الله اینسانی خلق ائدیب یئر اۆزونده خلیفه سئچدی. یئر اۆزونو و ایچینده اوْلان هر شئیی اوْنون اۆچون یاراتدی و اوْنون خیدمتینه بۇراخدی. حیاتی درک (فیقه) اۆچون، اینسان دئییلن وارلیغی، اینسانین یئر اۆزونده روْلونو درک ائتمه‌لی‌ییک. اینسان ایسه هم کیشیدن هم ده قادیندان عبارتدیر. نه قادی‌نین روْلونو کیشی، نه ده کیشی‌نین روْلونو قادین حیاتا کئچیره بیلر.

بۇ مۆقدّیمه‌لری هر زامان ائشیتسک، اوْخوساق، گؤرسک و یازساق دا، بیر داها خاتیرلاماغا و باشدا قئید ائتمه‌یه گرک واردیر.

قادی‌نین ائوده، عائله‌‌ده، اۇشاقلارین حیاتیندا بؤیوک روْلو اوْلدوغو کیمی، جمعیّتده، جمعیّتین قۇرولوشوندا دا بؤیوک روْلو وار. تصوّور ائدین کی، جمعیّتده قادین حکیم یوْخ، مۆعلّیمه یوْخدور. دۇل و یا بوْشانمیش قادینلار اۇشاقلارییلا تک باشینا، ایشلمیرلر و اوْنلارا باخان دا یوْخدور. یقین کی، قادی‌نین ایشله‌مه‌سی حاقدا صؤحبت گئده‌جیی آنلاشیلدی؟!

قادی‌نین ایشله‌مه‌سی، اینسانلار آراسینا چێخماسی بضا حرام اوْلدوغو کیمی، بضا ده واجیبدیر. قادینلار خسته‌لنرکن اوْنلاری مۆعاینه‌ و مۆعالیجه‌‌ ائده بیله‌جک قادین حکیملر یوْخدورسا، همین جمعیّتده قێزلارین تحصیل آلماسی و جمعیّتین احتیاجینا اۇیغون ایختیصاصلاشدیریلماسی مۆطلقدیر. یۇخاریدا دا قئید اوْلوندوغو کیمی، اگر قادین اۇشاقلاری ایله تک باشینا قالیبسا و هئچ کیم اوْنلاری حمایه‌‌سینه گؤتورمک آرزوسوندا دئییل، اوْ قادین باجاردیغی و بیلدیگی پئشه‌ده ایشله‌یه‌رک عائله‌‌سینی مۆطلق ساخلامالیدیر، بۇ، اوْنا زروریدیر.

عصرلر بوْیو قادی‌نین ایشله‌مه‌سی ایله علاقه‌‌لی یارانان پروْبلئملر ایسه یا بۇ مثلاین ایفراتا اۇغراماسیندان، یا دا دۆزگون یؤنلندیریلمه‌مه‌سیندن ایره‌لی گلمیشدیر. یا قادی‌نین ائوده اۇشاقلاری وار، اوْنلارین تربیه‌سی، ائو ایشلری، ضعیف اوْلماسی، آغلیندا ناقصلیک، حیسسلرینه چوْخ قاپیلماسی و سایر کیمی مین جۆر اساسسیز بهانه‌لرله جمعیّته بۇراخمامیش و کیشی‌نین اسارتینده ساخلامیشلار. یا دا قادین آزاد اوْلمالیدیر آدی آلتیندا، اوْنون تدریس، تعلیم، تربیه‌سی و ایشله‌مه‌سی ایله کیفایتلنمه‌یه‌رک اوْنو قادینلیغینا یاراشمایان ایشلره سؤوق ائتمیشلر، بیر آلت کیمی اللرده اوْیناتمیشلار، یئنه ده کیشیلرین اسارتینه بۇراخمیش، یالنیز کیشیلرین هوسلرینه و ایستکلرینه اۇیغون ایشلری گؤردورموشلر. هر ایکی حالدا قادینی کیشی‌نین اسارتینده ساخلامیشلار.

