نگاهی به موسیقی ترکیه

پرداختن به موسیقی یک ملت بزرگ و تقریباً همسنگ با ملت ایران در یک نوشتار کوتاه، اساساً راه به جایی ندارد و تنها می توان به عنوان یک پیش درآمد آن را بررسی کرد. ترکیه نیز همانند سرزمین ما،‌ کشوری چند قومیتی است ولی نه خیلی زیاد. جمعیت آن را اکثریت ترک زبان با نسبت حدود 65 درصد، ‌اقلیتی قوی کرد زبان با نسبت حدود 25 درصد و سایر اقلیت های قومی همانند آذری ها (عموماً ساکن شمال شرق)، عرب ها (عموماً ساکن جنوب)، یونانی تبارارن (ساکن شمال غرب)، یهودی ها و ارامنه تشکیل می دهند. پیش از آغاز لازم می دانم سپاس راستینم را به هنرمند گرامی هادی سپهری* پیشکش کنم که بدون کمک او هرگز چنین نمی شد. همچنین سپاس کوچولویی نثار مقداد شاه حسینی و برزو طیبی پور می کنم که چند نمونه تصویری مرحمت کردند. یک توضیح دیگر هم می دهم و این که حرف لاتین E در نوشتار ترکی بر خلاف تصور ما، معمولاً صدای فتحه می دهد. برای مثال Erdal Erzincan چنین خوانده می شود: اَردال اَرزینجان ، همچنین حرف C در نوشتار ترکی برابر با حرف ج به کار می رود.

 در ترکیه امروزی هفت نوع موسیقی جریان دارد که به طور کم یا زیاد بدان ها پرداخته می شود. الف- موسیقی کلاسیک عثمانی Klasik Osmanlı müziği ب- موسیقی خلق ترک Xalq Müziği ج- صانات موسیقی Sanat müziği د- موسیقی آرابسک Arabesk müzik س- موسیقی مذهبی Ilahiler muzik ص- موسیقی پاپ ترکی Türk Pop müziği ط- موسیقی سمفونیک Symphonic music یا همان چیزی که در ایران زیر عنوان موسیقی کلاسیک اروپایی می شناسیم. پیش از پرداختن به ویژگی های هر یک از موسیقی های هفتگانه، لازم است واژه ترانه در فرهنگ ترکی تعریف شود. ترک ها به طور کلی واژه شرکی Şarkı را برابر با ترانه به کار می برند و در این خصوص یک استثنا وجود دارد. آن ها به آهنگ های با کلام محلی شرکی نمی گویند. هر چند گفتنش غلط نیست ولی معمول هم نیست. به جای آن از واژه تورکو Türkü استفاده می کنند که دقیقاً به معنی ترانه است منتهی گونه ای که صرفاً بر اساس ملودی های محلی ترک ساخته شده باشد.

در این جا خیال ندارم بحث گسترده سازشناسی ترکیه را پی بگیرم. تنها به نام بردن از سازهای متداول امروزی بسنده می کنم و در لابلای نوشتار هر جا لازم بود اشاره ای به سازها و صدای شان خواهم کرد. سازهای امروزی موسیقی ترکیه عبارتند از: باقلاما سازی با پنج تا هفت سیم که در چهار اندازه متفاوت ساخته و نواخته می شود. عود Oud ،لاوتا Lavta (عود دسته بلند)، جومبوش Cümbüş سازی جدید برگرفته از عود و بانجو، قانون Kanun ، تنبور Tanbur ، نی Ney ، تار Tarبا همان الگوی تار آذری، کارا دنیز کمانچه سی Karadeniz Kemencesi به معنی کمانچه دریای سیاه که در فرهنگ یونانی لیرا خوانده می شود. زورنا Zurna یا همان سرنا، کاوال Kaval (نی چوپانی)، چیگیرتما Çigirtma سازی بادی ساخته شده از استخوان بال عقاب که امروزه تقریباً منسوخ شده و به گمانم نظیر قوشمه کرمانج های خودمان است. می Mey (بالابان)، تولوم Tulum (نی انبان)، سیپسی Sipsi (نی زبانه دار تکی)، چیفته Çifte (نی جفتی یا چیزی شبیه دوزله کردی)، دووال Davul (دهل)، ناقارا Nagara ، تف Tef (دایره) و کاسیک Kasik (قاشقک).

