منشاء و معنا و قدمت واژه تورک :

ترک های خراسان قرن هاست که خود را با نام ترک، تورک می شناسند. اما بی شک همه از معنای واژه تورک باخبر نیستند. در ادامه مطلب معنای واژه تورک را خواهید خواند.

معنای کلمه " تورک "

در تواریخ رومی آمده که ترک ها قبلا خود را اسکایث می نامیدند. البته اسکایث تلفظ یونانی نام اصلی " ساخا " بوده. ترکان " ساخا " یا " ایشغوز- اشکوز " که زمانی هم در منطقه قفقاز حکومتی تشکیل داده بودند به نام قلمرو " اشکناز " یکی از قدیمیترین اقوام تورک بودند که تمدنی بسیار پیشرفته داشتند و علومی مانند ستاره شناسی فلز شناسی ریاضیات بازی شطرنج و البته دین زرتشت را به جهانیان معرفی کردند.

ولی چرا این مردم نام خود را به " تورک " تغییر دادند؟ همانطور که می دانیم ریشه " تور " در زبان تورکی به معنای قوی، جوانمرد و پهلوان می باشد، بنابر اساطیر اسکاندیناوی تور نام پهلوانی نیرومند بوده که با غول ها و شیاطین می جنگیده و نام پدرش هم " ادین " (به معنای منبع آتش) بوده است. جالب است که همین اساطیر بیان می کنند که نسب خود ادین به شخصی به نام " آسنا " می رسیده که همه می دانیم نام جد بزرگ مردم تورک است.

از آنچه که از این اساطیر و مسائل دیگر بر میاید به این نتیجه می رسیم که پس از تور مردم سخا به افتخاز این قهرمان افسانه ای خود را " تورک " یعنی فرزندان " تور " و یا " تور کوچک " می خوانند.

متاسفانه برخی دوستان به دلیل کم بودن اطلاعاتشون در باره زبان ترکی فکر می کنند کلمه کوچک و پسوند مصغر " ک " فارسی هستند!!! ولی خیالتون راحت اینها 100% ترکی هستند. با کمی دقت خودتون متوجه می شوید. بطور مثال در کتاب " دیوان لغات ترک " به تالیف دانشمند (بیلکا) اویغور جناب محمود کاشغری بیان شده است که ترکان اوغوز خود را تورکمان (یعنی شدیدا ترک!!) و بقیه تورک ها را جغلک!!  می خوانند!

واژه تورک محتملا چند هزاره پیش از میلاد پدید آمده است. این نام در سده های پایانی هزاره دوم قبل از میلاد وجود داشت.

برخی از محققان تاریخ و زبان ترکی از جمله خانم “ عادله آیدین ” بر آنند که نام “ ترک ” از فعل “ دورماق ” (ایستادن - توقف کردن) پدید آمده است. روند پیدایی این نام چنین بوده است. فعل دورماق زبان ترکی آذربایجانی معاصر، در میان اکثر اقوام ترک آسیای میانه در دوران باستان و معاصر به صورت “ تورماق ” بکار رفته و می رود. یعنی صدای “د” به “ت” تبدیل می شود. این تبدیل یک تحول عادی فونتیک است.

بخشی از ترکان باستان به سبب ضرورت های اقتصادی زندگی خویش، کوچرو بوده و به صورت اتحادیه های طایفه ای می زیستند. برخی از قبایل و طوایف این اتحادیه ها ، بهر روی، برهبری پیشوایان خویش از ترکیب اتحادیه جدا شده، یکجانشین شدند. این هنگام دیگر قبایل اتحادیه آنان را “توروگ” (صفت فعلی “تورماق” به معنی ساکن شده، یکجانشین) نامیدند و این واژه بعدها به تدریج به نام برخی قبایل ترک تبدیل شد.

بعدها با به وجود آمدن دولت “گوی ترک” دو صدای پسین منحنی (قالین دوداقلانان) در واژه ” توروق” turuk (یعنی فونم های U) تحت تاثیر صدای نازک “اؤ = ö در کلمه گوی (به معنی خدا و آسمان) قرار گرفته و براساس قانون هماهنگی مصوٌت ها در زبان ترکی به “توروک” Türük (گؤی توروک) تبدیل می شود و کلمه اخیر هنگام کاربرد مستقل آن بصورت “توروک” تلفظ می شود. دولت گوی ترک در سده های هفتم و هشتم میلادی قوام داشت

با رواج الفبای عربی میان ترکان در ادوار متاخرتر این واژه بصورت “تورک” نوشته شده است، از آنجا که در الفبای عربی برای صدای نازک پهن (اینجه دوداقلانان) “او”  Ü  حرف مستقلی وجود ندارد و این صدا با حرکه مشخص می شود. لذا با اسقاط این حرکه ، کلمه مزبور، هم در تلفظ و هم در کتابت به شکل ” تورک” تحول یافته است.

