دورنانیوزون آلدیغی بیلگی‌یه گوره، آذربایجان خلقی‌نین بوگون و ائله اوزون قرن‌لردن بری اورتاقلاشا دانیشیق و یازیشما میللی دیلی اولان «تورکو»، «تورکجه»، «آذری‌تورکجه‌سی» و عمومیتده «آذربایجان دیلی» انسانی جغرافیا باخیمیندان همین آدلاتانینان اؤلکه‌لردن علاوه، ایرانین بیر چوخ بؤلگه‌لرینده توپلوم یا داغینیق تورک سویلولارین ـ تورکیه و عراق سرحدلریندن توتموش تا خراسان اؤلکه‌سی‌نین داغباسارلاری و خزرین دالغا دؤیرلریندن توتموش تا فارس و کرمان دوزنگاهلارینا کیمی، بو دیلده قونوشور و اؤز دویغو، دوشونجه و ایستکلرینی بو دیلده سؤیله‌ییرلر.

اتنیک و سوی یاخیمیندان آلتائیک (اورال ـ آلتای) دیللریندن ساییلان بو دیل، ان قدیم عصیرلردن اورتا آسیا دوزلوقلاریندان کؤچوب گلن تورک سویلو ائل‌لرین آنا دیلی کیمی، تاریخ بویونجا جانلی صورتده گلیشیب بو گون‌کو دورومو اؤزونه آلمیشدیر.

بوگون آذربایجان دیلی تورک دیل‌لری عائله‌سینده غرب دیل‌لری جرگه‌سینده (خزر دنیزی‌نین غربینده یاییلدیغی اوچون) سیرالانیر و اؤز قورولوش و یاپیمی باخیمیندان تورکیه و تورکمن دیل‌لرینه داها یاخیندیر.

بو گون‌کو آذربایجان جومهوریسینده میللی دیل و ائلجه‌ده دؤولت دیلی ساییلیر. بو دیل، گونئی آذربایجاندا ایل‌لر بویو یاساق‌لاندیغی حالدا، ایندی‌لیکده گلیشمه‌ده و اؤزونه لایق یئری قازانماقدادیر.

بو گون ایران آذربایجانیندا یارانان میللی ـ دموکراتیک اویانیش شرایطینده ایران تورک سوی‌لولاری اؤز کیملیک‌لرینی، وارلیق‌لارینی و تاریخی مدنیت‌لرینی منیمسه‌مه‌کده دیل‌لرینی هویت‌لری‌نین ان دگرلی وثیقه‌سی کیمی داها دریندن اؤیرنمک و اؤیرتمکده اولدوقجا شرفلی امک صرف ائتمه‌ده‌دیرلر.

بو هامیمیزا آیدین‌دیرکی، گئچمیشده ایل‌لر بویو یارانان آشیری شوونیزم و آسیمیلاسیون سیاستی نتیجه‌سینده اؤلکه‌ده خلق‌لرین هر جور دموکراتیک و میللی ـ فرهنگی حقوق‌لاری انکار و تحقیر ائدیلدیگی سیرادا، اذربایجان دیلی‌ده بیر قایداسیز و ضابطه‌سیز دیل کیمی تانیتدیریلمیشدیر. حال‌بوکی بو دیل، قایدا ـ قانون و سؤز بیچیمی باخیمیندان بیر قانونا اویغون و جانلی بیر دیل کیمی، هر جور آسیمیلاسیون باسقیسینا سینه گرمیش و اؤز گلیشمه یولونا دوام ائتدیریب و ائتدیرمکده‌دیر.

بیز بو کورس‌لاریمیزدا دیلیمیزین بیر سیرا قانونا اویقونلوق‌لارینی و اونون قورولوشوندا اولان ضابطه و اینجه‌لیک‌لری منیمسه‌ییب، امید ائدیریک یاخین گله‌جکده ایمکان‌لار و شرایط یاراندیقجا آذربایجان دیلی اؤلکه‌نین مکتب‌لرینده درس پروگراملارینا داخل ائدیله‌جک، اونیورسیته‌لرده و دونیانین باشقا علم اوجاقلاریندا اؤزونه لایق یئر آچاجاق و آکادمی یاراداجاق و خلقیمیزین بو بؤیوک تاریخی ـ میللی ایسته‌یی دوغرولاجاقدر.

دیل‌لرین دوغولوشو

دیل‌لرین دوغولوشو بحثینده دیل‌چیلر ایکی قروپا آیریلمیشلار:

۱ـ مونوژنیست‌لر: یئر اوزونده بوتون دیل‌لرین بیر تک قایناقدان، یعنی بیر تک دیلدن دوغموش اولدوغونو دوشونورلر.

۲ـ پولیژنیست‌لر: دیل‌لرین آیری ـ آیری قایناق‌لاردان دوغوب گلیشدیک‌لرینی ایره‌لی سورورلر.