باز هم ناچارم یک توضیح دیگر بدهم تا درک برخی مفاهیم روشن تر شود. چنان که نیک می دانید ما در کشور خودمان برای گونه های مختلف موسیقی و حتی شیوه های نوازندگی یک ساز،‌ خط کشی های نسبتاً روشنی داریم. برای مثال می گوییم تارنوازی به شیوه جلیل شهنار یا محمدرضا لطفی یا هوشنگ ظریف یا حسین علیزاده و غیره. همچنین در خصوص خوانندگی می گوییم محمدرضا شجریان، حسین خواجه امیری‌ (ایرج)، علیرضا افتخاری، محمد اصفهانی، حمیرا، گوگوش، آغاسی و یا جمال وفایی. ‌یعنی هیچ گاه همه این ها را کنار هم نمی پذیریم. اما فرهنگ موسیقایی ترک ها، خیلی متفاوت از نگاه های ارزشی ماست. برای مثال عارف ساق Arif Sağ نوازنده معروف و معتبر  باقلاما در ترکیه، به طور همزمان هم حاج قربان سلیمانی است، هم جلیل شهناز، هم محمدرضا لطفی، هم حسین علیزاده و هم کیوان ساکت. مثالی دیگر می زنم، خواننده ای به نام خانم زارا،‌ هم نقش سیما بینا را بلد است و به نیکویی آهنگ های محلی را می خواند،‌ هم مانند پریسای خودمان، بخشی از موسیقی ملی کشورش را می خواند و هم در عین حال بلد است مانند گوگوش و لیلا فروهر در حوزه پاپ جلوه گری کند. یعنی منحصر به یک نوع موسیقی خاص نیست و اساساً ارزش های موسیقی ما در آن جا حاکم نیست که اگر کسی درگیر یک نوع موسیقی شد، ‌از نوع دیگر بگریزد. بیشتر هنرمندان ترکیه چنین ویژگی هایی دارند و البته در هر گونه ای وارد شوند، سستی نمی کنند و کار جانداری به مخاطب تحویل می دهند.

 موسیقی کلاسیک عثمانی (Klasik Osmanlı müziği)

امپراتوری عثمانی با هویت اسلامی، یکی از تمدن های پر قدرت جامعه بشری است که از ۱۲۹۹ تا ۱۹۲۲ میلادی در منطقه مدیترانه حکومت می‌کرد. این امپراتوری در اوج قدرت خود (قرن ۱۶ میلادی) مناطق آسیای صغیر (ترکیه امروزی)، بخش های غربی خاورمیانه، قسمت‌هایی از شمال آفریقا، قسمتی از جنوب شرقی اروپا تا قفقاز را در بر می گرفت. قلمرو حکومتی آن ها در اوج قدرت به ۵/۶ میلیون کیلومتر مربع (هفت برابر ترکیه امروزی) ‌رسید. عثمانی ها که حدود سه قرن همسایه دیوار به دیوار حکومت صفوی در ایران بودند، جنگ های خونینی را با سربازان ایرانی پشت سرگذاشتند. تفاوت اصلی ایشان با صفویان، تأکید بر سنی گرایی در مقابل شیعی گرایی بود. در نتیجه نگاه ویژه ای به هنر و به خصوص موسیقی داشتند. این توجه عالمانه کم کم به شکل گیری نوعی موسیقی در تاریخ بشر منجر شد که هیچ نظیری ندارد و امروزه تنها با عنوان موسیقی عثمانی شناخته می شود. جالب این که موسیقیدان برجسته ای چون عبدالقادر مراغی سر از دربار عثمانی درآورد و به این ترتییب بخشی از فرهنگ موسیقایی ایران زیر سایه عثمانی ها به حیات خود ادامه داد. فرزند و نوه عبدالقادر نیز تا پایان عمر در استانبول، پایتخت امپراطوری عثمانی زیستند.

نمونه ای از نی نوازی ترکیه به شیوه موسیقی عثمانی را بشنوید

نمونه ای تصویری از نی نوازی لحن موسیقی عثمانی را ببینید

سازهای متداول موسیقی عثمانی شامل نی، قانون، دایره، عود و نوعی ساز کششی به نام یایلی تنبور Yayli Tanbur است. شیوه گردش ملودی در این موسیقی به گونه ای است که برای گوش های ایرانی و عربی آشنا می نماید و در عین حال، یک حالت غریبی هم دارد.

نمونه ای از موسیقی عثمانی با صدای ساز یایلی تنبور Yayli Tanbur را بشنوید

فواصل موسیقی عثمانی با نظایر خود در موسیقی دستگاهی ایران و موسیقی عربی دارای تفاوت هایی است. اما این تفاوت ها به گونه ای نیست که نتوان نظیر آن را در موسیقی ایران یا عرب نیافت. برای مثال همواره فواصل ماهور، همایون و چهارگاه در موسیقی عثمانی شنیده می شود که با ماهور و همایون و چهارگاه ما دقیقاً یکی نیست و هر شنونده حتی ناآگاه ایرانی هم زود تشخیص می دهد این موسیقی مربوط به فرهنگ دیگری است. با این وجود من شباهت هایی میان موسیقی عثمانی و موسیقی مذهبی بوشهر دیدم و پیشتر در باره اش نوشتم.

