بایرامین نئجه و هارالاردا گئنیشلیگی

اکبر سعادت
آنا دیلیمیز:بایرام سوزو: تورکجه ده بایرام کلمه سی چول و طبیعت آنلامیندا اولان»باییر« کلمه سیندن آلینیب(باییر+ام) »ام، یم، وم« سون اکی فعلدن اسم دوزلدر. دوروم(وضعیت) اینام(اعتقاد)، سئچیم(انتخابات) و گئییم(لباس) کیمی. دئمک بایرام کلمه¬سی باییر و طبیعت کلمه¬لری ایله اورگانیک ایلگی¬ده¬دیر. مقایسه اولاراق، عربجه عید کلمه سی »دونمک و تکرار« کوکوندن آلینیب و فارسجا جشن کلمه سی نین ایلکین فورماسی »یسن« اولاراق »عیبادت و حمد« آنلامیندادیر.
نوروز کلمه سی: فارسجا یئنی گون آنلامینا گلن بو کلمه مضمونجا فصلین دگیشیلمه سین ایفاده ائدرسه ده، فورمجا »دوموز« کلمه سین جانلاندیریر. هله فارسلاردا اعتبارلی بیر آتریبیوت ساییلان »عمو فیروز« ایسه بو کلمه ایله اوزلاشماقدادیر. بایرامی افاده ائله ین بو کلمه لرین اوزلاشماسی ساده بیر اتفاق دئییل. »نیروز« «نوروز و »فیروز«کلمه لرینین »دوموز« آدی ایله اوزلاشماسی سومئر افسانه سینین آردیجیللیگین گوسترمکده دیر. فارسجا یوز ایللر بویو تورکلرین رسمی دیلی اولوب و تورکلر بو دیلین ایمکانلاریندان یارارلانیب بو آردیجیللیگی ایجاد ائتمیشلر.
تاریخ اثرلرینده باییر بایرامی: تاریخ آراشدیرمالارینا گوره نوروز بایرامی نین ایکی اساس قایناغی اولموشدور: آذربایجان و اسکی سومئر مدنیتینین یئری اولان بابیل اولکه¬سی ابوریحان بیرونی نین آثارالباقیه اثرینده نوروز بایرامی آذربایجان ایله ایلگی لنیب. بو اثرلرده جمشید آذربایجانا یئتیشرکن سلطنت تختی پارلاییب و خالق او گونه »نوروز« آدی وئره رک توی دوتوبلار. محمدحسین ابن خلف تبریزی »برهان قاطع« سوزلوگونده و فردوسی شاهنامه اثرینده بو روایتی قئید ائله میشلر لاکن فردوسی هئچ بیر جغرافی آدا ایشاره ائله مه ییب. ثعلابی کریستین سن و اصفهانلی حمزه ایسه جمشیدین بابل دا بو گونون توی ائله مه سین یازمیشلار. هر حالدا سومئر و آذربایجان جغرافیاسی بایرامین اساس قایناقلاری کیمی گورونمکده دیرلر.
نوروز بایرامی آذربایجان جغرافیاسیندان باشقا یئرلره ده یاییلیب دیر. بو بایرام آذربایجانین یاخین قونشولاریندا و سومئر مدنیتین منیمسه ین خالقلاردا درین ایز بوراخمیشدیر. اوزللیک ایله فارسلاردا. حتی ابن بلخی جمشید افسانه سینین ایستخر شهرینده اولدوغون بئله یازیر!
سفرنامه لرده نوروز: تکجه تاریخی اثرلرده دئییل آذربایجانین نوروز بایرامینا وئردیگی اونم سیاح لارین سفرنامه لررینده ایسه یانسیمیشدیر.