هر دیل‌چی‌نین یئر اوزونده کی بوتون دیل‌لری کامیل بیلمه‌سی دوشونوله‌سی دگیل: نه قدر درین گؤروشلو و گنیش بیلگی‌لی اولور اولسون، هر دیلچی یئر اوزونده‌کی دیل‌لرین ان آزی ایله اوغراشیر. بو جهت‌دن هئچ بیر دیل‌چی اؤزو اوغراشدیغی دیلی ان قدیم، ان یاشلی دیل اولدوغونو ایره‌لی سورمک ایسته‌مز. آمما بو کیمی دیل‌چی‌لر دیلین دوغولوشو باره‌ده بیزه ایشیق ساچیرلار. بوندان علاوه، ایستر بیر تک قایناق‌دان، ایسترسه ده آیری ـ آیری قایناق‌لاردان دوغولدوق‌لاری دوشونولن دیل‌لرین دوغوشو انینده ـ بویوندا کلمه‌نین دوغوشو دئمک‌دیر. چون‌کی دیلین ان کیچیک آنلام‌لی واحیدی کلیمه‌دیر. بئله‌لیکله، دیل بیلگی‌لری، ایلک دیل واحدی‌نین، یعنی ایلک کلیمه‌نین دوغوشوندا اورتایا چئشیت‌لی نظریه‌لر قویموش‌لار. بو نظریه‌لرین منیمسه‌مه‌سی و آراشدیرماسی دیلین دوغوشو مسئله‌سینه یئنی دریچه‌لر آچاجاق.

یئر اوزونده دیللر

هر اینسان ییغینجاغی‌نین بیر دیلی واردیر. تورکجه‌ده بو دیل او توپلومون آدینا: جه، جا، چه، چا اکلرین‌دن بیری‌نین گتیریلمه‌سیله آدلاندیریلیر: تورکجه، فارسجا، عربجه، آلمانجا، انگلیسجه…

یئر اوزونده بو گونه قدر ۸۰۰۰ دیل قونوشولماق‌دادیر. بون‌لاردان آنجاق بوگون ۱۱۸ دیلین دؤولت دیلی کیمی ایشلندیگی‌نی گؤرورک. تورک دیلی ان قدیم حکومت دیلی کیمی بو سایین ایچینده یئر آلماق‌دادیر.

یئر اوزونده دیل‌لر سؤز قورولوشو باخیمیندان دیل عائله‌لری آدلاندیریرلار. بیر چوخ دیل‌چی‌لر اؤز اینجه‌لمه و آراشدیرمالاریندا دیل‌لر آراسیندا بیر سیرا بنزه‌ییش‌لر و یاخینلیق‌لار گؤرمک‌ده دیرلر.

یئر اوزونده‌کی دیل‌لر سؤز قورولوش‌لاری باخیمیندان اوچ قروپا آیریلیرلار: بیر هیجالی دیل‌لر، اکله‌مه‌لی (التصاقی) دیل‌لر و ترکیبی دیل‌لر.

۱ـ بیر هجالی دیللرده بوتون کلیمه‌لر تک ـ تک هجالارین بیر ـ بیرینه یاناشماسیندان یارانیرلار. بونلاردا سؤزلر هئچ جور یاپیشیق آلمازلار. کلیمه‌لرین داشیدیغی وظیفه‌لری جومله‌ده‌کی یئرلردن آنلاشیلیر. بونا گؤره ده جومله دن قیراخداکی بیر کلیمه‌نین اد، صفت، ظرف، فعل اولدوغو آنلاشیلماز. مثال اوچون: چینجه ( Wo bu pa ta ) جومله‌سی تک هجالی کلیمه‌لردن قورولموشدور. بو کلیمه‌لرین آنلاملاری بئله‌دیر: «من دگیل قورخاق سن» بیزیم دیلیمیزجه «من سندن قورخمام» دئمکدیر.

بیر هجالی دیللرین قروپوندا وورغونون و تونلامانین بؤیوک اهمیتی واردیر. مثال اوچون: ( ta ) کلیمه‌سی جومله‌ده کی یئرینه و وورغوسونا گؤره بؤیوک، بؤیوکلوک، چوخ بؤیوک، بؤیولتمک آنلاملارینی تاپا بیلیر.

چین و تبت دیللری بیر هجالی دیللر قروپونا داخلدیر.

۲ـ اکله‌مه‌لی «التصاقی» دیللرده کلیمه‌نین کؤکو (ریشه‌سی) ثابتدیر و هئچ حالدا اونون سس بیچیمی دگیشمیر. اکلر کؤکلره قوشولماسیله هم یئنی سؤزلرین یارانماسیندا و هم ده کؤکلرین جومله‌ده اؤزونه اویغون یئر قازانماسیندا یاردیم گؤستریر. بورادا اکلر آسانلیقلا کؤکلردن آییرد ائدیله بیلیر.

اکله‌مه‌لی (التصاقی) دیللرده اکلر ریشه‌نین اؤنونه یا سونونا گتیریله بیلیر. بو اؤزللیگه گؤره اکلملی دیللر اؤن اکلی و سون اکلی آدی دا آلا بیلیر. اذربایجان دیلی سون اکلی دیللر سیراسیندا دورور.

۳ـ ترکیبی یا تحلیلی دیللر: بو قروپ دیللرده ده اکلر کؤکون هم اؤنونه، هم سونونا آرتیریلیر. لاکین بوقروپ دیللرده، خصوصیله فعللرین قورولوشوندا، کؤکون اؤزونون سس قورولوشوندا دا دگیشمه لر اوز وئریر. بعضاً کؤکون سس قورولوشو اساساً دگیشیلر. بیر پارا دیللرده بو دگیشمه اؤزه‌للیگله فعلین کؤکونده اؤزونو گؤستریر.

در افعال بی قاعده که در گروهی از زبانها رواج دارد، نشانگر تحلیلی بودن آن زبانها محسوب می‌شود. در زبان عربی وجود کلمات قیاسی و سماعی و در زبان فارسی افعالیکه در تعریف آنها ترکیب صوتی ریشه بهم می‌خورد این دو زبان را بسوی گروه زبانهای تحلیلی می‌برد.