اجرای مقام حجاز با صدای بلگین گوک Belgin Gök به همراه ارکستر بزرگ را ببینید

امروزه موسیقی عثمانی صرفاً در شیوه خاصل خود ارائه نمی شود. بلکه گستره بزرگی از اجراهای خالص و نیمه خالص را می شنویم. برای مثال،‌ترکیب آن با گونه های دیگر موسیقی ترکیه، خیلی رواج دارد و گویا ترک ها برای حفظ میراث نیاکان شان به این نتیجه رسیده اند که صرفاً‌ نگاه موزه ای به موسیقی پرشکوه امپراطوری عثمانی نداشته باشند. نمونه ای از اجرای امروزی تر موسیقی عثمانی با صدای سیبل جان Sibel CAN تا اندازه ای جهت گیری هنری ترک ها را نشان می دهد.

 نسخه امروزی تر موسیقی عثمانی با صدای سیبل جان Sibel CAN را بشنوید

 دامنه به روز کردن موسیقی قدیم دوره عثمانی حتی به حوزه موسیقی پاپ هم کشیده شده است. در این گونه تنظیم ها، ابتدا تلاش می کنند با سازهایی مرتبط، شنونده را در حال و هوای آن دوران قرار دهند و در ادامه، با استفاده از عناصر موسیقی پاپ و آرابسک تا جایی پیش می روند و بار دیگر شنونده را به دوره عثمانی پرتاب می کنند.

نمونه ای از تلفیق موسیقی عثمانی-پاپ با صدای مسلم گور سس را بشنوید

موسیقی خلق ترک Xalq Müziği

موسیقی بومی یا محلی و یا به قول خود ترک ها‌ موسیقی خلق Xalq Müziği، دارای کارگان گسترده تری نسبت به سایر گونه هاست. این گستردگی را نخست در فواصل می توان یافت و سپس در شیوه ملودی پردازی و نهایتاً تنوع ریتمیک. اما از آن جا که نگاه ترک ها به این گونه موسیقایی خیلی محترمانه است،‌ در نتیجه سایر موسیقی هایشان وامدار موسیقی خلق اند. امروزه بازسازی یا آهنگسازی بر اساس موسیقی های محلی در ترکیه، خیلی رونق دارد و چه بسیار هنرمندانی که شهرت شان را از این راه به دست آورده اند.

تقریباً به غیر از باقلاما، عود،‌ قانون، نی و دایره، سایر سازهای ترکیه، بومی تلقی می شوند. حتی تار آذری که به جغرافیای شمال شرق ترکیه تعلق دارد. هر یک از سازهای بومی این سرزمین، همانند کشور خودمان در جغرافیای مشخصی رونق فراوان دارند و در جاهای دیگر یا هیچ و یا کمتر به کار می روند. برای مثال کارا دنیز کمانچه سی (لیرا)، بیشتر در سواحل شمال ترکیه نواخته می شود. این ساز در واقع میراث مشترک فلات آناتولی و منطقه بالکان در جنوب شرق اروپاست. در یونان هم خیلی طرفدار دارد و نوازنده ای به نام ماتیوس چند سال پیش کنسرت مشترکی با اردشیر کامکار در تالار وحدت برگزار کرد.

یکی دیگر از سازهای بومی ترکیه تولوم Tulum نام دارد که دقیقاً همان نی انبان،‌ ساز آشنای سواحل خلیج فارس خودمان است. اینک نمونه ای از همنوازی تولوم (نی انبان ترکی) با کارا دنیز کمانچه سی را بشنوید که چارچوب ملودی البته ماهیت کردی دارد و ادوات آوایی خواننده نیز به روشنی از تعلق آن به فرهنگ کردی حکایت می کند.

همنوازی لیرا و تولوم (نی انبان ترکیه) را بشنوید

می گویند در اوایل قرن بیستم، سازی برگرفته از عود و بانجو ساخته و در حضور آتاتورک نواخته می شود. بنیانگزار جمهوری ترکیه از صدای ساز خیلی خوشش می آید و نام جومبوش Cümbüş بر آن می گذارد. یعنی سازی که انسان را به جنبش وا می دارد. این ساز نه چندان قدیمی که به هر حال اینک جزو میراث فرهنگی ترکیه محسوب می شود، صدایی به مراتب قوی تر از دوتار و حتی باقلاما دارد و از نظر رنگ صوتی (سونوریته) کمی به سه تار ایرانی شبیه است. داوود سولاریDavut Sulari، شاخص ترین نوازنده آن در ترکیه محسوب می شود و البته الان مرحوم شده است.

ترانه دلم هوایی شده با اجرای داوود سولاری Davut Sulari را بشنوید

ترانه ای دختر از درد تو من دربدر شدم با اجرای داوود سولاری را بشنوید

 ترانه به موضوع جهان نگریستم با اجرای داوود سولاری را بشنوید

باقلاما امروزه پر طرفدارترین و مهم ترین ساز ترکیه محسوب می شود که تقریباً در همه موسیقی های رایج، کاربرد دارد. این ساز در اندازه های مختلف ساخته می شود و در گونه ای از آن که سیم بم ندارد بیشتر در موسیقی خلق استفاده می شود. در نتیجه، شنونده آن صدای همیشگی باقلاما را زیر پنجه هنرمندان موسیقی بومی یا خلق ترکیه نمی شنود.