۱۷جی عصرده یاشامیش فرانسه لی سیاح »شاردن« شرق اولکه لرینه سیاحته چیخیر. گنجه‌ده، ناخچیواندا، تیفلیسده، ایرواندا، تبریزده، اصفهاندا اولور… اونون سفرلرین‌دن بیری مارت آیینا دوشدوگوندن او، آذربایجاندا قئید ائدیلن نووروز بایرامی‌نین ایشتیراکچی سی اولوب. همین بایراملا باغلی »سیاحتنامه« آدلی کیتابیندا یازیر؛ صفوی‌لرده دینی و مولکی بایرام‌لار لاپ چوخ‌دور. بو بایراملارین اوچو طنطنه لی صورتده قئید ائدیلیر: اوروجلوق، قوربان و یاز بایرامی. یاز بایرامی، اصلینده، یئنی ایل دئمک دیر. همین گون گئجه ایله گوندوز برابرلشیر. فرانسه سیاحنی حیرته گتیرن یومورتا‌لارین قیزیل سویونا بویانماسی و اینسان‌لارین بیر-بیرینه نادیر تاپیلان هم ده باها‌لی اشیا‌لاردان – جاواهیرات‌دان قیزیل‌دان، گوموش‌دن، پارچا‌دان، عطریات‌دان قاش-داش‌دان هدیه وئرمه‌سی اولوب. بو جور بایراملاشمانین اکینچی‌دن شاها قدر داوام ائتمه‌سی آوروپا‌لی سیاح داها چوخ حیرتلندیریب. خصوصیله ده ایروان بیلربیلیگینده کئچیریلن نووروز بایرامی ژان شاردنی واله ائدیب. سیاح تعجبلندیرن عامللردن بیری ده اینسانلارین بایرامین بیرینجی گونو آللها دعا ائتمه‌لری اولوب. سیاح یازیردی: »اونلار سحر چاغی بوتون بدن‌لرینی سو ایله یویورلار. سونرا تر-تمیز پالتار گئیینیرلر، خوش سوزلر دانیشیرلار بیر-بیرلری ایله مئهربانچیلیق ائدیرلر. بو اوقات اونلاردا یئنی ایلین خوش کئچجیینه، خوشبخت لیک گتیرجیینه اینام یارا‌دیر«.اورتا عصرلرده آذربایجاندا خصوصی شخص‌لر و منجم لر گونشین حرکتینی ایزلیر، بو باره‌ده اها‌لییه معلومات وئرردی‌لر. ۱۶۳۷-جی ایلده آلمان سیاح آدام اولئاری شاماخیدا آذربایجان‌لی‌لارین یئنی ایل مراسیمینی – نووروزو نئجه قارشیلاما‌لاری‌نین شاهیدی اولموش و بو باره‌ده یازمیش‌دیر: “منجم تئز-تئز ماسانین آرخاسیندا دورور، خصوصی آلت‌لر واسطه‌سیله گونشی موشاهیده ائدیر، گونشین گئجه ایله گوندوزون برابرلیک نقطه‌سینه چاتاجاغی آنی موشاهیده ائدیردی. ائله کی گوزلنیلن لحظه چاتدی، آسترولوقون خبری ایله علاقه‌دار شهرده یایلیم آتش‌لری آچیلدی. شاماخی شهری‌نین قالا دیوارلاری بویونجا طبیل‌لر دویولدو، خالق شن‌لییه باشلادی
بایرامینین جغرافی گئنیشلیگی: باییر بایرامی بوتون تورک دونیاسیندا عزیزلنمکده دیر آذربایجان، تورکمنستان، اوزبکستان، قیرقیزستان قازاقیستان، سین کیانگ ایالتینین تورکلری(دوغو تورکوستان)، روسیه تورکلری و … آذربایجانین آدلیم فولکلور شوناسی مهندس »علیرضا صراف« یازیر: اسکی هونلاردا، گوی‌تورکلرده و تاپقاچلاردا دا همین بایرامین قیده آلینماسینا گوره معلومات وار. فارس مدنیتیندن ایراق بو بولگه لرده نوروز بایرامینین قئید اولونماسی چوخ ماراق لی بیر فاکت دیر.نوروز بایرامی تورکیه ده ایسه عثمانلی دئورینده طنطنه ایله دوتولارمیش. عثمانلی درباریندا بئلنچی بیر گونده نوروزنامه لر اوخونارمیش. لاکین جمهوریتدن سونرا بو بایرام عثمانلی عادتلری آدلانیب و رسمیتدن دوشدو. یئنی جمهوریت چی لر باغلاما سازین بئله قاداغان ائله دیلر و اونون یئرینه اوزانلارا گیتار چالماق تکلیف اولوندو! بو کولتور بوشلوغو کوردلرین ایشینه یارادی. کوردلر بو باریش بایرامین بویوک بیر تبلیغات واسیطه سی و حتی خشونت ابزاری اولاراق دوولته قارشی قوللانماغا باشلادیلار! ایش ائله یئره گلیب چاتیب کی ۱۳۹۲جی ایل(بو ایلین نوروز بایرامیندا) آلمان دولتی طرفیندن بو مراسیمی قورانلار تعقیبه معروض قالدیلار!