دانیشیق دیلی ، یازی دیلی

دانیشیق دیلی ائشیتمه یولو ایله، سسلرین قولاق یولو ایله ائشیدیلمه‌سیندن یارانیر. بیز ائوده، کوچه ـ بازاردا ، گؤنده‌لیک یاشاییشدا ایشلتدیگمیز دیلدیر.

قونوشما دیلی، هر خلقین دیل تاریخینده اصلی دیل اولموش و یازی دیلیندن دؤنه ـ دؤنه اؤنجه یارانمیشدیر.

قونوشما دیلینده یاشاییش و یئنی یارانان یئنیلیکلر ایله رابطه‌ده بیر تازالیق گؤرونور. نمونه اوچون، بیر آدامین بو گونکو قونوشماسیله بیر از سونراکی دانیشماسیندا ایشلتدیگی بیچیم آراسیندا آشاغا ـ یوخاری بیر آیریلیق، یئنی بیر یاتیم و تازالیق حس ائدیلیر. یئر اوزونده‌کی دیللرین سؤزلرینی سؤیله‌مکده چوخ آیریلیقلار گؤرونور. بو ایریلیقدان دانیشیق دیلینده لهجه‌لر، شیوه‌لر یارانیر.

دانیشیق دیلی جانلی دیل اولدوغو حالدا، اوندا ایشله‌دیلن سؤزلرین سایی دیلین لغت ذخیره‌سینه نسبت محدود دور و سؤزلر بیر چوخ حاللاردا گونده لیک یاشاییشدا ایشله‌دیلن کلمه‌لر و تعبیرلردیر. بورادا ایشله‌دیلن سؤزلر اولدوقجا ساده و آیدیندیرلار.

دیلین تاریخی گلیشمه‌سی و زنگینلشمه‌سی ایله یاناشی اوندا اولان لهجه‌لردن بیری یازی دیلی دورومو آلیر. یازی دیلی همان لهجه‌نین   تاریخی شرایطه دایاناراق ایره‌لیله‌مه‌سیندن مئیدانا چیخیر. یازی دیلی جانلی دانیشیق دیلی ایله باش ـ باشا ایلگیلندیرمه‌دیگی حالدا اولا بیلسین ساختالاشیر و دانیشیق دیلینده اولان ساده‌لیک و آیدینلیغی ایتیریر. یازی دیلی عمومیتله کیتابلاردا، مطبوعاتدا، یازیشمالاردا، رسمی دیالوقلاردا و هابئله توپلوم رابطه اورگانلاری (رادیو ـ تلویزیون کیمی) قوروملاردا ایشله‌دیلیر.

یازی دیلی بیرلیکده هر خلقین معنوی و مدنی ـ تاریخی وارلیغینی ثبت ائدیب، سونراکی نسیللره ساخلاماقدا بؤیوک اهمیته مالکدیر. یازی دیلی، هر خلقین تاریخی حافظه‌سی‌دیر.

تورکجه‌نین زنگینلیگی و وئریملیلیگی

تورک دیلی اولدوقجا قدیم و زنگین بیر دیلدیر. اونون زنگین بیر دیل اولدوغونا ایلکین ۱۱ـ نجی میلادی یوز ایلینده کاشغرلی محمودون یازدیغی «دیوان لغات الترک» آدلی سؤزلوگو گؤسترمکده‌دیر. بو سؤزلوکده‌کی تورکجه کلیمه‌لرین و وئریلن اؤرنکلرین بوللوغو، تورک دیلی‌نین گئنیشلیگینی و زنگینلیگینی بیلدیریر. اورادا تورکجه‌نین عربجه زنگین بیر دیل اولدوغو گؤستریلیر.

۱۳ـ نجی میلادی یوز ایلینده فخر الدین مبارکشاه «شجره انسابا» یازدیغی باش سؤزده، عربجه‌دن سونرا، تورکجه‌نین داها اییی و داها گؤستریشلی بیر دیل اولدوغو دوشونجه سینی ایره‌لی سورور

۱۵ـ نجی یوز ایلده، امیر علیشیر نوائی «محاکمه اللغتین» آدلی اثرینده تورکجه‌نین فارسجادان داها زنگین دیل اولدوغونو کسگین لیکله گوسترمیشدیر… .

تورکجه‌نین لغت فوندو بیر طرفده دورسون، اونون گرامر قایدا و قانونلارا اویغونلوقلاری بو دیلی سس قورولوشوندان توتموش تا جمله و کلام قرولوشونا قدر بیر هارمونیک و بیچیملی دیل اولدوغونا اثبات ائدیر. بیر مثال اولاراق تورک دیللرینده فعللرین چوخ وسعتلی اولدوغو حالدا، بو دیللرده قاعده‌سیز فعلدن بیر نشان گؤسترمک چتیندیر.

تورکجه‌نین و ائله‌جه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین یوخسول و چاتیشمازلیغینی سؤیله‌ینلر یوخ دگیل. بونلار بو دیلین سؤز خزینه‌سی‌نین زنگینلیک و وئریلملی لیگیندن خبری اولمایانلار و اونون سؤز وئریملیگینه اینانمایانلاردیرلار. حالبوکی، تورکجه سؤز داغارجیغی جهتدن زنگین اولدوغو کیمی کلیمه سؤز تؤرتمه‌یه‌ده اولدوقجا ال وئریشلیدیر.

تورکلرین تاریخ بویونجا ایشلتدیگی الفبالار:

۱ـ تورکلرین چوخ قدیم چاغلاردا ایکی الفباسی اولدوغو معلومدور: گؤی تورک الیفباسی، اویغور الیفباسی.