 نمونه ای از باقلاما نوازی عاشیق ویسل شاطراوغلو Âşık Veysel Şatıroğlu را بشنوید

ایکی تلی İki teli همان دوتار است و در فلات آناتولی به فراوانی یافت می شود. شاید نتوان به صراحت گفت دوتار، ساز اختصاصی ترک های جهان است ولی اگر آماری بنگریم، از غرب چین تا شرق اروپا،‌ هر جا ترک زبانی پیدا شود، با دوتار و یا سازهایی شبیه آن زیر عنوان قوپوز و چگور آشناست. به طور استثنا، من در موسیقی ترک های قشقایی، دوتار ندیدم یا اگر بوده،‌ الان دیگر نیست. به جایش سه تار قشقایی می نوازند.

 نمونه ای از دوتارنوازی حاجی بایراک Hacı Bayrak را بشنوید

صانات موسیقی Sanat müziği

امروزه موسیقی عثمانی، نقش درجه اولی در فرهنگ موسیقایی ترک ها ندارد. به جای آن یک موسیقی تقریباً خالص ترکی با عنوان صانات (بر گرفته از واژه صنعت به معنی هنر) چهار ستون اصلی موسیقی ترکیه را تشکیل می دهد. از نظر جایگاه، می توان آن را هم ارز موسیقی دستگاهی خودمان دانست که اولاً ریشه در فرهنگ خودی دارد و دوماً در همه جای کشور، درک و دریافت می شود. بنابراین می توان گفت موسیقی صانات، در واقع ادامه جریان موسیقی عثمانی با تأکید بیشتر بر عناصر فرهنگ ترکی و دوری از عناصر عربی است و در حال حاضر به نوعی موسیقی اصلی ترکیه محسوب می شود. شنیدن نمونه ای از موسیقی صانات در اوایل ضبط گرامافون به نیکی نشان می دهد که این نوع موسیقی چه ارتباط تنگاتنگی با موسیقی دوره عثمانی داشته است و سپس با شنیدن نمونه های امروزی، به راحتی می توان چرخش موسیقی ترکیه از خوانش های ترکی-عربی ادوار پیشین به ترکی نسبتاً خالص را احساس کرد.

ترانه ای با صدای حامیت یوجه سس Hamiyet Yüceses 1996- 1915 را بشنوید

 عارف ساق Arif Sağ هنرمند بزرگ و شهیر ترکیه، سال 1945 میلادی در آشکاله از توابع شهر ارزروم دیده به جهان گشود و در پنج سالگی نواختن نی چوپانی Kavall را آغاز کرد. در شش سالگی صدای گرامافون را شنید. وقتی هفت ساله بود، در دکان کوماش دَدَه Kumaş Dede در شهر ارزینجان Erzincan با ساز باقلاما Bağlama آشنا شد. این دکان محل رفت و آمد و گردهمایی استادانی چون داوود سولاری Davut Sulari، عاشیق دایمی Aşik Daimi، علی اکبر چیچک Ali Ekber çiçek، عاشیق بیهانی Aşik Beyhani و عاشیق کمتر یوسف Aşik Kemter Yusuf بود. پانزده ساله که شد به استانبول سفر کرد و در جمعیت موسیقی آکسارای Aksaray Musiki cemiyeti شاگرد محمد نیدا تفنگچی Mehmet Nida Tüfenkçi گردید. این دور‌ه آموختن موسیقی برای عارف ساق خیلی مهم بود و در شکل گیری شیوه نوازندگیش تأثیر بسزایی داشت. عارف ساق در سال 1963 اولین صفحه گرامافون خود را منتشر کرد و در سال 1965 به عنوان نوازنده باقلاما در رادیو استانبول مشغول به کار شد.

 جلوه ای از باقلاما نوازی اصیل ترکی با اجرای عارف ساق Arif Sağ را بشنوید

 عارف ساق اولین هنرمندی بود که در یک دوره از سال 1987 تا 1991 به عنوان نماینده مردم، وارد پارلمان ترکیه شد. وی که نفوذ عمیقی در موسیقی محلی ترکیه دارد تا کنون بیش از چهل هزار شاگرد در مدرسه موسیقی اش زیر عنوان ASM (Arif Sağ Music) پرورش داده است. در این جا نمونه ای از توجه وی به سازها و ملودی های محلی را می توانید بشنوید. به ویژه استفاده زیبای وی از کارا دنیز کمانچه سی یا همان لیرا، شنیدنی است.

