محمدرضا باغبان کریمی

آذربایجان میف‌لری آراسیندا دیل اوسطوره‌سی

سون نظریه لردن بیری اولو دیل، بیلیم دونیاسینا تانیتدیریلمیشدیر. بو نظریه یه گؤره دونیادا ایلک اؤنجه بیر دیل یارانمیش و سونرا باشقا دیللر او اولو دیلدن آیریلمیشلار.

بوگون بورادا آذربایجان فولکولورو حاققیندا دانیشیقلار اولاجاق. شوبهه یوخدور کی آذربایجان فولکولورو دونیا خالقلاری نین ان زنگین کولتورونو ساخلاماقدادیر و بؤیوک آراشدیریجیلار او جومله دن روس عالیمی ماکسیم گورگی قافقاز تورکلری آراسیندا یاشادیغی اوچون بو کولتور ایله تانیش اولاراق، هر بیر آشیقی زمانه نین هومری آدلاندیریر. بئله اولمازدی مگر آشیق ادبیاتی نین درین محتوالی شعرلری، داستانلاری، موسیقی سی و باشقا کولتور دونیاسیله تانیش اولماسایدی. آنجاق بورادا بیر سؤز ده وار، بوگون نانو تکنولوژی، بیلگی سایار یئرینه هله ده بایاتی، آتالار سؤزو، ناغیللاردان دانیشماغا ساری بیزی یؤنلدیرلر. بیزی علمدن اوزاقلاتماسینلار!؟ بونا گؤره من اوسطوره لردن و اؤزه للیکله دیل اوسطوره سیندن دانیشماق ایستردیم؛ بو عنوان هم فولکولورا عاییددیر، هم ده بوگونکو علملریله سیخ باغلیلیغی آیدیندیر. دوغرودان دا آذربایجان دیلی ، بوتون محرومیتلره باخمایاراق زنگین بیر کولتور یارادیجیسی دیر. دیلیمیز تاریخده اوسطوره وی بیر رول اوینامیش و اوسطوره وی یارانیشی دا واردیر. ایندی بو اوسطوره یه دؤنه لیم.

دیل، انسان عؤمروجه بیر تاریخه مالیکدیر. انسان حیاتا آیاق قویدوغو گوندن، دیل ده حیاتین گرکلی بیر نسنه سی کیمی یارانمیشدیر. آنجاق بیر سیرالار مومکوندور تعجوله نرلر دئسک دیل تانیما تاریخی یوز ایلدن آرتیق دئییلدیر. دوغرودان دا دیل تانیما یولوندا گلیشمه لر عاغلی حیرتلندیریجی دیر. شاید یوز ایللردیر کی دیل حاققیندا کتابلار یازیلیر، اما کئچن یوز ایلین تاپینتیلاری دوزگون بیر یول دیلچیلیک قارشیندا آچمیشدیر.

آرکئولوژی کئچن یوزایلده انسان گؤزونون قارشیندا ائله زنگین بیر میراث آچیبدیر کی کئچن نسیللر یوخودا دا گؤره بیلمزدیلر. بیر زامانلار هر بیر کیمسه اؤز فیکریله سؤزجوکلری اویان – بویان ائدیب، کلمه لری آراشدیریب و اونا تاریخ آختاریردی. بو اوشاق اویونو کیمی ایشلری ایراندا کسروی کیمی ملیک الشعر و باشقالاریندا گؤرمک اولور. آما نوام چامسکی ۵۰ ایل اؤنجه دیل تانیما بیلیمینده بیر ده ییشیکلیک یاراتدی و اونو بیلیم یولونا چکدی. دیل تانیما بوگون بیر ریاضی کیمی علمی سویه ده یؤنه لیر. یئنه ده دیل تانیما بیلیمی بورادا قالمادی. بلکه هر بیر اون ایلده یئنی تاپینتیلاری الده ائتدی. بیر سیرا نظریه لر اورتایا گلدی، بونلارین بیر سیراسی رد اولوب و بیر سیراسی قبول اولوندو. سئویندیریجی بوراسیدیر کی تورکولوژی عالمینده بؤیوک گلیشمه لر اورتایا چیخدی. تورک بیلیم یوردولاری دا بو ساحه یه اؤنجولوک ائده رک ده یرلی سونوچلار الده ائدیلدی. هامیدان آرتیق سئوینمه لی بورادیر کی بیزیم وطنده – ایراندا، حتا بیر ساعاتلیق تورک دیلی آکادئمیالاردا یئری اولمادیغی بیر حالدا، دیل تانیما علمی هامیدان آرتیق گلیشمیش و علمی – عینی حالدا قاباقجیل بیر نظریه لر اورتایا گلدی. تورک دیلی حاققیندا آکادئمیک امکانلارین صیفیر حددینده اولدوغو بیر حالدا، ائله آکادئمیک نظرلر اورتایا گلدی کی دونیانین گؤزونو قاماشدیریر. بو ارمغان بیزیم اوچون اتمی – هسته ای بیلیمدن داها آرتیق سئویندیریجی اولدو. بو ساحه ده چالیشانلاریمیز آز اولمامیشدیر. یئری گلدیکده گره ک منظوری، روشن خیاوی، کشتیبان کیمی چالیشقان یازارلاریمیزدان آد چکم. بلکی ده پروفسور زهتابی نین آدی اؤن پلاندا گلمه یی داها لازیمدیر.