Aـ گؤی تورک الیفباسی : اورتا آسیانین قوزئیینده یاشامیش اولان گؤی تورکلرین الیفباسی ۳۸ حرفدیر. بو حرفلردن دؤردو سسلی، اوچو بیرله‌شیک (مرکب)، اوتوز بیری سس سیزدیر.

گؤی تورک یازیسی ساغدان سولا دوغرو یازیلیر، حرفلر بیر ـ بیرلرینه بیتیشدیریلمز. سطیرلر، یوخاریدان آشاغی دوغرو یئنه‌ر. بو یازی‌نین میلاددان آلتی ـ یئددی یوز ایل اؤنجه ایشلندیگی سانیلماقدادیر. گؤی تورک الفباسیله یازیلان متنلرین ان اؤنملیسی مغولستانداکی اورخون اثرلریدر. بو باخیمدان گؤی تورک الفباسینا اورخون الفباسی دا دئییلیر.

اورخون یازیلارینی بیرینجی دفعه اوخویان دانمارکیلی بیلگین ویلهلم تومسون اولموشدور.

Bـ اویغور الیفباسی: اورتا آسیانین گونئیینده یاشامیش اولان اویغور تورکلری نین الیفباسیدیر. ۱۴ حرفلیدیر. بو یازیدا ساغدان سولا یازیلیر. سطیرلر یوخاریدان آشاغییا یئنیر. اویغور الیفباسیله یازیلمیش ان اؤنملی اثر «قوتادقوبیلیک» دیر.

۲ـ تورکلر اولدوقجا قدیم و یایغین بیر قوم دیرلار. ایللر بویو اؤنجه اورتا آسیادا، آفریقا ایچریلرینده، بوز اؤلکه‌لریندن هند دنیزینه قدر اوزانان یئرلرده یئرلشمیشلر؛

حکومتلر قورموشلار، بو یئرلره مدنیت آپارمیشلار. هئچ شبهه اولا بیلمزکی آرالاریندا یاشایان قوملاردان دا بیر چوخ یئنی شئیلر اؤیرنمکده‌دیرلر. بو یاییلیب گئنیشلنمه سیراسیندا تورک بویلاری سانسکریت، مانی، آرامی، نستوری الیفبالاری کیمی الیفبالاری منیمسه‌میش و ایشلتمیشلر.

۳ـ عرب الیفباسینی: تورکلر اسلامچیلیغی منیمسه‌دیکدن سونرا الیفبانی ایشلتمه‌یه یاشلامیشلار. عرب الیفباسی تورکجه‌نین یاپیسینا اویغون دگیلدیر. چونکی بو الفبادا اولان دؤرد جور (ز ، ذ ، ض ، ظ)، اوچ جور (ث ، س ، ص) ؛ ایکی جور (ت، ط)؛ ایکی جور (ح ، هـ)؛ و بونا قارشی عرب دیلینده اولان سسلی حرفلرین آزلیغی بو اویغونسوزلوغو قات ـ قات گؤستریر. بو تکراری حرفلر مثلاً بو گونکو فارس الیفباسیندا هامیسی بیر جور تلفظ اولور حالبوکی عرب دیلینده هر حرفین اؤزونه خاص سؤیله‌ییش (تلفظ) طرزی وار و سؤیله‌ییشده اونلارین اراسیندا اولان فرق بلله‌نیر. مثال اوچون ظالمده اولان «ظ»، ذللتده اولان «ذ»، ضررده اولان «ض» و مزاردا اولان «ز» عرب دیلینده آیری ـ آیری تلفظ طرزلری وار.

تورکجه‌نین یئر اوزنده دیللری آراسیندا یئری:

تورک دیللری منشأ و سؤز قورولوشو باخیمیندان اورال ـ آلتای قروپونا باغلیدیر. بو عنوان، بیرینجی دفعه «نین» بیلگینی کاستر آدیندا بیریسی طرفیندن قبول ائدیلمیشدیر. اورال ـ آلتای دیللری، بو گون بیر دیل عائله‌سی گؤرونوشونده منشأ بیرلیگینده‌ن داها چوخ، قورولوش باخیمیندان بیر ـ بیرلرینه بنزمکده التصاقی (یاپیشیقلی) دیللر قروپونا باغلیدیر. بو قروپا گیرن دیللرده بیر سسلیلر اویوشماسی واردیر.

اورال ـ آلتای دیللری آدیندان دا آنلاشیلدیغی کیمی، اورال قولو ایله التای قولو دئیه، ایکییه آیریلماقدادیر.

۱ـ اورال قولونا، فین ـ اویغور قولو (فینجه مجارجا، استونجا، اویغورجا) و ساموئیت قولونا (آیری ـ آیری دیللر ایله ساموئیت قولو) گیرمکده‌‌دیر.

۲ـ آلتای قولونا، تورکجه، منچورجا و موغولی دیللری یئرله‌شیر. کوکلری و قورولوشلاری باخیمیندان بؤلوملره آیریلان دیللری اینجه‌له‌دیکدن سونرا آذربایجان تورکجه‌سینی بئله تانییا بیلیرک: تورکجه و ائله‌جه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی، اورال ـ آلتای دیللری قروپوندان، التای قولونا باغلی اکلملی دیللردن سون اکلی دیلده دییشمه‌لر.