 نمونه ای از اجرا عارف ساق Arif Sağ به همراه سازهای محلی را بشنوید

علاوه بر کنسرت های تکنوازی فراوانش، می توان به کنسرت وی در سال 1996 با همراهی ارکستر فیلارمونیک شهر کلن آلمان اشاره کرد. دو شاگرد ممتازش اردال ارزنجان Erdal Erzincan و اِروال پارلاک Erol Parlak در این برنامه همراهی اش کردند.

 باقلاما نوازی به شیوه جدید با همراهی سازهای غربی توسط عارف ساق را بشنوید

 اردال ارزینجان Erdal Erzincan متولد 1971 در آشکاله از توابع شهر ارزروم و همشهری عارف ساق است. در دوران کودکی به موسیقی محلی و ساز باقلاما روی آورد. وی از سال 1981 در استانبول اقامت گزید و از سال 1985 زیر نظر عارف ساق به تکمیل آموخته هایش پرداخت. پس از عارف ساق او شاخص ترین چهره باقلامانوازی ترکیه و به خاطر همنوازی اش با کیهان کلهر در ایران نیز شناخته شده ترین هنرمند ترک محسوب می شود. اردال نیز همانند استادش عارف ساق برآمده از موسیقی محلی است و در بیشتر اجراهایش نیم نگاهی به سازهای محلی دارد.

آهنگ آناتولی تنظیم شده برای باقلاما و سرنا با اجرای اردال ارزینجان Erdal Erzincan را بشنوید

نمونه ای دیگر از اجراهای اردال ارزینجان تنظیم شده برای باقلاما، سرنا و بالابان به همراه کلام را بشنوید

دکتر ارول پارلاک Erol Parlak تکنیکی ترین نوازنده در خصوص نواخت های غیر سنتی باقلاما محسوب می شود. وی که هم اکنون ریاست بخش موسیقی شرقی دانشگاه موسیقی استانبول را بر عهده دارد، یکی از سه شاگرد نامی عارف ساق است.

 یکی از اجراهای نیمه سنتی باقلاما توسط ارول پارلاک Erol Parlak را بشنوید

 اگر اینترنت پر سرعت دارید، این دونوازی زیبا با همراهی اردال ارزینجان را ببینید

تولگا ساق Tolga Sağ فرزند و یکی از سه شاگرد مشهور عارف ساق، با تشکیل یک گروه چهار نفره با همراهی اردال ارزینجان و دو تن دیگر، آلبوم عشق ما، ترانه های ترکی Türküler Sevdamız  را منتشر کرد. بعدها به دلیل استقبال زیاد به صورت آلبوم های شماره 1، 2 و 3 به ترتیب در اختیار مردم قرار گرفت. در نمونه ای که اینک خواهید شنید، او و همراهانش به نیکی از تغییر ریتم و مدولاسیون بهره برده اند و آهنگی نسبتاً طولانی ولی جذاب را نواخته و خوانده اند.

 اجرای Türküler Sevdamız با اجرای تولگا ساق Tolga Sağ را بشنوید

 اجرای تصویری Türküler Sevdamız با اجرای تولگا ساق Tolga Sağ را ببینید

 نشه ایلماز Neşe Yılmaz که با نام هنری زارا Zara  شهرت دارد،‌ سال 1976 در شهر آدیامان Adıyaman (جنوب ترکیه) به دنیا آمد. در سال 1991 مقام اول مسابقه آواز استانبول را دریافت کرد و دو سال بعد در 1993 بار دیگر همین عنوان را از آن خود کرد و بانوی آواز ترکیه شد. در سال 1998 نخستین آلبوم وی با نام آونتو Avuntu  به معنی آرامش منتشر شد. دومین آلبومش با عنوان زمانی گلدی ZAMANI GELDİ (وقتش رسیده) در سال 2005 مخاطبانش را در شگفتی دیگری فرو برد. یکی از ویژگی های هنری زارا اجرای موسیقی در چندین گونه متفاوت است. او آوازها و ترانه های محلی (موسیقی خلق)، موسیقی صانات و موسیقی پاپ را با قدرت می خواند.

 ترانه ای برگرفته از موسیقی محلی ترکیه با صدای زارا Zara را بشنوید

 اگر به صدای تار در این آهنگ محلی دقت کنید، می بینید شباهت زیادی با صدای تار خودمان دارد،‌ در حالی که از نظر ساختمانی همان تار آذری است. چون ترک ها سیم های آن را خیلی شل کوک می کنند،‌ در نتیجه صدای همیشگی تار آذری نمی دهد و به همین دلیل کمی به صدای تار ایران نزدیک است. همچنین استفاده از صدای نی چوپانی در ابتدا آهنگ، حرفه ای به نظر می رسد. در نمونه بعدی، تکنیک بالای باقلاما نوازی خیلی جلب توجه می کند. دقت کنید سرعت نوازندگی ساز کاملاً در خدمت فرهنگ ترکی است.

