آذربایجان موسیقی سینه اؤتری بیر باخیش

پرویز یکانی زارع
موسیقی سسلرین معین آهنگده سسلنمه سیدیر. بو معنادا اسکی موسیقی نین ایلک نومونه لری اینسانلارین اؤزآرالاریندا و معیشتده معین علاقه لر و حادیثه لرله باغلی یاراتدیقلاری سسلرده اؤزونو گؤسترمیشدیر. قدیم جدلریمیزین، موسیقی مدنیتی نین قدیم ژانرلاریندان ساییلان »آغی« لاردان فایدالانماسی شوبهه سیزدیر. فولکلوروموزون»بئشیک نغمه لری« ژانری ده ابتدایی اینسانلارین یاشایشیندا موجود اولماسی لابود ایدی. نهایت ألده ائدیلن اوو (شیکار) موناسیبتی ایله گؤرونموش شنلیک طنطنه سینده، رقص لرین ایجرا ائدیلمه سینده ایلک ضرب آلت لریندن فایدالانماسی شک سیزدیر.
قوروچای مدنیتی نین ایکینجی اینکیشاف مرحله سی، ائرکن و اورتا اشیل دؤورونو احاطه ائدیر. بو دؤورون تاریخی۷۰۰ ـ۱۵۰ مین آراسیندادیر.
موسیقی آیین لری ایله باغلی عنعنعه لرین اؤیره نیلمه سی گؤستریرکی، اوْد ـ آتشله باغلی عنعنعه لردن آذربایجان اراضی سینده موجود اولموشدور. اود ـ آتش اطرافیندا کئچیریلن آیین لرده، موسیقیندن، ایلاهی قووّه لرین چاغیر یلماسی اوچون گئنیش ایستفاده ائدیلیردی. بو آیین لرده، اسکی تورکلرین اساسن ضرب آلت لریندن و اوخوما طرزلریندن فایدالانمالاری موسیقی بیلیمینه آیدیئدیر حیواندارلیغین اووچولوغون و کند تصروفاتی نین اینکیشافی اثرینده، قدیم اجدادلاریمیزین موسیقی عنعنعه سینده آرتیق موسیقی فولکلورونون بیر چوخ ساحه لری اوز اینکیشافینی تاپمیشدیر.
آرخیولوژی قازینتی لار واختی تاپیلمیش مادّی ـ معنوی اثرلر اساسدا، موسیقی مدنیتی نین۱۵ مین ایل اول و داها قدیم لیگی و آذربایجانین شرقی ده ایلک زنگین مدنیت مرکزلریندن بیری اولماسی تصدیق اولونور. آذربایجانین ان قدیم دؤور موسیقی مدنیتی، موسیقی شوناسلیقدا سانباللی علمی دلیل لر اساسیندا ایلک دفعه اولاراق »ر.ایمرانی« طرفیندن تقدیم اولونور.
آذربایجان دا یاشایان ائتینک قوروملار، تاریخاً تورک دیللی اولدوغو اوچون یازیلمیش موسیقی تاریخی، عینی زاماندا تورک خالقلارینین اسکی موسیقی تاریخی دیر. بو تاریخین اؤیره نیلمه سی ثوبوت ائدیرکی، آذربایجان، تورک خالقلارینین ایچینده ان قدیم موسیقی تاریخینه مالیک اؤلکه لردن دیر.
آذربایجان قوجا شرقین ان قدیم اؤلکه لریندن بیریدیر. سون۲۰ – نجی یوز ایللیکده دونیانین اوجومله دن آذربایجانین بیر چوخ بیلگینلرینین ائتنوقرافییا تاریخی، آرخیولوژییا، تصویر و معمارلیق صنعت آبیده لرین و موسیقی مدنیتی نین اؤیره نیلمه سی ثوبوت ائدیرکی، آذربایجانین تاریخی، مادّی ـ معنوی ده‌یرلری، اؤزکؤکونو سومئردن قات ـ قات اوّلکی دؤورلردن گؤتورور. بوایسه آذربایجان دا یاشامیش قدیم آتا ـ بابالاریمیزین، مدنی یوکسه لیش تاریخینین باشقا خالقلارلا قیاس دا داها قدیم اولماسینی ثوبوت ائدیر.آذربایجانین قدیم اهالی سینین فورماجا و مضمونجا اینکیشاف ائتمیش موسیقی مدنیتی اورتاداش دؤورونه (مئزئولیت دؤورو = ائرامیردان اوّل۷ ـ۱۲ مین ایللیکلر) دوشور.
سایی۶۲۰۰ اولان قوبوستان قایا اوستورسملری، هائبه آرخیولوژی قازینتی لار نتیجه سینده۷۸۰ مین دن آرتیق فونداماتریاللار ایچره، ایلک وهله ده دیقتیمیزی، یاللی رقصی و قاوالداش جذب ائدیر. احتمال کی، قدیم آذربایجانلی لارین اودون و آلووون شرفینه کئچیریلن آیین ده همین یاللی ایلکین واریانقین ایفا ائتمیشدیر. بو اویناما، اولابیلسین کی، سؤزله و ماهنی ایله، لاپ ایلکین واریانتیندا ایسه نیدالارلا موشاییعت اولونموشدور.
یاللی لار موسیقی موشاییعتیله اویغون ایکی یئره بؤلونور:
۱ـ ماهنی موشاییعتیله ایفا اولونان یاللی لار.
۲ـ موسیقی موشاییعتیله ایفا اولونان یاللی لار.
یاللی لاردا اوخونان ماهنیلار، کندلیلرین أمه ک فعالیتیندن، گونده لیک حیاتیندان، قهرمانلیق و جسورلوغوندان بحث ائدیر.
آرخیولوژی قازینتی لار زامانی اورتایا چیخاریلمیش رسملره دیقت له باخیلسا، سینه ده چالینان و آیدین شکیلده اوچ آشیغی گؤرونن ساز ایفاچی سینین رسمینی گؤرمک اولار. بو فاکتین اؤزو، رقّاصلارین و داش ـ قاوالین اولماسی، پئشه کار موسیقی چیلرین اولماسی فیکرینه برائت قازاندیریر.
دئییلن فیکری بیر اساس کیمی قبول ائتسک آذربایجاندا فولکلور موسیقی سینین بیر چوخ ساحه لرینین فؤرمالاشیب، اینکیشاف ائتمه سینی تاریخیمیزدن اول۱۲ مین ایللیکدن گؤتوره بیلریک. فولکلور موسیقی سینین اشاغیداکی ساحه لرینین محض بودؤوردن فورمالاشماسی و گئت ـ گئده کوتله وی فورم تاپما احتمالی اؤزونو دوغرولدور:
۱ـ اوو چولوق لا باغلی موسیقی هاوالارین یارانماسی.
۲ـ أکینچی لیکله باغلی موسیقی هاوالارین یارانماسی.
۳ـ حیواندارلیقلا باغلی موسیقی هاوالارین یارانماسی. (بوردا اسایاچی، هولاوارلار، چوبان هاوالاری و باشقا ماهنیلارین میدانا چیخما احتمالی گوجلودور.)
۴- بئشیک هاوالارین یارانماسی.
۵ـ آغیلارین موجود اولماسی.
۶ـ قوبوستانین تیجارت علاقه لرینین اولماسی اونون باشقا ساحه لرله یاناشلی موسیقی فولکلوروندا یارانماسی و فورمالاشماسی، عینی زاماندا معیشتده موجود اولان موسیقی نین رقص‌لرین باشقا اراضی لرده ده یاییلما احتمالینی گوجلندیریر. سون