هر دیل، اؤز طبیعی  قانونلارینا گؤره، دورمادان دَییشیر و یئنی‌له‌شیر. بو دَییشمه و یئنی لشمه او دیلی ایشله‌دنلرین آراسیندا آنلاشما وسیله‌سی اؤلچوده بیر دَییشیکلیک‌دیر. بئله‌کی، بیر خالق ایچینده هرگون آداملار دونیادان کؤچدوکلری حالدا، او خالق آرادان گئتمیرسه، کؤرپه اوشاقلارین دونیایا گؤز آچماقلا باشقا بیر خالقا چئوریلمیر. هر دیلده کی دَییشمه و یئنی لشمه، او دیلی نه اؤلدورور، نه ده باشقا بیر دیله چئویریر. بیر توپلومدا اؤلن اداملار دیریلمز، لاکین دیلده اؤلموش کلیمه‌لر دیریلیب ، یاشایان کلیمه‌لره قوشولا بیلر.

دیلده‌کی هر یئنی لشمه‌ده اؤنجه‌دن اولان اؤرنکلرین بؤیوک رولو واردیر. دیل بو اورنکلردن اؤزونه اولگو تیکیر. بوگون گونئی آذربایجاندا آذری تورکجه‌سینین نسبی حالدا یاساق بویوندوروغوندان قورتارماسیله یوزلرجه سؤز یازیلی ادبیاتین، دانیشیق دیلیندن (لهجه‌لردن) قونشو و قوهوم خالقلرین سؤز داغارجیغیندان آذربایجان دیلینه آخیشماقدادیر.

دیل و آلینما (دخیل) سؤزلر

بو گونکو دونیادا هئچ بیر دیل اؤزلوگونده «خالص و تمیز» دیل آدلانا بیلمز. میللتلر و خلقلرین بیری ـ بیری ایله درین مادی ـ معنوی ایللیگری و اونلارین دونیادا بوتون ساحه‌لرده یارانان تازا شئیلری آدلاندیرماقدا هر دیلین یئنی سؤزلره و کلیمه‌لره احتیاج دویماسی، او دیلی آیری ـ آیری دیللردن لغتلر و سؤزلر آلماغا وادار ائدیر. مثلاً سیز اوتومبیلده اولان آلت‌لری نظرده توتون: تورموز، کیلاچ، پدال، رول، داشپورت، موتور، سیلندر، رادیات، اگزوز، دلکو، واشر، لاستیک و اونلارلا بو کیمی سؤزلر اوتوموبیل کلیمه‌سی ایله بیزیم دیلیمیزه گئچیب، هله الکترونیک آلتلر بیر طرفده دورسون، طب و درمان دونیاسیندا خسته‌لیکلرین و درمانلارین آدلارینی بیر چوخ باشقا دیللر کیمی قبول ائتمه‌لی اولموشوق.

فرانسه دیلی دونیانین مدنی ـ علمی دیللریندن بیری اولدوغو حالدا، لاتین دیلیندن فرانسا دیلینه داخل اولان سؤزلرین سایی ۲۵۰۰۰ آشیر و اونلارا باشلی ـ باشینا بیر لغت کیتابی ترتیب ائدیلیب. عرب دیلینده مستعرب (عربی لشمیش) سؤزلرین سایی مینلردن چوخدور. فارس دیلینده آلینما سؤزلر و کلیمه‌لر هله سایا آلینمامیشدیر.

مسئله‌یه بیر آیری بوجاقدان، میللتلرین قونشولوغو یا بیر خلقین تاریخی یاشاییشیندا آیری بیر خلقین اینانجیلارینا قاپیلماسی، ایستر ـ ایسته‌مز او اینانجا عاید سؤزلرین سایی همان اینانجا اینانان خلقین دیلینده چوخالیر. بونا جانلی مثال اورتا شرق خلقلری و او جمله‌دن آذربایجان خلقی، اسلامی قبول ائتدیکدن سونرا، یوزلرله سؤز عر دیلیندن آذری تورکجه‌سینه کئچیب، و او دیلده یاییلیبدیر. مثلاً حج، کافر، جاهاد، منافیق، خبیث، قبله، محراب، مناره، مبارک، برکت، حلال، حرام، عذاب، سجده و دوعا کیمی.

بو کیمی سؤزلرین بیر دیلدن او بیری دیله داخل اولماسی، اؤز ـ اؤزلوگونده دیلی ساختالاشدیرمیر، بو شرط ایلن کی، بو اخین دیلین طبیعی قانونا اویارلیقلارینی پوزماسین. مثال اوچون بو تازا گلن سؤزلر آذربایجان دیلی نین التصاقی بیر دیل اولدوغونو هده‌لمه‌سین. بوندان غیری اولورسا، یعنی باشقا دیلدن گلن یاد سؤزلر دیلده کولونو حققی تاپیر و دیلین وارلیغینی خطره سالیر.

تورکلرین تاریخ بویونجا ایشلتدیکلری الیفبالار:

تورکلرین قدیم چاغلاردا ایکی جور الیفباسی اولدوغونو بیلیریک:

۱ـ گؤی تورک الیفباسی، ۲ ـ اویغور الیفباسی.

۱ـ گؤی تورک الیفباسی: اورتا آسیانین قوزئیینده یاشامیش اولان گؤی تورکلرین الیفباسی ۳۸ حرفلی‌دیر. بونلاردان دؤردو سسلی، اوچو بیرله‌شیک (مرکب)، ۳۱ سس سیزدیر.

گؤی تورک یازیسی ساغدان سولا دوغرو یازیلیر. حرفلر بیری ـ بیرینه بیتیشدیریلمز. سطیرلر، یوخاریدان آشاغی دوغرو یئنه‌ر. بو الیفبا‌نین میلاددان آلتی ـ یئددی یوز ایل اؤنجه ایشلندیگی سانیلماقدادیر. گؤی تورک الفباسیندا یازیلان متنلرین ان اؤنملیسی موغولوستانداکی اورخون اثرلریدیر. بو سببدن گؤی تورک الیفباسینا اورخون الیفباسی دا دئییلیر.