ترانه گرفتار کولاک شدم با صدای زارا را Zara بشنوید

 هر سرزمینی یک نشانه و یا نماد موسیقایی دارد که شاید در جای دیگر نتوان آن را به همان کیفیت یافت. برای مثال ترانه نوایی همیشه یادآور خراسان است و یا آواز ابوعطا به پیشانی مناطق کویری و مرکزی ایران نقش بسته است. در فلات آناتولی نیز چنین آوازهایی وجود دارند.

آواز ویژه فلات آناتولی با صدای زارا Zara را بشنوید

  موسیقی آرابسک Arabesk müzik

در آغاز قرن بیستم میلادی، گونه ای موسیقی باکلام زیر عنوان ترانه های میخانه ای Meyhane Şarkılari در شهر استانبول رایج بود که شاید بتوان آن ها را به لحاظ کارکرد اجتماعی برابر با موسیقی لاله زاری خودمان دانست. مجریان این نوع موسیقی در ابتدا کولی ها و شنوندگانش نیز عموماً طبقه کارگری بودند. بعدها با پیدایش دستگاه های ضبط گرامافون و سپس رادیو، گروهی دیگر از هنرمندان شهری و آموزش دیده ترک جذب آن شدند. در نتیجه یک موسیقی چند رگه پدید آمد که علاوه بر عناصر ترکی، نشانه هایی از موسیقی عرب و کولی نیز در آن بود. نمونه ضبط های اوایل قرن بیستم به لحاظ صدادهی (سونوریته) شباهت جالبی به موسیقی عصر پهلوی اول و دوم در ایران دارند. چنان که اگر کلام شان ترکی نبود، برخی از آن ها را می شد به عنوان موسیقی ایرانی معرفی کرد. زهرا بیلیر Zehra Bilir یکی از این دسته خوانندگان قدیمی ترکیه است که سال 1913 در شهر مالاتیا به دنیا آمد و دوم جولای 2007 میلادی در شهر استانبول دیده از جهان فرو بست. از وی آهنگ هایی بر صفحات گرامافون و نوارهای ریلی به یادگار مانده است.

 نمونه ای از ترانه های میخانه ای با صدای زهرا بیلیر Zehra Bilir را بشنوید

نمونه ای از ترانه های میخانه ای با صدای فخریه خانم Fahriye Hanım را بشنوید 

پس از فروپاشی امپراطوری عثمانی در طول جنگ جهانی نخست (1917-1914 میلادی) و شکل گیری جمهوری ترکیه در سال 1927، علاوه بر رونق ترانه های میخانه ای، کم کم ترکیب جدیدی از موسیقی اصیل ترکی و موسیقی عربی به جامانده از دوران امپراطوری عثمانی پدید آمد. این نوع موسیقی که در واقع تلفیق دو فرهنگ ترکی و عربی و تا حدی عناصری از موسیقی کولی ها است،‌ امروزه با عنوان آرابسک Arabesk  شناخته می شود که در برخی موارد ممکن است به جای فرهنگ عربی، یکی از فرهنگ های مجاور ترکیه مانند ایرانی، یونانی، ارمنی و یا‌ گرجی قرار بگیرد. در حال حاضر شاخص ترین خوانندگان موسیقی آرابسک ابراهیم تاتلی سس İbrahim Tatlıses و اورهان گنجه بای Orhan Gencebay هستند.

 ترانه ای با صدای ابراهیم تاتلی سس İbrahim Tatlıses را بشنوید

 ترانه ای با صدای اورهان گنجه بای Orhan Gencebay را بشنوید

 ترانه ای با صدای مسلم گورسس Muslum Gurses را بشنوید

چنان که اشاره گردید گاهی موسیقی آرابسک به جای ترکیب موسیقی ترکی با عربی،‌ از عناصر غیر عرب نیز بهره می گیرد که در این جا نمونه ای از آهنگ های کشور خودمان را خواهید شنید. خانم گیلای Gülay متولد سال 1970 استانبول، ترانه ای می خواند که ملودی اصلی آن حدود 2000 کیلومتر دورتر از زادگاهش شکل گرفته است و همچنان در جنگل های سرسبز مازندران خوانده می شود.

ترانه ای با صدای گیلای Gülay بر اساس ملودی ربابه جان مازندرانی را بشنوید

اگر احتمالاً‌ گوش هایتان با این ملودی بیگانه است،‌ نمونه اصلی اش با صدای زنده یاد عصمت بابلی (دلکش) را بشنوید و سپس نمونه تقلیدی آن توسط هنرمندان بوشهری را هم بشنوید و مقایسه کنید. توجه کنید که نسخه ترکی این آهنگ با تغییراتی متناسب با فرهنگ موسیقی ترکیه همراه است.

