لهجه های ترکی خراسانی و آزربایجانی زبان ترکی، دو گروه لهجه عمده شاخه شرقی اوغوز غربی زبان ترکی را تشکیل می دهند. شاخه غربی اوغوز غربی به لهجه های آناتولی – بالکان و اوغوز شرقی به گروه های ترکمن اطلاق می شود. بطور دقیقتر، شاخه شرقی اوغوز غربی خود شامل گروه لهجه های زیر است :

   ۱-لهجه آزربایجانی : رایج در سراسر ایران، آزربایجان، عراق، ترکیه، سوریه، گرجستان، داغستان، اردن، لبنان و افغانستان

   ۲-لهجه های خراسانی : رایج در استان های خراسان شمالی، رضوی، خراسان جنوبی، گلستان، مازندران، جنوب ایران و ترکمنستان و اوزبکستان.

   ۳-لهجه سنقری : لهجه ای ویژه از لهجه آزربایجانی ترکی، رایج در بخش ترک نشین و آزربایجانی استان کرمانشاه شهرستان سنقر.

   لهجه های ترکی خراسان زبان ترکی امروزه در شمال خراسان بزرگ و در ناحیه کوچکی از جمهوری ترکمنستان رایج است.

   لهجه های خراسانی زبان ترکی :

   لهجه های ترکی خراسان زبان ترکی امروزه در شمال خراسان بزرگ ( دره‌گز، کلات نادر، شیروان، قوچان و بجنورد، مانه و سملقان، فاروج، جوین، چاغاتای (جغتای)، چک انه (چکنه) مشهد، نیشابور، اسفراین، توربت حیدریه‌، تربت جام و استان گلستان (رامیان و مینو دشت و علی آباد و آزاد شهر) و در ناحیه کوچکیاز جمهوری ترکمنستان ( فیروزه و باقر) رایج است.بنا به اکثر ترکی شناسان این گروه لهجه ها که بعضی از حصوصیات ترکی باستان را محافظت کرده است دارای سه شیوه شرقی(شمالی)، غربی و مرکزی (جنوبی ) است.

   بنا به اکثر ترکی شناسان این گروه لهجه ها که بعضی از حصوصیات ترکی باستان را محافظت کرده است دارای سه شیوه شرقی(شمالی)، غربی و مرکزی (جنوبی ) به شرح زیر است.

   لهجه های منطقه ای ترکی خراسان :

   رده بندی ترکی خراسانی، ترکی خراسان به خانواده ترکی اوغوز و یا ترکان غربی تعلق دارد و از نظر زبان ‌شناسی شاخه ترکی اوغوز شامل ترکی ترکیه، آزربایجان، ترکی خراسان، ترکمنستان، ترک های قاشقایی، ترکان منطقه خوارزم و خیوه ازبکستان و … می‌باشد.لهجه این زبان گرچه معمولا لهجه ای بین لهجه های آزربایجانی و ترکمنی در نظر گرفته می شود، اما لهجه هیچکدام نیست.

   با تحقیقاتی که در سال های (۱۹۶۸- ۱۹۷۳ میلادی) از سوی گروه ترک شناسی دانشگاه گوتینگن آلمان به سر پرستی پروفسور گرهارد دورفر به عمل آمده است، ترکی خراسانی به عنوان یک شاخه مستقل از شاخه گروه زبانی اوغوز پذیرفته شده است. بدین ترتیب، زبان غالب و معیار ترکان خراسان، شاخه ای از ترکی اوغوز غربی و حد وسط ترکی ترکمنی و آذربایجانی و نزدیک به ترکی آذربایجانی است.

   محققین، از جمله جلال قلی زاده مزرجی, اسماعیل نعمتی پایدا و مرحوم جواد هیئت، ترکی خراسانیبه سه لهجه منطقه ای، تقسیم می کنند :

   – لهجه شرقی ترکی خراسانی : عمدتا در شهرستانهای شیروان، قوچان، درگز، کلات نادر، تربت جام و روستاهای تابعه آنها مورد استفاده قرار دارد. در لهجه شرقی ترکی خراسانی همانند ترکی آذربایجانی نه حرف صدادار وجود دارد.

   – لهجه مرکزی ترکی خراسانی این لهجه بیشتر در شهرستان های نیشابور، سرولایت، تربت حیدریه ، اسفراین، بام صفی آباد، و روستاهای تابعه آنها درخراسان بزرگ مورد استفاده قرار می گیرد. در این لهجه، همانند ترکی ادبی آذربایجانی نه حرف صدادار وجود دارد.