اورخون یازیلارینی ایلک دفعه اوخویان دانمارکیلی بیلگین ویلهلم تامسون اولموشدور.

۲ـ اویغور الیفباسی: اورتا آسیانین گونئیینده یاشامیش اولان اویغور تورکلری نین الیفباسیدیر. ۱۴ حرفلیدیر. بو الیفبادا ساغدان سولا دوغرو یازیلیر. سطیرلر یوخاریدان آشاغایا یئنه‌ر. اویغور الیفباسیله یازیلمیش ان اؤنملی اثر «قوتادقوبیلیک» دیر.

تورکلر اولدوقجا اسکی و یایغین بیر قومدورلار. ایللر بویو اؤنجه آسیادا، آفریقا ایچریلرینده، بوزلاق اؤلکه‌لریندن هند دنیزینه قدر اوزانان یئرلرده یئرلشمیشلر؛

حکومتلر قورموشلار، بو یئرلره مدنیت آپارمیشلار. هئچ شبهه یوخ کی آرالاریندا یاشایان قووملاردان دا بیر چوخ یئنی شئیلر اؤیرنمکده اولموشلار. بو یاییلیب گئنیشلنمه بیر سیرا تورک بویلاری سانسکریت، مانی، آرامی، نستوری الیفبالاری کیمی الیفبالاری منیمسه‌میش و ایشلتمیشلر.

تورکلر اسلامچیلیغی منیمسه‌دیکدن سونرا عرب الیفباسینی ایشلتمگه باشلامیشلار.

عرب الیفباسینی: عرب الیفباسی تورکلرین دیلینده اولان سسلره اویغون دگیلدیر. بو دیلده سسلی حرفلرین سایی آزدیر. سس‌سیزلرین بعضیلری اوچون ایکی، اوچ، حتی دؤرد علامت (حرف) ایشله‌دیلیر. مثال اولاراق ظالیمده اولان (ظ)، ذلّتده اولان (ذ)، حاضیردا اولان (ض) و مجازدا اولان (ز)؛ بو سسلری بیر ـ بیرینه بنزه‌ر حرفلر، عرب دیلینده اؤزلرینه خاص سؤیله‌ییش (تلفّظ) طرزی وار و سؤیله‌نیشده اونلارین آراسیندا اولان فرق بلله‌نیر. حالبوکی عرب دیلیندن بو دیللره، مثلاً فارسی دیلینه گئچمیش بو حرفلرین هامیسی بیر جور تلفّظ اولور و بیز فارسینی دوزگون یازیب ـ اوخوماق اوچون عرب دیلینده اولان «اشتقاق» دئییلن گرامر حصه‌سینی بیلمه‌لیییک. البته عرب الیفباسی‌نین تورک دیللرینی یازماقدا چاتیشمازلیغی تکجه بو تکرار مسئله‌سی اولماییب، باشقا جدی چاتیشمازلیقلاری دا واردیر. بیرداها اؤلگو تورک دیللری عمومیتله التصاقی دیللردیرلر. و بو دیلده کؤکدن (ریشه‌دن) سونرا گله‌ن بوتون اکلر کؤکه یاپیشیق شکیلده یازیلمالیدیرلار. حالبوکی بو الیفبادا اولان یاپیشیلان و یاپیشمایان حرفلر بو اصله قارشی دورور.

اون دوققوزنجو عصرین سونلاریندان باشلایاراق تورک دونیاسیندا ساوادلانماق و درس اوخوماق مسئله‌سی بیر عمومی میللی ـ مدنی تکلیفه چئوریلینجه تورک دیللی خلقلرین آیدینلاری طرفیندن بو چاتیشماز الیفبانی دگیشمک و اونون یئرینه دیلین سس و سؤز قورولوشونا اویغون بیر الیفبا سئچمک تشبثی اورتایا قویولدو و اوزون اوزادی مباحثه‌لر گئدندن سونرا اوگون شورالار اتفاقی ترکیبینده اولان آذربایجان عرب الیفباسینی لاتین گرافیکه چئویردی و اونون آردینجا بیر ایل سونرا تورکیه حکومتی ده بو ایشه قاتیلدی. الیفبانین دگیشیلمه‌سی و دیلده ایشله‌نن سسلرین هر بیرینی بیر معین حرفله گؤسترمک دیلین اؤیره‌نیلمه‌سینی آسانلاشدیردی و ایکی ـ اوچ ایلین عرضینده ساوادلیلارین سایی بیره ایکی گئتدی و کیتابلارین، درگیلرین و غزتلرین سایی گوندن ـ گونه چوخالدی و جماعت اونلاری راحت ـ فراغت، عرب «اشتقاقینا» احتیاج دویمادان یازیب اوخوماغا باشلادیلار.

البته لاتین الیفباسی اون ایل سورندن سونرا سووت حاکمیتی بوتون جمهوریتلره گیرن (روس) الیفباسی ایله دگیشدیریلمه‌سی قرارینا گلدی لاکین آذربایجان جمهوریتی باغیمسیز اولاندان سونرا الیفبا یئنیدن لاتین گرافیکاسینا چئوریلدی.

