آذربایجان داستانلاریندا بایاتی‌لار
یازار : " تؤرک دیلینی اؤیره نین، چونکو اونلارین حاکمیتی چوخ اوزون سؤره جکدیر." پیامبر اکرم
+0 چره جلی
آذربایجان داستانلاریندا بایاتی‌لار
زنگین معنوی ارثه، سؤز یادداشینا مالک اولان خالقیمیزین شفاهی
ادبیاتی توکنمز و ایشلندیکجه آرتان خزینه‌دیر. فولکلوروموزون حجم¬جه ان
کیچیک ژانریندان توتموش ان بؤیوک ژانری اولان داستانلارداکی هر بیر
نمونه‌ده دیگر بیر ژانرین گیزلندیگینی اوزه چیخارماق اولار. بونون اؤزو ده
بیر داها شفاهی خالق ادبیاتیمیزین سئحیرلی خزینه‌سی‌نین توکنمزلیگینی
غرورلا افاده ائتمگیمیز اوچون کفایت‌دیر.
بو ساحه‌ده تدقیقات آپارارکن خصوصیله داستانلارین داخلینده بیر چوخ دیگر
فولکلور ژانر‌لاری‌نین ایشلندیگینی مشاهده ائتدیک. بو دا تصادفی دگیل.
داستان ایری¬حجملی اولدوغو اوچون اونون ترکیبینده لطیفه، مثل، آتا‌لار سؤزو
تاپماجا، نغمه و سایر ژانرلارلا یاناشی آشیق یارادیجیلیغی‌نین بدیعی
نمونه¬لری-بایاتی قوشما، گرایلی، تجنیس و دیگر نمونه‌لرین ایشلنمه‌سی
اوچون تحکیه امکانلاری وار.
فیلولوگیا علم‌لری دوکتورو، پروفسور فولکلورشوناس عالیم محرم جعفرلی‌نین
تعبیرینجه دئسک “داستان بوتون ژانرلارین فؤوقونده دایانماقلا اونلاری دا
اؤز ایچری‌سینه آلا بیلیر. داستان متنی‌نین پوئتیک ایستروکتورونا دقت
ائتدیکده گؤروروک کی، فولکلورون اؤزگه ژانرلاری اونون قورولوشوندا اساس یئر
توتور اویغون شکیلده سیرا‌لانیر. متنده قوشما، گرایلی روایت، آتا‌لار
سؤزو و مثل‌لر کیمی¬ ژانرلار… آهنگدار شکیلده اؤزونو نمایش ائتدیریر.
بیز بو تدقیقاتیمیزدا آذربایجان داستانلاریندا ایشلنن بایاتی نمونه‌لرینی
آراشدیرمایا جلب ائتدیک. بونون اوچون تورک دونیاسی‌نین اورتاق ادبی
محصول‌لاری اولان ان قدیم و ان بؤیوک داستانلاریمیزلا یاناشی، اؤلکه‌میزین
آیری-آیری بؤلگه‌لریندن توپلانمیش، حتی سون دؤورلرده تانینمیش آشیقلاریمیز
طرفیندن یارادیلمیش داستانلاری آیری-آیریلیقدا تدقیق ائتدیک. نتیجه
اولا‌راق داستان‌لاریمیزین دئمک اولار کی اکثریتینده بایاتیلاردان
استفاده اولوندوغونو مشاهده ائتدیک. همین بایاتیلارین بعضی‌سی داستان
یارادیجی‌سی و سؤیله‌ییجی‌سینین بیرباشا نطقیندن وئریلیر، بعضی‌سی ایسه
داستانداکی اوبرازلارین فیکیرلرینین افاده‌سی زامانی سوژئته داخل
اولور.آراشدیرما‌لاریمیزا اساساً دئیه بیلریک کی، آذربایجان داستانلاریندا
بایاتی‌لار گئنیش شکیلده استفاده اولونموشدور و حتی بیر
داستانیمیزدا-”یاخشی و آشیق” داستانیندا اوچ قوشما‌دان باشقا بوتون شعر
نمونه‌لری بایاتیلاردان عبارتدیر. بو دا “آذربایجان داستانلاریندا
بایاتی‌لار” مؤضوعسوندا تدقیقات آپارماغا امکان وئریر.