   ـ لهجه غربی ترکی خراسانی : این لهجه بیشتر در شهرستان های بجنورد، سبزوار، جوین، جغتای و روستاهای تابعه در خراسان بزرگ و خلجستان شیراز و روستا های تابعه آن مورد استفاده قرار می گیرد. در این لهجه، هفت حرف از نه حرف صدا دار زبان ادبی آذربایجانی وجود دارد.در این لهجه حروف صدا دار (اؤ :ö ), (او : ü )رقیق شده اند. صدای ( اؤ : ö )بصورت صدای کسره کوتاه ( ائـ : e) و صدای ( او : ü) بصورت ( ایـ : i) کوتاه تلفظ می شود.

   ادبیات ترکی خراسانی :

   وجود قدیمترین غزل های ترکی آذربایجانی کشف شده منسوب به حسن اوغلو اسفراینی از اسفراین مربوط به حدود هشتصد سال پیش و دیوان لغت الترک محمود کاشغری، کتب ترکی امیر علیشیر نوایی، دیوان کبیر ترکی مولانا و غزلیات خواجه دهانی خراسانی و دده الیاس خراسانی و اشعار کتیبه های نادر شاه در کلات نادری و ایوان حرم امام علی (ع) و …. از آن جمله اند.

   حاجی بکتاش والی، و خواجه احمد یسوی، محمود کاشغری، یوسف خاص حاجب، امیر علیشیر نوایی، فارابی، بابر، فرغانی، قوشچی، حسن اوغلو اسفراینی، مولونا بلخی، علی خوارزمی، ابوریحان بیرونی، ابن سینا و و خیلی های دیگر …، از مفاخر ترک های خراسان هستند.

   گفته شد که در رده بندی ترکی خراسانی به خانواده ترکی اوغوز و یا ترکان غربی تعلق دارد و از نظر زبان ‌شناسی شاخه ترکی اوغوز شامل ترکی ترکیه، آذربایجان، ترکی خراسان، ترکمنستان، ترک های قشقایی، ترکان منطقه خوارزم و خیوه ازبکستان و … می‌باشد.

   لهجه ترکی خراسانی زبان ترکی مرحله تخست شکل گیری زبان ادبی ترکی غربی شمرده می شود. تاریخ ترکی ادبی در خراسان، ایران، آزربایجان و ترکیه همه با اشعار شعرای ترک خراسان شروع می شود. زبان ادبی ترکی غربی در آغاز ( قرون ۱۱، ۱۲، ۱۳ ) بر اساس این لهجه با آثار ترکی حسن اوغلو اسفراینی ، مولانا جلال الدین بلخی و دیگرانبه ظهور رسیده است.

   ترکی خراسانی همچنین زبان گروه های ترکی بوده است که به سبب تهدید و فلاکت مغول تحت نام هایی چون خراسانی ها، پیران خراسان، خوراسان اره نلری به آزربایجان و آناتولی مهاجرت می کرده اند. بسیاری از بنیانهای فرهنگی ترکی آزربایجانی – آناتولی بلاواسطه با خراسان در ارتباطند.

   اولین شعرای ترکی گوی در آزربایجان حسن اوغلو اسفراینی و در آنادولو خوجا دهانی خراسانی هر دو از ترکان خراسان می باشند.

   شاعر بزرگ و صوفی حروفی ترک، شیخ عزالدین اسفراینی متخلص به حسن اوغلو در تذکره های قدیمی نیز تاریخ و ادبیات آزربایجان از موقعیتی استثنایی بر خوردار است.او بعنوان پیشگام و یکی از مهمترین شعرایی که بزبان ترکی آزربایجانی شعر سروده اند و یا حتی موسس زبان شعری ترکی آزربایجانی پذیرفته شده است

   تصادفی نیست که در میان تخستین مشوقان و اشاعه دهندگان زبان و ادبیات ترکی در آسیای صغیر نیز نام شعرای ترک خراسانیان مانند خونکار حاجی بکتاش ولی خراسانی، دیده می شود. اما علی رغم این پیشگامی، گسترش و حاکمیت لهجه ترکی خراسانی بر زبان ادبی نوشتاری ترکی غربی، در مدت کوتاهی متوقف و جای خود را به لهجه آذربایجانی ترکی داده است.

   نخستین آثار مکتوب به لهجه ترکی خراسانی بقرار زیر است :

   اشعار ترکی مولانا جلال الدین بلخی، بخش شعری بهجه الحقایق، لغت ابن مهنا ( لغت نامه چهار زبانه به زبان های ترکی خراسانی زبان ترکی، پهلوی، فارسی و عربی) .