آذربایجان تورکجه‌سینین عمومی اؤزه‌للیکلری

بیر دیلین اؤزه‌للیکلری او دیلین بیر کؤکدن اولان و بیر دیل عائله‌سینه باغلی دیللر آراسیندا اورتاقلاشا اولان اؤزه‌للیکلردن عبارتدیر.

بو اؤزه‌للیکلر دیلده چیلغا سسلردن باشلامیش تا دیلین ان مکمل و مرکب واحدلری ساییلان جومله و کلاما قدر آشاغا ـ یوخاری اؤزونو گؤستره‌بیلیر. بو اؤزه‌للیکلری آراییب ـ داراماق هم بیز کؤکه باغلی قوهوم دیللر عائله‌سی آراسیندا و هم‌ده بوندان داها اؤنملی بو دیل عائله‌سی دیللرینی باشقا عائله‌لره باغلی دیللرله قارشیلاشدیرماق تطبیقی گرامرین اساس آراجلاریندان ساییلیر. بیز آذربایجان تورکجه‌سینده اولان اؤزه‌للیکلرله، قیسادا اولسا، اشاره ائتمگی لازم بیلیریک.

۱ ـ آذربایجان دیلی اوندا ایشله‌دیلن سسلرین باخیمیندان بیر اویوشوملو(هارمونیک) دیلدیر

هر دیلده ایشله‌دیلن سسلر، هجالار و کلیمه‌لرین تشکیلینده بسیط تمل عونصورلر اولدوقلاری حالدا، هر کلمه‌سی و اؤز ایسته‌دیکلری کیمی یوخ، بلکه بیر سیرا یاناشما و اوزلاشما قایدالارینا باغلیدیرلار. باشقا سؤزله دئییله‌سه هر سس هجا یا کلیمه‌ده اؤز ایسته‌دیگی و خوشلادیغی یئری توتا بیلیر. بو مسئله باشقا تورک سویلو دیللرده آشاغی ـ یوخاری اولدوغو کیمی، آذربایجان تورکجه‌سینده بیر قانونا اویغونلوق کیمی گؤزله‌تیلیر. بو دیلده سسلرین سؤیله‌نیشینده اولان تونار دیلی هارمونیک دیل درجه‌سینه چاتدیریر. بو دیلده ایشله‌دیلن دوققوز صائت سسین سؤیله‌نیشده «قالین ـ اینجه، یاستی ـ یووارلاق، دوداقلانان ـ دوداقلانمایان» قوروپلارا آیریلماسی و بونونلا یاناشی، ۲۳ صامت سسین «کار ـ جینگیلتیلی و داها سؤیله‌نیشلرینه اویغون» قوروپلارا گیرمه‌سی و کلمه‌نین کؤکو هر حانسی صائت اوسته قورولموش اولسا، اونا آرتیریلان اکلرین (پیوندلرین) ریشه‌نین سس قورولوشوایله اویغون سسلنمه‌سی بو قانونا اویغون هارمونی‌نین شفاف وئرگیسیدیر. بو سس هارمونیسی دیلده آهنگ قانونو شکلینده دیلین بوتون سؤز قورولوشونو اؤز چتری آلتینا آلیر.

۲ـ آذربایجان دیلی قیسا صائتلی دیلیدیر.

دیللرده صائت سسلرین اوزون (سورکلی) یا قیسا اولماسی او صائتین سؤیله‌نیشینده اولان فاصله‌نین آز یا چوخ اولماسی ایله اؤلچولور. باشقا سؤزله اگر صائت بیر چیرپیدا سؤیله‌نیرسه: قیسا و اگر سؤیله‌نیشده بو فاصله سورکلی اولورسا اوزون ساییلیر. صائت سسلرین قالین یا اینجه اولدوقلارینا باخمیاراق اونلارین سؤیله‌نیشی بعضی دیللره قیسا، بعضی دیللرده اوزون و بعضیلرینده ده هم قیسا و هم اوزون اولور. آذربایجان دیلی عمومی جهتدن قیسا صائتلی دیلدیر و باخمایاراق بوناکی بیر پارا اصیل کلیمه‌لرده سس حادثه‌لری نتیجه‌سینده و بعضی دخیل (کناردان گلمه) سؤزلرده صائتلرین اوزون سؤیله‌نیشی گؤزه چارپیرسا بو بو دیل قیسا صائتلی دیل تانینیر و قیراخدان گلن لغتلرین دیله سویروشونجه اونلارین اوزون صائتلری قیسالیرلار. آدم ـ آدام، بهار… باهار… صائتلرین سؤیله‌نیشینده اولان بو اؤزه‌للیک، اوزون و قیسا صائتلی دیللر سیراسیندا اولان عرب و فارس دیللرینده ایشله‌دیلن هجالارین سؤیله‌نیشیندن فرقله‌نیر. آذری تورکجه‌سینده هجالار ایستر تکجه بیر صائت و یا بیر صامتدن یارانیرسا، اونلارین سس اؤلچوسو عینی‌دیر. حالبوکی، عرب و فارس دیللرینده اوزون صائتلرین اولماسی، بو دیللرده اولان هجالاری اوزون و قیسا هجالار شکلینده ایشله‌دیلمه‌سینه سبب اولور.

هجالارین سؤیله‌نیشده اولان بو سئچگینلیک بو دیللرده شعرین وزن و ریتمینده‌کی آیری ـ آیری اسلوبو اورتایا چیخاریر. آذربایجان دیلینده شعرین وزنی قیسا هجالار اساسیندا، لاکین عرب و فارس دیللرینده اوزون و قیسا هجالارین بیرلشمه‌سیله اوز وئریر بونا گؤره‌ده شعرین طبیعی اؤلچوسو آذربایجان تورکجه‌سینده هجا وزنی، لاکین عرب و فارس دیللرینده عروض وزنیله اویغونلاشیر.

