلیم. بیل. بیلسین. بیلک. بیلین. بیلسینلر.

12-مضارع وجوبی: بیلمه لی یم. بیلمه لی سن. بیلمه لی دیر. بیلمه لی ییک. بیلمه لی سیز. بیلمه لی دیرلر.

13-آیندة مفعولی غیرقطعی: بیلینرم. بیلینرسن. بیلینر. بیلینریک. بیلینرسیز. بیلینرلر.

14-آیندة مفعولی قطعی: بیلینه جگم. بیلینه جکسن. بیلینه جک. بیلینه جگیک. بیلینه جکسیز. بیلینه جکلر.

15-آیندة موصولی: بیله جگیم. بیله جگین. بیله جگی. بیله جگیمیز. بیله جگینیز. بیله جک لری.

16-مضارع تمنا: بیلسنه. بیلسنز.

قاعده تصریف:

در زبان ترکی آذربایجانی، افعال بر پایة سوم شخص مفرد آن صرف می‎شود. بدین ترتیب که ابتدا از فعل دلخواه سوم شخص مفرد، زمان مورد نظر خود را گرفته، سپس ضمایر اول شخص و دوم شخص مفرد و اول شخص و دوم و سوم شخص جمع به آخر ریشة آن فعل افزوده می‎شود.

ترتیب چسبیدن پسوندها به ریشه:

زبان ترکی جزء زبانهای التصاقی است. یعنی در حالات مختلف تصریف، پسوندها به ریشة فعل می‎چسبند ولی ریشة فعل بدون تغییر می‎ماند. مثلاً مصدر آچماق (باز کردن) را در نظر بگیرد. ریشة فعل در زبان ترکی همواره شکل امر است. یعنی آچ (باز کن). وقتی می‎خواهیم همین فعل را در زمانهای مختلف صرف کنیم، ریشه هرگز تغییر نمی‎یابد. مثلاً آچیردیم (باز می‎کردم). آچاجاغام (باز خواهم کرد) آچمیشدیم( باز کرده بودم)

ترتیب چسبیدن پسوندها به ریشه: در جدول زیر ترتیب چسبیدن پسوندها به ریشه نشان داده شده است.

با صرف ماضی حالت وجه خبری از مصدر بیلمک:

فعل و فاعلهای آن:

در زبان ترکی آذربایجانی ممکن است فعل یک فاعل یا دو فاعل و یا سه فاعل داشته باشد.:

1-     یک فاعلی: یک نفر کار را خود انجام می‎دهد. مانند: یازدیم (نوشتم)

2-     دو فاعلی: فاعل اول کار را به مباشرت یک نفر دیگر انجام می‎دهد. مانند:

یازدیریم (نویسانیدم)

3-  سه فاعلی: اگر فعل از فاعل اول به فاعل دوم و از آن به فاعل سوم برسد و کار به مباشرت شخص ثالثی انجام گیرد، آن را فعل سه فاعلی می‎نامند. مانند: یازدیتدیردیم

- برای این فعل معادلی در زبان فارسی وجود ندارد. به طور خلاصه می‎توان گفت که یعنی (دادم نویساندند.)

افعال دو طرفه: در برابر باب مفاعله عربی می‎باشد. مانند مصافحه (دست دادن دو طرفه). در زبان فارسی معادلی برای این باب وجود ندارد و یا از معنای مصدر باید آن را دریافت کرد و یا کلمه (باهم) و ... اضافه شود ولی در زبان ترکی آذربایجانی قاعدة خاصی برای ایجاد این باب وجود دارد. بدین ترتیب که اگر به آخر ریشة فعل حرف (ش) اضافه شود، فعل دو طرفه ساخته می‎شود. مانند:            یاخینلاماق (نزدیک شدن) ←  یاخینلاشماق (به همدیگر نزدیک شدن)

فعل لازم: آن است که معنی آن فقط به فاعل تمام شود.مانند: گون باتدی (خورشید غروب کرد).

فعل متعدی: آن است که معنی آن به فاعل تمام نشود و محتاج مفعول باشد. مانند:

قافلان مارالی توتدو (پلنگ آهو را شکار کرد)

طرز متعدی کردن فعل لازم:

در زبان ترکی آذربایجانی با افزودن (ت) یا (ر) به ریشة فعل لازم، فعل متعدی درست می‎شود: 

قوروماق (خشک شدن) ← قوروتماق (خشک کردن)

ایتمک (گم شدن) ← ایتیرمک (گم کردن)

قاعده: افعالی که ریشة آن به حرف (ن) ختم شود حرف (ن) حذف و بجای آن حرف (ت) گذاشته می‎شود. مانند: سورونمک (خزیدن) ← سوروتمک (خزاندن)

در پاره‎ای افعال قبل از پسوند (ر) یک حرف (د) هم افزوده می‌شود. مانند:

یانماق (سوختن) ← یاندیرماق (سوزاندن)

فعل معلوم: آن است که فاعل آن معلوم و ذکر شده باشد. مانند:

اولدوز پالتارین تاپدی (اولدوز لباسش را پیدا کرد)

فعل مجهول: آن است که فاعل آن معلوم نبوده و فعل به مفعول نسبت داده شود.

مانند:   پالتار تاپیلدی (لباس پیدا شد)

مجهول کردن فعل معلوم:

1-     اضافه کردن (ل) بعد از ریشة فعل متناسب با آهنگ کلمه. مانند:

آتماق (پرت کردن) ← آتیلماق (پرتاب شدن)

2-     اضافه کردن (ن) پس از ریشة فعل در صورتی که ریشة فعل به حرف (ل) ختم شود. مانند:

بیلمک (دانستن) ← بیلینمک (دانسته شدن)

فعل مثبت: فعلی است که بر انجام کاری دلالت کند.  مانند: ککلیک اوچدو (کبک پرید)

فعل منفی: فعلی است که بر انجام نشدن کاری دلالت می‎کند. مانند: ککلیک اوچمادی (کبک نپرید)

طریقة منفی کردن فعل مثبت: این کار با اضافه کردن (ما) و (مه) پس از ریشة فعل انجام می‎شود. مانند:

یازیرام (می‎نویسم) ← یازماییرام (نمی‎نویسم)

طریقة ساختن فعل سوالی: هرگاه به پایان فعل (می) یا (مو) اضافه کنیم، فعل سوالی درست می‎شود:

بیلدی (دانست) ← بیلدیمی؟ (آیا دانست؟)

سولدو (پژمرد) ← سولدومو؟ (آیا پژمرد؟)