تورک دونیاسی‌نین اورتاق بدیعی تفکرونون محصولو اولان “کوراوغلو”
داستانی‌نین آذربایجانین گؤرکملی فولکلورشناس عالیم‌لری اسرافیل عباسلی و
بهلول عبدالله طرفیندن ترتیب اولونموش نشرینده “عموم تورک دوشونجه طرزی‌نین
پوئتیک واریانتی” اولان بایاتی‌لارا اکثر قوللاردا راست گلیریک. بئله کی،
داستانین “پریزاد خانیمین چنلی¬بئله گلمگی”، “ماهرو خانیمین چنلی¬بئله
گلمگی”، “زرنشان خانیمین چنلی¬بئله گلمگی ” و “مرجان خانیمین چنلی¬بئله
گلمگی ” قوللاریندا عمومی‌لیکده ییرمی یئددی بایاتی ایشلنمیش‌دیر. آدی
چکیلن قول‌لارین بیرینجی‌سینده ایکیسی جناس اولماقلا اوچ کسیک بایاتی،
ایکینجی قولدا بئش، اوچونجو قولدا ایکیسی جناس اولماقلا بئش بایاتی
دؤردونجو قولدا ایسه اونو جناس اولماقلا اون دؤرد بایاتیدان استفاده
اولونموشدور. داستاندا بیر شعر پارچاسی ایسه غایب‌دن ائشیدیلیر. داستانین
“مرجان خانیمین چنلی¬بئله گلمگی ” قولوندا محمود پاشا ایله گولشن زامان
ایوازین قولاغینا بئله بیر بایاتی سؤیلنیلیر:
عزیزینم، قارغا‌لار،
داغدا قارا قار قالار.
لاچین سایغی‌سیز اولسا،
یئریش چکر قارغا‌لار ائپوسدا شاعرلیک آشیق‌لیق، اوزان‌لیق حاق وئرگی‌سی،
ایلاهی تحفه اولدوغوندان سؤیلنن شعرلر ده، خصوصیله دؤیوش صحنه‌لرینده
قهرمانلارا ایلاهی گوج وئریردی. داستاندا همین بایاتیدان سونرا اوخویوروق:
“ائله بیل، بو سس ایوازی یوخودان اویاتدی، قولونا قوت، دیزینه طاقت، اؤزونه
قدرت وئردی. پاشانین کمریندن یاپیشیب بیر دلی نعره چکدی، هوپ قالدیردی
باشینین اوستونه”
عمومیتله، داستانین باش قهرمانی کوراوغلو داستان بویو سککیز بایاتی
سؤیله‌ییر.”کوراوغلو” داستانیندا ایسه جمعی بیر قولو کوراوغلونون بایازید
سفرینده¬ ایکیسی جناس اولماقلا آلتی بایاتی ایشلنمیش‌دیر. بایاتیلارین
هامیسی کوراوغلویلا دردلشمه زامانی آشیق جنون طرفیندن سؤیلنیلمیش‌دیر. همین
بایاتی‌لاردا داستانین عمومی ائپیک ایستروکتورونا اویغون اولا‌راق
قهرمانین ایگیدلیگی، قورخمازلیغی ترنم اولونور:
من آشیغام، بو داشا
بو قایایا، بو داشا
ائله وور کی، یاغینی
کله‌سیندن بود آشا
گؤروندوگو کیمی بورادا آشیق جنون کوراوغلونون گوجونون نه‌یه قادر اولدوغونو دا اؤز آرزوسویلا و مصلحتیله قئید ائدیر.
” امراه” داستانیندا اوچ بایاتیدان استفاده اولونموشدور کی، بونا دا
داستانین جیغا‌لی تجنیس اوستونده سؤیلنن اوستادنامه‌سینده راست گلیریک.
وئریلن اوچ بایاتینین ایکیسی جناس قافیه‌لی‌دیر. و قئید ائدک کی، داستانین
بیرینجی اوستادنامه‌سی اولان و “سحر تئزدن عزم گولشن ائیله‌دیم، غم منی
چولغادی، آی حاییف-حاییف!”. بئیتیله باشلایان همین جیغا‌لی تجنیسین مؤلفی
خسته قاسیم‌دیر.
خسته قاسیمین همین جیغا‌لی تجنیسی ایله “واقفین داستانی”ندا دا
قارشیلاشیریق. بئله کی آدی¬چکیلن داستانین جیغا‌لی تجنیس اوستونده سؤیلنن
بیرینجی اوستادنامه‌سینده ده همین شعر نمونه‌سی وئریلیب کی، بورادا دا اوچ
بایاتیدان استفاده اولونوب. بوندان علاوه داستان داخلینده ده بیر بایاتی
ایشله¬نیب کی، بئله‌لیکله “واقفین داستانی”ندا دؤرد بایاتی یئر آلیب.