قادین هئچ بیر حالدا اسارتده قالا بیلمز. قادین دؤرد دیوار آراسیندا ائو خانیمیدیر آدییلا هئچ بیر حالدا حبس اوْلونمامالی، جمعیّتدن ایزوْلیاسییا ائدیلمه‌مه‌لیدیر. “قادینلارینیزدان زینا ائدنلره قارشی اؤز آرانیزدان دؤرد شاهید تۇتون! اگر اوْنلار (بۇ ایشه) شهادت وئررلرسه، همین قادینلاری اؤلنه قدر، یاخود الله اوْنلار اۆچون بیر یوْل آچانادک ائولرده حبس ائدین!” (نیسا، 15). آیه‌دن بیلیندیگی کیمی الله یالنیز بیر حالدا قادینلارین ائوده حبس اوْلونماسینا ایجازه وئرمیشدیر. اوْنون دا طبیعی کی، شرطلری واردیر. قادینلارین ایسته‌دیکلری هر یئره گئدیب گیرمه‌لری، لاییق اوْلمایان حاللارا دۆشمه‌لری، اۇیغون گلمه‌ین ایشلرده چالیشمالاری یئنه ده اسارت آلتینا دۆشمه‌لری دئمکدیر. بزَنیب-دۆزه‌نیب، عطیرله‌نیب، اوْنلارا باخان کیشیلره خوْش اوْلسون دئیه ائودن چێخان، ایشه گئدن قادینلار کیشیلرین هوسلری‌نین، هر یئنی سئزوْن موْدایا اۇیغون گئییملر آلارکن یئنی تئندئنسییانین، فوْرمالارینا و گؤرونتولرینه گۆنده مین جۆر دیَیشیکلیک ائدرکن رفیقه‌لری‌نین و باشقا اینسانلارین اسیرلری اوْلورلار. هر ایکی طرفین ده فیکیرلری، ریلری و قوْیدوغو شرطلر رد اوْلونمالیدیر. ربّیمیز نئجه بۇیوروبسا، اوْ جۆر ائتمه‌لی‌ییک، ان گؤزل و ان دوْغرو بیلن ده اوْدور. عدالتلی اوْلماق، هر بیر شئیی دوْغرو-دۆروست اؤلچوب بیچمک گرکدیر. “...ترزینی (عدالت ترزیسینی) اوْ قوْیدو! اوْنا گؤره کی، چکیده حدّی آشمایاسینیز. ترزینی دۆز تۇتون، چکینی اسکیلتمه‌یین!” (رحمان) قادین یاخود کیشی، هر بیری‌نین اؤزونه گؤره وئریلن روْلونا و مسعولیّتینه گؤره سوْرولاجاقدیر. هئچ بیری ده بیر-بیریندن نه آشاغی سویّه‌ده دئییل، یاخود دا مۆکافات و جزادا آرالاریندا فرق قوْیولاجاقدیر. “ایستر کیشی، ایسترسه ده قادین اوْلسون، من هئچ بیرینیزین عملینی پۇچا چێخارمارام. سیز (هامینیز) بیر-بیرینیزدنسینیز (دینده کیشی، قادین عینیدیر).” (عالی عمران، 195). “مؤمین کیشیلرله مؤمین قادینلار بیر-بیرینه دوْستدورلار (هایاندیرلار).” (تؤوبه، 71).

اللهین قادین و کیشی آراسیندا قوْیدوغو طبیعی ایختیلافلار و فرقلر واردیر کی، اوْنو آیریسئچکیلیک کیمی قبول ائتمک لازیم دئییل، عکسینه هر بیر فرقه گؤره جمعیّتده یؤنلندیرمک لازیمدیر. قادین حامیله اوْلور، 9 آی اۇشاغی بطنینده گزدیریر، اوْ اۇشاغی دۆنیایا گتیریر، اوْنو عمیزدیریر، اوْنون قایغیسینا قالیر. بۇنلاری ایسه کیشی هئچ بیر زامان ائده بیلمز.

قادی‌نین هر هانسی وظیفه‌‌ده ایشله‌مه‌سی، ائودن علاوه‌‌ بیر ایشله مشغول اوْلماسی شرطلرینه و چرچیوه‌لرینه گلدیکده ایسه، قێساجا آشاغیداکیلاری قئید ائتمک اوْلار؛

- ایلک اؤنجه همین ایش و یا وظیفه‌‌ دۆزگون، دوْغرو-دۆروست اوْلمالیدیر. مثلا، گئدیب رقّاصه ایشله‌یه بیلمز. طبیعی کی، بۇ مسئله‌‌ده کیشییه ده دوْغرو-دۆروست اوْلمایان یئرده ایشله‌مک گۆناهدیر. گۆناه و نلاییق ایشلر اوْلدوغو کیمی، بعضی ایشلر ده واردیر کی، یا کیشییه اۇیغون دئییل، یا دا قادینا. مثلا، قادین بیر مۆدورون سئکرئتاری (کاتیبه‌سی) اوْلاراق، تک باشینا اوْنونلا بیر کابینئتده ایشله‌یه بیلمز. بۆتون بۇ نۆانسلار نظره آلینمالیدیر.