عربلرده ایسه اسلامدان اونجه باییر بایرامی قوتلانیرمیش. آلوسی »بلوغ الارب« کیتابیندا یازیر: اسلامدان اونجه مدینه شهرینده »نوروز« و »مئهرگان« تورنلری وارایدی. عربلر بو عنعنه نی، اولو بابالاری اولان بابل خالقیندان آلمیشلار. چونکو بابل اهالیسی نوروز بایرامین »زگموگ«آدی ایله ۱۲ گونلوک توی دوتاردیلار. اونلار بوگون(زیگموگ گونو) بیر ایلین طالعینین الهه لر طرفیندن تعیین اولونماسینا اینانیردیلار. بو ندن ایله ایلین بیرینجی گونو درباردا بویوک اود آچیب خان طرفیندن خانزاده لره بارعام وئریلردی.
غربی آذربایجانین گونئی شهرلریندن اولان و کوردجه دانیشان بوکان شهرینده بایرامین بیر تورک عنعنه اولدوغونا ایناناردیلار و حتا تورکلری لاغا قویوب «عجمین ائوین ییخان بایرام»دئیه ردیلر. آنجاق ۱۳۷۷ راده لرینده تورکیه ده سیاسی بیرتبلیغات واسیطه سینه چئوریلمیش بایرام مراسیمی اوجالانین توتوقلاندیغیندان سونرا سورعت ایله بو شهره سیچرادی. بو عنعنه یه یابانجی اولان کوردلر بایرامی «کوچه لرده ماشین تکری یاندیرماق» ایله قوتلاییردیلار! اونلار بایرامین هانسی عنعنه ایله قوتلاندیغین گرچکدن بیلمه ییردیلر. ائله کی بیز تورک معلم لر درس کلاس لاریندا اونلارا نوروز دب لرین اویرتمک قرارینا گلدیک.هر حالدا کوردلرده نوروز بایرامی سورعت ایله یاییلماقدادیر و بیرلشدیریجی بیر تورنه دونوشمکده دیر. مقایسه ده آذربایجاندا بو تورنین اصالتینه باخمایاراق، جامعه نین اتمیسیته اولونماغینا و انسانلاری تجملاتا دوغرو یؤنلدن کاراکتئرلی عنعنه یه دونوشوب.نوروز بایرامی یونسکو قورولوشوندا:
میلادی ایلین ۲۳فئورال ۲۰۱۰ دا نوروز بایرامی آذربایجان جمهوریتی تشبوثو ایله یونوسکو سازمانیندا بین الخلق معنوی میراث اولاراق ثبت اولوندو. آذربایجان ایله یاناشی تورکیه اوزبکستان، قزاقستان، ایران، هیندوستان و پاکستان اولکه لری ایسه بو دوسیانی قالدیران طرفلرایدیلر. ترکمنستان و قیرقیزستان اولکه لری ایسه سونرالار بو لیسته قوشولدولار. یونسکو قطعنامه سینین متنینده هئچ بیر اولکه دن سوز گئتمه ییب و یالنیز نوروز بایرامینین هانسی بولگه لرده رسم اولدوغو قئید اولونوبدور. آنجاق سازمانینین اینترنت سیته سینده محض آذربایجاندا قورولان بو مراسیمدن بیر ویدئو و بیر فوتوشکیل ایله یاناشی، خبر درج اولونماقدادیر.