تعیین نام سال شمسی در دوره 12 ساله حیوانی تقویم ترکی

اشاره : تقویم دوازده حیوانی ترکان از دیدگاه ابوریحان بیرونی و محمود بن الحسین بن محمد الکاشغری در پست تورکلرین 12 حئیواتلی تقویمی را بزبان ترکی آوردیم.

بجزابوریحان بیرونی، محمد بن الحسین بن محمد الکاشغری که معاصرابوریحان نیز بوده است در دیوان لغات الترک (نگاشته شده در سال ۴۴۶ هجری قمری) انتساب تقویم دوازده حیوانی به ترکان را با آوردن نام دوازده حیوان و نام هر یک از این حیوانات را برای سالی انتخاب کرده اند

تقویم ترکی12 حیوانی، از حدود قرن هفتم هجری قمری، به تقویم ایرانیان راه یافت. این تقویم از نوع شمسی – قمری است، بدین معنی که سال آن و ماه های آن قمری است. اسامی 12 ماه قمری این تقویم در ترکی به ترتیب به معنی : ماه اول، ماه دوم و... نامیده می شود. این تقویم دارای دوره 12 ساله حیوانی است که اسامی معادل فارسی سال های آن، به ترتیب عبارتند از :

سال ترکی : معادل فارسی

سیچان ایلی : سال موش

اینه ک ایلی : سال گاو

باریس ایلی : سال پلنگ

دوشان ایلی : سال خرگوش

لوی ایلی : سال نهنگ

ایلان ایلی : سال مار

آت ایلی : سال اسب

قویون ایلی : سال گوسفند

پیچی ایلی : سال میمون

تویوق ایلی : سال مرغ

ایت ایلی : سال سگ

دونقوز ایلی : سال خوک

در ایران، استفاده از این تقویم در دوره صفویه (907 تا 1135 هجری قمری) متداول شد. از آن زمان تا اواسط قرن سیزدهم هجری قمری که جایگزین تقویم جلالی شد، بیشتر در امور دولتی و شرح وقایع تاریخی، در کنار تقویم های هجری قمری، جلالی و غیره استفاده می شد. در سال 1329 هجری قمری ( مطابق 1289 هحری خورشیدی برجی)، تقویم شمسی برجی به جای این تقویم رایج شد. سرانجام در سال 1304هجری شمسی که تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی پذیرفته شد، به طور صریح استفاه از سال های دوره 12 ساله حیوانی منسوخ شد. با وجود این، هنوز هم در بعضی از انواع تقویم های ایرانی، از نام سال هجری شمسی در دوره 12 ساله حیوانی استفاده می شود که از این پس در مقاله حاضر، به اختصار" نام سال هجری شمسی" نامیده می شود.

تقویم دوازده حیوانی ترکان تا سال ۱۳۰۴ هجری شمسی در متون ادبی و تاریخی نقش آن مشهود است. از سال ۱۳۰۴ که تقویم ایران اصلاح می شود، دراسامی ماه ها، بروج دوازده گانه جای خود را به ماه های زرتشتی باستانی می دهد، استعمال آن تقویم در متون ادبی و تاریخی منسوخ می گردد. اما به علت داشتن ریشه عمیق در فرهنگ عامه مردم هنوز سینه به سینه نقل می شود. بیشتر در مواقع تحویل سال مورد توجه خاص و عام است تا بدانند که اسم سال آینده چیست، سال آتی به چه حیوانی تعلق دارد، تا با پیشگوئی هائی که می شود در اوضاع سیاسی و اجتماعی آینده نظر کنند.

با توجه به متون فوق در می یابیم که تقویم ازآن زمان درایران معمول شده است که امروز ما آن را بنام تقویم دوازده حیوانی ترکان می نامیم، هر یک از سال های این تقویم به اسم حیوانی نام گذاری شده است که از موش شروع و به خوک ختم می شود و یک دوره دوازده ساله را تشکیل می دهد. به تحقیق معلوم شده است که اصل اسامی آنها ترکی بوده و بعدها اعراب و فارسی زبانان این تقویم را در آثارشان بکار برده اند، با این تفاوت که اینان این اسامی ترکی حیوان ها را به زبان های خود برگردانده اند، ازآن جمله ادیب و شاعر قرن هفتم هجری ابونصرفراهی در اثر بدیع و جاودانی خود « نصاب الصبیان » آنها را به زبان فارسی و عربی و به صورت شعر درآورده است.

با توجه به اینکه این تقویم، نه تنها در متون ادبی و تاریخی ما و بخصوص ترکان ایران جائی برای خود بازکرده بلکه درفرهنگ عامه ما نیز نفوذ عمیق پیدا کرده است. به طوری که در زمان حاضر هر یک ازسال های را منسوب به یکی ازاین حیوانات می کنیم، مخصوصاً موقع تحویل سال برای آن اهمیت فراوان قایل هستیم و ازطرفی این تفکر و اندیشه حاصل شده است که خصوصیات هر یک ازاین حیوانات تأثیری در وقایع سال جدید دارد و همین طور در روحیات و خلق و خوی و سرنوشت افراد و متولدین آن سال مؤثرمی باشد. مثلاً سال اسب، سالی پرتحرک و پرفعالیت، با پیروزی تلقی می شود و یا سال سگ، سالی پرمخاطره و توأم با سوءتفاهم و دشمنی و ستیز می باشد.

جدول تعیین نام سال هجری شمسی :

این جدول توسط نگارنده مقاله حاضر طرح شده است و سه قسمت دارد. قسمت های فوقانی، راست و میانی، به ترتیب دو رقم سمت چپ، دو رقم سمت راست و نام سال هجری شمسی را مشخص می کنند. با استفاده از این جدول می توان نام سال، 2100 سال هجری شمسی (0 - 2099  ) را تعیین نمود. برای آشنایی با روش استفاده این جدول به ذکر مثال زیر می پرد ازیم.

مثال1 – نام سال 1370 هجری شمسی را تعیین می کنیم.

 از قسمت های فوقانی و راست جدول به ترتیب اعداد 13 و 70 را مشخص می کنیم. از خانه های مربوط به اعداد یاد شده، دو خط به ترتیب یکی به سمت پایین و دیگری به سمت چپ در نظر می گیریم. در قسمت میانی جدول، در خانه مربوط به تلاقی این دو خط، کلمه " گوسفند " نوشته شده است. بنابراین، نام سال 1370 هجری شمسی " قویون =گوسفند " است.

مثال2 – نام  حیوان سال 1393 هجری شمسی را در تقویم دوازه حیوانی ترکی تعیین می کنیم.

 از قسمت های فوقانی و راست جدول به ترتیب اعداد 13 و 93 را مشخص می کنیم. از خانه های مربوط به اعداد یاد شده، دو خط به ترتیب یکی به سمت پایین و دیگری به سمت چپ در نظر می گیریم. در قسمت میانی جدول، در خانه مربوط به تلاقی این دو خط، کلمه " آت= اسب " نوشته شده است. بنابراین، نام سال 1393 هجری شمسی " آت = اسب " است.