- قادی‌نین اساس وظیفه‌‌سییله ضدیّت یاراتمامالی، کوْنفلیکتلر چێخمامالیدیر. چۆنکی قادین ان اوّل حیات یوْلداشی و آنادیر. بۇ ایکی عهده‌لیگی مسعولیّتینی ایلک نؤوبه‌ده تام یئرینه یئتیره بیلدیگی حالدا باشقا ایشلری ائده بیلر.

- ایسلام دینینین ادب-ارکانلاری، اخلاق-مدنیّتی چرچیوه‌سینده حرکت ائتمه‌لیدیر. مثلا، ائودن چێخیب ایشه گئدرکن، گئییمینی ربّی‌نین بۇیوردوغو کیمی گئیمه‌لی، عطیرلنمه‌دن، جاذیبه‌دار شکیلده بضامه‌دن، یوْلدا نازلاناراق گزمه‌دن، ایشده ناز-عشوه‌ ایله دانیشمادان و سایره کیمی عامللری نظره آلاراق، وظیفه‌‌سینی یئرینه یئتیرمه‌لیدیر. دایم خاتیرلمالیدیر کی، ربّی بۇ مسئله‌‌لره چوْخ اؤنم وئرمیش و اوْنون حرکتلرینی و گئییمینی خۆصوصی قئید ائده‌رک مۆعیّن بۇیوروقلار نازیل ائتمیشدیر. “مؤمین قادینلارا دا دئ کی، حراما باخماییب گؤزلرینی آشاغی دیکسینلر و جینسیّت عضولرینی زینادان قوْروسونلار. قوْی اوْنلار – گؤروننلر استثنا اوْلماقلا، زینتلرینی نامحرمه گؤسترمه‌سینلر؛ اؤرتوکلرینی یاخالاری‌نین اۆستونه سالسینلار” “گیزلتدیکلری زینت اشیالاری بیلینسین دئیه آیاقلارینی یئره وۇرا-وۇرا یئریمه‌سینلر.” (نۇر، 21) “اگر اللهدان قوْرخورسونوزسا، یاد کیشیلرله نازلانا-نازلانا دانیشمایین،” (احزاب، 32) “ایلک جاهیلیّه‌ دؤورونده اوْلدوغو کیمی آچیق-ساچیق گزمه‌یین.” (احزاب، 33).

سوْنوندا قێسا اوْلاراق بیر داها قئید ائتمک لازیمدیر کی، بۇ مؤوضودان قادی‌نین مۆطلق ائودن چێخماسی، ایشه گئتمه‌سی، هانسیسا وظیفه‌‌ده مۆطلق ایشله‌مه‌سی پروْپوْقانداسی دئییل. بیر شئیی آنلاماق لازیمدیر کی، قادی‌نین ایشله‌مه‌سی یا گۆناه اوْلا بیلر، یا دا واجیب اوْلا بیلر. مثلا، بۇ آیه‌یه بیر نظر یئتیرک؛ “اوْ، مدین سۇلاغینا گلیب چاتاندا قۇیونون یانیندا حئیوانلارینا سۇ وئرن آداملار گؤردو. اوْنلارین یاخینلیغیندا دا قوْیونلارینی اوْ بیری حئیوانلاردان گئری چکن ایکی قێز گؤروب: "سیزه نه اوْلوب؟"– دئدی. اوْنلار دئدیلر: "چوْبانلار حئیوانلارینی سۆروب آپارمامیش بیز قوْیونلاریمیزا سۇ وئره بیلمیریک. آتامیز دا چوْخ قوْجادیر"” (قساس، 23). بۇرادا مۇسا پئیغمبرین گؤردویو قێزلار، آتالارینا قایغی گؤسترمه و اوْنا باخما مجبوریّتیندن حئیوانلاری گۆدمکله اؤزلری مشغول اوْلوردولار. طبیعی کی، بعضی حاللاردا قادی‌نین ایشله‌مه‌سی نه گۆناه دئییل، نه زروری دئییل، اوْ زامان بوْش واختلارینی بیلدیگی و اؤیرندیگی ایختیصاصینا اۇیغون ایشله مشغول اوْلا بیلر.

مۆسلمان جمعیّتین عاغیللی بیلیکلی، مۆعلّیمه‌لری، مۆربّیه‌لری (تربیه‌چیلر)، پروْفسوْرلاری، حکیملری، پسیخوْلوْقلاری و سایره ایختیصاصلاشمیش قادین کادرلاری اوْلمالیدیر.

حاضیرلادی: شاهمار کریموْو / آزئریسلام.جوْم

"حیات فیقهی" سیلسیله‌سی‌نین اؤنجه‌کی یازیلاری: