آذربایجان فولکلورونون نوع لری

علیرضا ذیحق
آذربایجان شفاهی خلق ادبیاتی و فولکلوری حاققیندا تدقیق آپاردیقدا ، اونون نه قَدَر مضمون و نوع جهتین دن زنگین اولدوقو گؤزه چارپیرسا دا، اَن بؤیوک بیر نقصان و بوشلوغودا دویوب – قانماق چوخ چتین دئییل . اودا آذربایجان فولکلورونون مختلف نوع لری نین دوزگون بیر سایاقدا بیر – بیر ساییلیب ، آیریلیب و معین ائتمه مک دن و بوتون لوک له بیر یئره توپلا نما ماغیندان عیبارت دیر. خصوصا کی اَل ده اولان آراشدیرما و تدقیق لره باخدیقدا ، ژانر جهتین دن آذربایجان فولکلوروندا بیر گه و واحید بیر سؤزه راست گلمه مک له بیر لیک ده ، گاهدان فولکلورون بعضی ژانر لاری دقیق تعریف لن مه ییر و چوخلی ژانرلارا دا اصلا ایشاره اولماییر . نئجه کی حؤرمتلی یازیچی ” دکتر جواد هیئت ” ، تألیف ائتدیگی ” آذربایجان شفاهی خلق ادبیاتی ” کیتابیندا فولکلورون مختلیف نوع لرین ۱۰ یئره بؤلوب و ” آذربایجان فولکلورون دان نیمونه لر ” کیتابی نین مؤلیفی بؤیوک تدقیق چی و فولکلور شناس ” دکتر سلام الله جاوید ” بو خصوصدا ۲۰ بؤلوم ده سؤز آچیب . آمما هر ایکی کیتابدا قئید اولونان حیصه لرین سایینا باخمایاراق و اونلاری تنقیدی جهت دن نظره توتمادان بعضی ژانرلارین تعریف و خصوصیت لری اوخوجولارا چاتدیریلمیرو بئله لیک له او نوع لردن دوزگون بیر چرچیوه اساسیندا بحث اولونمور.
مثلا ” دکتر جواد هیئت ” ، معین ائتدیگی فولکلور نوع لری نین ۸ – نجی حیصه سینده تکجه ” ناغیل لار ” کلمه سینه و او اساس دا سؤز آچماغا کیفایت له نیر سه ، ” دکتر سلام الله جاوید ” ، ” ناغیل لار ” و ” ناغیل یاراشیق لاری” عینوانلارینا ایشاره ائدیر . آمما اونلارین هانسی خصوصیت لره مالیک اولدوقلاریندان سؤز آچماییر . تکجه بیر آز دقت یئتیره نده گؤرونور ” ناغیل یارا شیقلاری ” همان ژانر دیر کی بؤیوک یازیچی و اوشاق ادبیاتی نین آدلیم سیماسی ” صمد بهرنگی ” اونلاری ” قوشماجا ” عینوانیله آدلاندیریر و بو اساس دا ” قوشماجا لار ” عمومیت له موزون و ریتمیک سؤز لر و شعر لر دیلر کی شفاهی خلق ادبیاتی نین باشقا نوع لرین دن تام حالدا فرق له نیر لر. ” علیرضا نابدل ” دئمیشکن : ” قوشماجالار دا خاص و معین بیر مطلب دن سؤز آچیلمیر . اونلار بیر تابلویا اوخشاییر لار کی مختلف رنگ و تصویر لر ایله دولو اولماقلا بیر لیک ده ، اؤز لرینه مخصوص بیر خصوصیت و یگانه لیک لری وار. قو شماجالاری بیر عیبارت له ایسه ” اوشاق نغمه لری ” آدلاندیرماق اولار . اونلار تئز لیک له اوشاقین ذهنین ده نقش اولوب حافیظه نین تقویتینده بؤیوک رُل اویناییر . اوشاقین تخیل قووه سین ایشه سالیر و گؤزل لیک لری دویوب قانماق دا اونلارا یاردیم گؤستریر…. بعضا ده قوشماجالار معین بیر وزن دن آسیلی اولمایاراق ، ناغیل لار دونیاسینی خاطیر لادان سئویملی تابلو لار کیمی دیر…”
بورادا قئید ائتمک لازیم دیر کی هم ” دکتر جواد هیئت “** و هم ده ” دکتر سلام الله جاوید “*** آذربایجان فولکلورونون بؤیوک شاخه سی اولان ” سایالاری ” اؤز بؤلمه لرین ده گتیر مه مک له برابر ” کوچه – بازار دیل ، اصطلاح و تعبیر لری ” نی و خرافاتی اینام ” لاری بوسبوتون اونوتموشلار. بو باخیم دان آذربایجان فولکلورونو چوخلو آیریجا بؤلوم لره آییر ماق اولسادا ، اَن چوخ یاییلمیش نوع لر عیبارتدیلر : ۱- اسطوره لر ( ده ده قورقود بوی لاری و …) ۲- داستان لار ( کوراوغلو ، عاشیق غریب ، اصلی کرم و باشقا عاشیق صؤحبت لری کی موخاطب لری بؤیوک لر دیلر.)
۳-عاشیق داستانلاریندا اولان قوشمالار، دیوان لار،گرایلی لار ، تجنیس لر و باغلاما لار
۴- ناغیل لار( آنا- بابا لار دیلیندن اوشاقلار اوچون سؤیله نیلن داستانلار.)
۵- قوشماجالار
۶- تاپماجالار،یاهالما جا لار، مسئله لر( دکتر جاوید ” یاهالماجا ” و” مسئله لر” حاققیندا اؤز فولکلور کیتابیندا ، لازیم اولان ایضاح لاری وئریب دیر.) ۷-ماهنی لار ۸- لایلا لار
۹- نازلامالار
۱۰-سایالار
۱۱- آغی لار
۱۲-بایاتی لار
۱۳- مزه لی سؤزلر ( لطیفه لر)
۱۴- آتا لار سؤزو
۱۵- آتالار سؤزونون کؤک لری
۱۶- اوشاق اویون لاری
۱۷- ملی نمایش لر( کوساگلین ، چؤمچه گلین و …)
۱۸- ملی رقص و موسیقی لر
۱۹- ائل عادت ،عنعنه و رسم لری ( دوغولوش ، توی ، یاس ، بایرام و فصیل لره مربوط مراسیم لر)
۲۰- کوچه – بازار دیل ، اصطلاح و تعبیر لر
۲۱- خرافاتی اینام لار ( موهومات )و ..