اصطلاح تورک چگونه و چه زمانی پدید آمده است؟

“ تورک ” اصطلاحی است که پس از میلاد عمومیت و شمول یافته است. لیکن این واژه مدت ها پیش از میلاد بوجود آمده و برخی قبایل ترک به این مسمی گشته اند. این کلمه دارای تلفظ های مختلف بوده است.

ما در منابع عاشوری قبل از میلاد به نام “تورک” بر می خوریم. به نوشته پامپولسکی در منابع آشوری از سکونت “توروگ” ها =تورک ها در حوزه دریاچه ارومیه سخن رفته است. در برخی منابع نشان داده شده است که این گزارش منابع آشوری مربوط به قرن ۱۴ قبل از میلاد است.

در برخی منابع نشان داده است که این گزارش منابع آشوری مربوط به قرن ۱۴ قبل از میلاد است.

در منابع اورارتویی نیز اطلاعاتی مبنی بر سکونت “ توروخ ”ها در ناحیه اطراف دریاچه ارومیه وجود دارد. از آنجا که اطلاعاتو گزارشات مذکور منابع آشوری و اورارتوئی اشاره به ناحیه واحدی دارند می توان احتمال داد که گزارش هر دو منبع مربوط به قوم واحدی است. مربوط بودن گزارشات منابع اورارتوئی به چندین سده پس از منابع آشوری بیانگر آن است که این قوم (توروگ ها ) قرن های متمادی در اراضی آذربایجان جنوبی سکونت داشته اند.

بنابراین بر اساس منابع موثق تاریخی بطور قطع می توان گفت که از ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد تا ۶۱۲ ق . م . و محتملا پیش و پس از این دوران نیز در اراضی اطراف دریاچه ارومیه قبیله یا قبایل و یا اتحادیه قبایل “ تورک ” سکونت داشته اند.

بون تورک ها (Bun Turkler) :

به نوشته میر علی سیدوف ” بون تورک ”ها در سده چهارم قبل از میلاد در آذربایجان و سرزمین های مجاور آن می زیسته اند. به گفته وی در کتابی بنام “ کارتلینی نین مراجعتی ” قید شده است که وقتی اسکندر پسران “ لوتا ”را به فرار وا داشت با “ بون تورک ”های خشمگین مواجه شد. آنان در سواحل رودکی می زیستند و در چهار شهر سکونت داشتند و “ بون تورک ” و یا ”بون توروگ “ ها نامیده شده اند. محقق گرجی “ ی.س.تاکایشیویلی ” این قبایل را تورک دانسته می نویسد: « بون تورک ها یا تورکان و یا تورانیانند »

آکادمیسین مار “ بون تروک ها ” را به معنی “ تورکان محلی ” دانسته است. برخی دیگر از محققان نیز این نام را “ هون تورک ” دانسته اند. گرجی تفاوتی میان “ بون تورک ”ها و قیپچاق ”ها نمی بینند. این امری کاملا طبیعی است چرا که زبان، عادات و رسوم، اعتقادات دینی، شیوه زندگی و… این هر دو قوم یکی بود. هر دوی این اقوام تورک بودند

به نوشته میر علی سیدوف در برخی زبان های ترکی از جمله در زبان ترکان کومان ، قیرغیز، تاتار و قاراقیرغیز، واژه « بون » به معنی “ نسل نژاد ” بود بدین ترتیب “ بون تورک ” به معنی نسل و نژاد تورک بوده است. از اینرو نیز در میان تورکان اتنونیم هایی چون « بون سووار » (نسل سووار = سابیر)، “ بون قیپچاق ” (نسل قیپچاق)، ” بون اوغوز ” (نسل اوغوز) وجود داشت. بنابراین اقدامی با نام تورک در دوران پیش از میلادهم در آذربایجان سکونت داشته اند.