آهنگ ربابه جان با صدای زنده یاد عصمت بابلی (دلکش) را بشنوید

آهنگ ربابه جان با آواز بوشهری به همراه نی انبان را بشنوید

موسیقی مذهبی Ilahiler muzik

در هم تنیدگی موسیقی عثمانی با موسیقی مذهبی ترکیه به گونه ای است که جداسازی آن ها را سخت می نماید. تنها می توان به کارکرد، اشعار متفاوت و همچنین میزان استفاده از سازهای گوناگون اشاره کرد. وجه مشترک موسیقی عثمانی، موسیقی مذهبی و موسیقی صوفیان ترکیه در فواصل موسیقایی و شیوه گردش نغمات است. یعنی شباهت شنیداری این سه گونه موسیقی، شنونده را به این نتیجه می رساند که فقط یک نوع موسیقی را می شنود ولی چون کارکرد متفاوتی دارند،‌ بهتر است هر یک را در جایگاه خودش بررسی کنیم.

‌بخش مهمی از موسیقی مذهبی ترکیه در اذان و خوانش قرآن جلوه دارد. ترک ها بر خلاف ایرانیان،‌ قرآن را به شیوه عربی نمی خوانند و خوانش منحصر به فردی دارند. در واقع با استفاده از عناصر موسیقی دوران عثمانی،‌ همچنان صدای قرآن در مساجد این کشور به گوش می رسد.

نمونه ای از قرآن خوانی ترکیه را بشنوید

اذان به عنوان مهم ترین شعار مسلمانی در این کشور بسیار شنیده می شود و امکان ندارد شما هنگام وقت های پنجگانه نماز در شهری کوچک یا بزرک باشید و صدای اذان را نشنوید. همانند کشورمان الگوی خوانش اذان چندگانه است. برخی بیشتر عربی شنیده می شوند و برخی نیمه عربی و برخی دیگر کاملاً با الگوی ترکی خوانده می شوند. خوانش اذان با کلام ترکی اگر چه خیلی رایج نیست ولی به هر حال هست و در این جا نمونه ای را خواهید شنید.

اذان ترکی با کلام عربی را بشنوید

اذان ترکی به همراه کلام ترکی را بشنوید

 موسیقی صوفیان قونیه را نیز می بایست در همین گروه بررسی کرد. زیرا صوفی گری اساساً یک تشکل برآمده از مذهب است. در حال حاضر شهر قونبه مرکز این نوع موسیقی به شمار می رود اگر چه در استانبول هم مواردی وجود دارد. سماع دراویش قونیه با نوعی موسیقی مخصوص همراهی می شود که از نظر ساختاری،‌ همان موسیقی عثمانی است. تفاوت اصلی اش در این است که تنها با سازهای ملی ترکیه به همراه کلام اجرا می شود. در حالی که موسیقی عثمانی امروزی، گاه با استفاده از سازهای غربی و عموماً خانواده ویولون نیز شنیده می شود.

نمونه ای از موسیقی دروایش قونیه را بشنوید 

 موسیقی پاپ ترکی Türk Pop müziği

 امروزه موج موسیقی پاپ همه دنیا را گرفته و گریزی از آن نیست. مهم ترین تفاوت این گونه موسیقی ها، میزان وفاداری شان به فرهنگ کشورهای مختلف است وگرنه از نظر ساختار و چیدمان و صدادهی، کم و بیش همه موسیقی های زیر عنوان پاپ، فضایی مشترک دارند. بر این اساس موسیقی پاپ ترکیه را به دو شاخه اصلی می توان تقسیم کرد. دسته نخست که عنوان موسیقی پاپ ترکی به درستی بر پیشانی اش می نیشیند و دسته دوم، یک موسیقی کاملاى بیگانه با فرهنگ موسیقی ترکیه و صرفاً دارای کلام ترکی. بیشتر نمونه های موسیقی پاپی که امروزه در این سرزمین تولید می شوند، به نسبتی کم یا زیاد از عناصر فرهنگ ترکی بهره مندند، گاه خیلی غنی و گاه کمی ضعیف تر. گاه یک آهنگ پاپ می توان یافت که از نظر نزدیکی به عناصر فرهنگ خودی، هیچ کمبودی ندارد و صرفاً چیدمانش بر اساس موسیقی همه پسند پاپ شکل گرفته است.

 ترانه ای پاپ و خیلی نزدیک به موسیقی ترکیه با صدای ایلدیز تیلبه YILDIZ TİLBE را بشنوید

ترانه ای پاپ و نزدیک به موسیقی ترکیه با صدای اوزجان دنیز ÖZCAN DENIZ را بشنوید

 برخی ترانه های پاپ ترکیه، فقط کلام ترکی دارند و دیگر هیچ. نمونه وطنی اش را کم نداریم که فقط کلام فارسی خوانده می شود. می توان گفت یک نوع موسیقی پاپ جهانشمول وجود دارد که همانند شلوار جین در کشورهای مختلف مصرف می شود و البته مصرف کنندگانش به زبان محلی خود صحبت می کنند.