“نجف و پرزاد” داستانیندا دا “امراه” و “واقفین داستانی”ندا اولدوغو کیمی
جیغا‌لی تجنیس اوستونده سؤیلنن اوستادنامه‌ده ایکیسی جناس اولماقلا اوچ
بایاتی ایشلنمیش‌دیر. بو داستاندا بایاتی‌لارا بیرینجی اوستادنامه‌ده آشیق
علعسگرین “معرفت بحرینه غواصام دئیه‌ن، گیر درین دریادا چالخان، یوز ها
یوز” بئیتیله باشلایان جیغا‌لی تجنیسینده راست گلیریک.
“قوربانی”داستانیندا بیری جناس قافیه‌لی اولماقلا ایکی بایاتی ایله
قارشیلاشیریق. داستانین سونوندا سویون کناریندا قوربانی‌نین اؤلدوگونو گؤرن
پری خانیم آغلایا-آغلایا بئله دئییر: “من آشیقم سال یانا، دارا زولفون،
سال یانا!
نئجه‌سن بیر آه چکم، کور قورویا، سال یانا.
من آشیق گنجم هارای!..
تیفلیس‌دن گنجم هارای!..
قوربانی اؤلدو، گئتدی
منه بیر انجام، هارای!..”
“محمدخان و سلبی خانیم” داستانیندا بیری جناس اولان اوچ بایاتی، شیروان
بؤلگه‌سیندن توپلانان “آدی¬گؤزل و آسلان شاه” داستانیندا ایکی قازاخ
ماحالینین آغ¬کؤینک کندیندن توپلانان “عبدالله و جهان” داستانیندا و شمکیر
ماحالینین مورول کندیندن توپلانان “قاچاق سلیمان” داستانلاریندا ایسه جمعی
بیر بایاتیا راست گلیریک.
تاریخ اعتباریله بیزه داها یاخین دؤورون حادثه‌لریندن بحث اولونان “قاتیر
محمد” داستانیندا عمومی‌لیکده دوققوز بایاتی ایشلنیب. لاکن بوردا ایشلنن
ایکی بایاتینین ایشلنمه فورماسینا خصوصی دقت یئتیریلمه‌لی‌دیر.
قاتیر محمدین اؤلوم خبری گلنده کندده¬کی آروادلار شاخسئی-واخسئی وورا-وورا بایاتی سؤیله‌ییرلر:
کاروان گلیر یولدا‌دیر
واخسئی-شاخسئی
کهر آتین یولدا‌دیر
واخسئی-شاخسئی
یولداشلارین آغلاییر
واخسئی-شاخسئی
صنمین گؤزو یولدا‌دیر آردینجا یئنه بو جور دیله گلیرلر:
سحر نه گئج اویاندی
واخسئی-شاخسئی
بیر ایچیم سو اولایدی
واخسئی-شاخسئی
اورک یاندی، دیل یاندی
واخسئی-شاخسئی
آنایا خبر وئرین
واخسئی-شاخسئی
اوغلو قانا بویاندی
واخسئی-شاخسئی
هر ایکی نمونه‌ده مصراعلار آراسینا “واخسئی شاخسئی” فریادلاری علاوه
اولونور. ایکینجی نمونه‌ده ایسه بایاتی‌لار آراسیندا نادر حال‌لاردا تصادف
ائتدیگیمیز استثنا حاللا اوزلشیریک. همین نمونه بئش مصراعدان عبارتدیر.
لاکن بایاتینین بئش مصراع اولماسی، ائله‌جه ده هر ایکی بایاتیلارداکی
مصراعلار آراسینا “واخسئی شاخسئی” افاده‌سینین داخل ائدیلمه‌سی بایاتیلارین
معناسینا و عمومی پوئتیکاسینا خلل گتیرمیر.ناخچیواندان توپلانمیش “آرزو
قنبر” داستانیندا دورد بایاتی ایشلنمیش‌دیر. لاکین بو داستانداکی ایکی
بایاتی بیر-بیرینی سئون آشیق‌لر آراسیندا دئییشمه فورماسیندا قارشیمیزا
چیخیر. حادثه داستاندا بو جور نقل اولونور:”موللانین بیر عادتی وار ایدی.
گرک گونده اوشاق‌لاردان بیری موللانین سهنگینی آپاریب دولدوروب گتیریدی کی،
موللا دا دستماز آلایدی. اوشاق‌لار بئله ده ائدیردی‌لر. گونده نؤوبیله
سهنگی دولدوروب تؤکوردولر موللانین الینه، او دا دستماز آلیردی. بئله-بئله
نؤوبه بیر گون گلیب آرزویا چاتدی. او دا اؤیرندی کی، صاباح¬کی نؤوبه
قمبراینکیدی. آرزو سهنگی دولدوروب گتیردی. موللا دستماز آلیب گئدن‌دن سونرا
آرزو اوزوگو چیخاریب سهنگین ایچینه آتدی.