۳ـ آذربایجان تورکجه‌سی بیرالتصاقی (پاپیشیقلی) دیلیدیر.

سؤزلرین قورولوشو باخیمیندان التصاقی (پاپیشیلیقی) دیللرده کؤکلر‌ (ریشه‌لر) و اونلارا آرتیریلان اکلردن تشکیل اولور. ریشه‌لرین قورولوشو یادا گلمر زامانلاردان دیلده یارانان بیر یا نئچه هجالی سؤز قورولوشلاری‌دیر. ریشه‌لرین سؤز قورولوشو دگیشمز و ثابت‌دیر. اونلار دیلده یئری گلنده اولدوقلاری ساده و مجرد صورتده، لاکین بیر چوخ حاللاردا آرتیرمالارین (اکلرین) اونلارین سونونا گتیرمگله ایشله‌دیلیر. اکلر دیلده ایکی گؤره‌وی یئرینه یئتیریرلر. اونلاردان بیر قوروپو کؤکون سونونا قوشولماقلا یئنی آنلاملار یارادیر و بئله‌لیگله‌ده دیلین سؤز احتیاطینی آرتیریر. او بیریسی قروپ سؤزلره قوشولماقلا اونلارین دیلده ایشلنمه‌سینه شرایط یارادیر. یئنی آنلام دوغرولدان اکلره «سؤز دوزلدیجی اکلر» دیلده ایشله‌دیلن سؤزلره قوشولماقلا اونلارین کلامدا ایشلنمه‌سینه شرایط یارادان اکلره «سؤز دگیشدیریجی اکلر» دئییلر.

۴ـ اکلرین آردینجیلیغی

اکلر هیچ بیر حالدا کلامدا گلیشی گؤزل و ایسته‌دیکلری یئرلرده یوخ، بلکه ایسته‌نیلن و لازم اولدوقلاری یئرده سیرا ایله کؤکلره قوشولورلار. بئله‌لیکله، سؤز دوزه‌لدیگی اکلر کؤکون آنلامینی دگکیشدیرمه وظیفه‌سی داشدیغی اوچون بیرینجی یئرده و اونا داها یاخین و سؤز دوزلدیگی اکلر کلامین باشقا اجزالاری آراسیندا باغلانتی یاراتدیغینا گؤره ایکینجی یئرده یئر توتورلار. ماراقلی بوراسیدیرکی، بو قانونا اویغونلوق اکلرین ایستر سؤز دوزه‌لدیجی یا سؤز دگیشدیریجی اولسون، اؤزلری‌نین آراسیندا دا اؤزونوگؤستریر.

۵ـ جنس بؤلگوسونون اولماسی

آذربایجان دیلینده بیر تورک سویلو دیل اولاراق آدین جنسینی (مذکر یا مؤنث، حتی بعضاً خنثی) اولدوغونو تانیتدیرما ایشارتی یوخدور. بیر چوخ دیللرده آدلار ارکک و دیشی و حتی خنثی دئیه بؤلگوله‌نیرلر. بو کیمی دیللرده عمومیتله صفتلر، ضمیرلر، قیدلر و فعللرده بو یا او بؤلگو آدلاریله گلینجه، اونلارین تانیتما اشاره‌تی و سؤزون اوز قورولوشوندا دگیشکلر باش وئریر. تورک سویلو دیللرده آدلارین جنسی بؤلگوسو یوخدور و اونلارین بو اؤزه‌للیگی آدین آنلامیندان آنلاشیلیر.

۶ـ فعللرین چوخ چئشیتلیگی و چکیملیلیگی

آذربایجان دیلی، بیر تورک سویلو دیل کیمی اوندا ایشله‌دیلن فعلرین گئنیشلیگی، چئشیتلیلیگی و چکیملیلیگی باخیمدان ان زنگین و گوجلو دیللردن بیریدیر. بو دیلین فعللر ساحه‌سینده اولان یؤنلمه باجاریغی جور به جور حرکتلری و اولایلاری گؤسترمکده بو دیللری فعل دیلی آدلاندیرماغا امکان یاراتمیشدیر. ان ماراقلی بوراسیدیرکی بو دیلده فعللرین گئنیشلیگی و چئشیتلیلیگی (ایگیرمی دؤردمینه یاخین) منتظم بیر قانونا اویغونلوقدان فایدالانیرلار. بئله‌کی، بو دیلده قایداسیز (غیر منتظم) فعل یوخ کیمی‌دیر.

۷ـ آذربایجان دیلینده باشقا تورک سویلو دیللر کیمی تکجه فونئتیک (سسلر بیلیمی بؤلومونده) و (مورفولوژی سؤزلر بیلیمی بؤلومونده) ها بئله ترکیبلر و جمله (سینتاکس ـ نحو) بؤلومونده ده دیلده اؤزونه خاص قانونا اویقونلوق اؤزونو گؤسترمکده دیر. بیر عمومی اصل اولاراق تورکجه ده یاردیمچی عنصر اصلی عنصردن اؤنجه گلیر. بونو بوتون ترکیبی سؤزلرده، ایستر آزاد ترکیبی سؤزلر یا ثابت ترکیبی سؤزلر اولور اولسون آیدین گؤرمک اولور. جمله‌لرده ده سؤز سیراسی جمله‌نین اصلی عنصری اولان فعل ایله سونوجلانیر.

یازار: اوستاد محمد علی فرزانه