 ترانه ای در سبک راک و کمی دور از موسیقی ترکیه را بشنوید

ترانه ای در سبک رپ و کاملاً بیگانه با موسیقی ترکیه را بشنوید

اجرای موسیقی و کلام غیر ترکی نیز در این کشور کم و بیش رواج دارد. هنرمندانی که به زبان های دیگر آشنایی دارند، معمولاً در کارنامه هنری شان، نمونه هایی از موسیقی های غیر ترکی دیده می شود. نمونه اش خانم زاراست که علاوه بر اجرای ترانه های خلقی، موسیقی صانات و پاپ، به زبان انگلیسی هم می خواند. البته این موسیقی صددرصد غیر ترکی است که تنها توسط یک خواننده ترک زبان اجرا شده است.

ترانه Without You با صدای زارا Zara را بشنوید

 موسیقی سمفونیک Symphonic music

موسیقی غربی از نوع سمفونیک، در زمان حیات آخرین پاشاهای عثمانی پا به این سرزمین نهاد. یعنی تقریباً همزمان با ورود موسیو لومر به ایران، یک آهنگساز توانا که اسمش را فراموش کرده ام، افسار این نوع موسیقی در سرزمین ترک ها را به دست گرفت و خیلی زود ایشان را با دنیای موسیقی پر هیمنه سمفونیک آشنا کرد. در نتیجه ارکستر سمفونیک آنکارا امروزه قوی ترین ارکستر سمفونیک خاورمیانه محسوب می شود. جالب است بدانید از جمله رهبران مهمان ارکستر یاد شده، دو تن از هنرمندان ایرانی به نام های علی رهبری و شهرداد روحانی هستند. در خصوص آهنگسازان موسیقی سمفونیک ترکیه هیچ اطلاعی ندارم. پس بماند برای بعد و اینک دو مورد جالب را پی می گیرم.

شما اگر اهل گیتار کلاسیک باشید، حتماً اجراهای خانم لی لی افشار را دیده یا شنیده اید که معمولاً آهنگی با عنوان کارا توپراک kara toprak به معنی خاک سیاه را اجرا می کنند. آهنگساز این اثر زیبا، عاشیق ویسل شاطراوغلو  Âşık Veysel Şatıroğlu همان هنرمند موسیقی بومی ترکیه است که پیشتر نمونه ای از کار وی را شنیدید. البته نسخه پیانویی و گیتاری آن را کسان دیگری تنظیم کرده اند. در واقع یک ملودی موسیقی خلق ترکیه (محلی) با پرداخت مناسب به یک قطعه کلاسیک برای گیتار تبدیل شده است.

نمونه دوم مارش معروف آلاتورکا Alaturka ساخته ولفانگ آمادئوس موتزارت است که بیشتر آن را با عنوان مارش ترک می شناسند. گفتی است امپراطوری عثمانی در اوج قدرت خویش، حدود ده سالی وین پایتخت اتریش امروزی را در اختیار داشت و هنگامی که سربازان اشغالگر عثمانی با موسیقی ویژه نظامی رژه می رفتند،‌ موتزارت جوان از انگاره (تم) موسیقی آن ها بهره می گیرد و این قطعه زیبا را با لحاظ عناصر موسیقی کلاسیک می سازد. حتماً اجرای مارش ترک با پیانو را بارها و بارها شنیده اید. شنیدن نسخه ترکی آن با هنرمندی ارول پارلاک Erol Parlak شاید برای تان جالب باشد.

مارش آلاتورکا Alaturka اجرا شده توسط ارول پارلاک با ساز باقلاما را بشنوید

* هادی سپهری دانش آموخته موسیقی ایرانی در مقطع کارشناسی سال 1356 خورشیدی (1977 میلادی) در شهر تهران متولد شد. وی موسیقی را نزد اساتید مختلفی همچون بهمن رجبی، کامبیز گنجه ای، جمشید محبی، مهندس حمیدرضا رضایی، شریف لطفی، زنده یاد عطا جنگوک، حسین مهرانی و شاهپور رحیمی آموخته است. در سال 1367 (1988 میلادی) با سفر به کشور ترکیه باقلاما را دید و دل داد و همچنان نزد تولگا ساق Tolga sağ هنرمند بزرگ ترکیه ادامه می دهد. وی اولین و تنها دارنده کارت رسمی تدریس باقلاما در ایران محسوب می شود.

نمونه ای از نوازندگی باقلاما و خوانندگی هادی سپهری را ببینید

 برخی از نوشته های هادی سپهری به این ترتیب اند:

1- تألیف :اعتدال برابر، ماهنامه موسیقی مقام ، سال ششم ،دوره جدید، شماره 8 ،آذر و دی  1382

2- ترجمه: عارف ساق (استاد باقلاما)، فصلنامه موسیقی ماهور، شماره28، تابستان 1384

3- ترجمه و تألیف: باقلاما، زبان داستان گوی عاشیق ها، آشنائی با سازِ باقلاما، ماهنامه هنر موسیقی،