“ هایلان توروگ ”ها (خایلان توروک ها) :

در سده پنجم میلادی در کشور آذربایجان “ خایلان توروگ ” ها و یا “ هون ” ها سکونت داشتند. براساس منابع ارمنی پادشاه آنان “ آران ” نام داشت. به نوشته منابع، هایلان تورک ها جزو اتحادیه طوایف هون بودند که در اواسط سده پنجم قبل از میلاد در قفقاز شمالی می زیستند. سیدوف نشان می دهد که واژه “ هایلان ” در زبان های ترکی با شقیردی و اغوزی به معنی “ برگزیده ” و ” محترم ” بوده است. بدین ترتیب هایلان تورک به معنی ترکان محتشم می باشد.

تورکوت ها :

تورکوت ها طوایفی بودند که با “ تلل ” ها می زیستند. از این دو قوم “ تلل ”ها از اتحادیه هون جدا شده و دچار سختی و مشقت شدند. لیکن تورکوت ها زندگی در کنار هون ها را ترجیح دادند. تورکوت ها در دامنه های کوه های آلتای می زیستند و پیشه آنها آهنگری و تا حدودی نیز دامداری بود.

بدین ترتیب اگر چه قوم تورک با این نام (ترک) بصورت عام از دوران پس از میلاد یعنی از عهد دولت گوی تورک بدین سو معروف گشته لیکن واژه تورک از قرن ۱۴ ق.م شناخته است.

در حدود قرن پنجم میلادی گروه صحرا نوردان جووان جووان در مغولستان مستقر بودند و به زبان تورکی مغولی صحبت می کردند. طی این قرن و نیمه قرن ششم میلادی این قوم سرزمین های وسیعی از سرحدات منچورستان تا تورفان و ساحل شرقی دریای بالخاش و نیز دره اؤرخون واقع در مغولستان تا دیوار چین را در تصرف داشتند.

در میان قبایل زیر دست آنها طایفه آهنگری به نام تیوکیو وجود داشت که با ساختن سلاح و دیگر ادوات اشتغال داشتند. واژه تورک نام دیگر این طایفه است که به معنای کلاهخود است و به مناسبت تپه ای از رشته کوه های آلتائی که شباهت به کلاهخود دارد و موطن قدیمی تورک ها بوده است اتخاذ گردیده بود. واژه تورک  همچنین به معنای قدرت و توانایی تعبییر شده است و در آغاز نام قبیله و یا طایفه شاهی بوده است. در کتیبه های اؤرخون متعلق به قرن هشتم میلادی واژه تورک رنگ سیاسی به خود گرفته است و در عباراتی چون تورک های من - ملت من به کار برده شده است.

ریشه زبان تورکی و جایگاه آن در بین دیگر خلق ها :

هرمن وانبری (Herman vanberi) می نویسد : زیبایی کمال زبان تورکی تا بدان پایه است که جایگاه آن حتی از زبان عربی که گفته می شود : گویا از طرف زبان شناسان زبده ای ساخته و پرداخته شده سپس جهت استفاده در اختیار آنان قرار گرفته است، نیز شامخ تر می باشد و در عین حال ماکس مولر : (Max Muller) زبان شناس شهیر قرن ۱۹ م. بر این باور است که: « ابزار گرامری زبان ترکی چنان منظم و قانونمند، چنان کامل می باشد که این تصور را به ذهن متبادر می سازد که شاید بنا به رهنمود یک فرهنگستان، از سوی زبان شناسان خبره ساخته و پرداخته جهت استفاده ارائه شده باشد… زمانی که ما زبان تورکی را با دقت و موشکافی می آموزیم، با معجزه ای روبرو می شویم که خرد انسانی در عرصه زبان از خود نشان داده است. گفتنی است سازمان بین الملل علمی فرهنگی یونسکو اخیرا طی آماری زبان تورکی را سومین زبان زنده و با قاعده دنیا معرفی کرده است.

منابع :

۱-  تاریخ دیرین ترکان ایران - پروفسور دکتر محمد تقی زهتابی

2- نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترکهای ایران- تالیف : محمد رحمانی فر.

3- کتاب : barthold,v,v,"turks" Encyclopedia of islam,p.903, ibid,p.901

4- معنای ترک بقلم قاسیمی در سایت ترک های خراسان 

5- مقاله معنای کلمه " تورک " بقلم هارازیایگان