دیلچیلیک علمی سومرلردن قالان بیرینجی لوحه لری آراشدیریب و دونیا دیللریله توتوشدوروب و بیر سیرا سونوچلارا چاتیبدیر. بوگون بیلیم دونیاسینا بللی اولموشدور کی سومرلر بوتون یونان، لاتین، مصر و باشقا کولتورلره دانیلماز ائتکیلر بوراخمیشدیر، آنجاق بو سومر تانیما او قده ر گئنیش و رنگارنگ دیر کی جان لوتیز هایز دئمیشکن دونیانین سومر تانییانلاری ساییدا سومر دیلی اورتایا گلیبدیر.[۱]او جومله دن گونون علمی نظریه لریندن بیری سومر دیلیله تورک دیلی نین باغلیلیغی دیر. بو نظریه بلکی ده یوز ایللیک بیر عؤمرو آرخادا قویوبدور. سومر دیلی اگلوتیناتیو بیر دیل اولاراق، تورک دیللری ده اگلوتیناتیودیرلر. چامسکی نین دئدیگینه گؤره، دونیا دیللری اوچ استراکچرده دیرلر: هیجالی دیللر، اگلوتیناتیو و ترکیبی دیللر. یئنه بو عالیمین آختاریشلاری سونوجلاناراق قبول اولموشدور کی بیر دیل استراکچری هانسی نوعدان اولورسا، اون مین ایل اؤنجه یا اون مین ایل سونرا دا دیل همان استراکچرینی ساخلامیش اولور، مگر دیل آرادان گئمیش و باشقا بیر دیله چئوریلمیش اولا. بئله لیکله سومر دیلی و تورک دیلی هر ایکیسی ده اگلوتیناتیو اولارکن، بونلارین باغلانتیلاری طبیعی اولموش و بیر دیل کؤکنلی ساییلیرلار. بونا گؤره ده بو ایکی دیلین–تورکجه و سومرجه – باغلیلیغی چوخلو دیلچیلری اؤزونه جلب ائتمیش، او جومله دن پروفسور عثمان ندیم تونا ۴۰ ایل تامام عؤمرونو بو ساحه ده چالیشماغا قویموش و ۱۶۵ سؤزجویو تورکجه و سومرجه بیر – بیریله توتوشدوراراق، ده یرلی سونوجلارا ال تاپمیشدیر. او، بو چالیشمالار نتیجه سینده ایکی دیل آراسیندا دانیلماز باغلانتیلاری تاپمیش و دونیا عالیملرینه گژسترمیشدیر. او، ایکی دیل آراسیندا فونئتیک قایدالاری بیرلشدیریب و الده ائتدیگی نتیجه لری ۱۹۷۰، ۱۹۷۱ و ۱۹۷۴جو ایللرده دونیا سویه سینده قورولان کونفرانسلاردا عالیملرله اورتایا قویموش و عالیملرین تائیدیه سینی قازانمیشدیر. بو کونفراسلاردا سومرلوگلار، تورکولوگلارلا برابر هیند – اوروپا، قیزیل دریلی دیللری و میخی خطلرین اوزمانلارینی دا توپلامیش و تاپدیقلاری سونوجلاری اونلارلا پایلاشمیشدیر. بو چیخیشلاردا، دونیا عالیملری تونانین علمی باخیشی –تورک دیلی ایله سومر دیلی نین باغلیلیغی قبول اولونموشدور. بو چالیشمالار سایه سینده بوگون تورک دیلی نین ۸۵۰۰ ایللیک تاریخی عالیملر طرفیندن قبوللانمیشدیر.[۲]

آنجاق آراشدیرمالار بیر یئرده دایانمیر. سون نظریه لردن بیری اولو دیل = زبان برتر، بیلیم دونیاسینا تانیتدیریلمیشدیر. بو نظریه یه گؤره دونیادا ایلک اؤنجه بیر دیل یارانمیش و سونرا باشقا دیللر او اولو دیلدن آیریلمیشلار. بلکه ده سومر دیلی همین اولو دیلین ایلکین دیللریندن بیری دیر و تورک دیلی نین اؤنملی رولو قبول اولونور. بو نظریه ده چوخلو عالیملری اؤزونه چکمیش و بو ساحه ده چالیشمالاری ایره لی سورموشلر.

بوندان داها سونرا باشقا بیر نظریه ده اورتایا گلمیشدیر. بو نظریه اوسطوره دن باشلایاراق، دیل یارانیشینی دا بیر اوسطوره کیمی آراشدیریر و دوغرودان دا بیر دیرلی سونوجلارا چاتیر. بو نظریه چی لر ایلک اؤنجه اوسطوره نین علمی بینؤره سینی آراشدیراراق، تئوریک تحلیل لر اورتایا قویوب، چاغداش عالیملرین علمی باخیشلارینی طرح ائدیر. سونرا یارانیش باخیشلارینی مختلیف میللتلر آراسیندا آچیقلاییر. داها سونرا «سو» سؤزجویونون، «سو» کیمی ده یارانیشدا اولان رولونو خاطیرلاییر. یارانیش اوسطوره سی سومرلرده، توراتدا، یونان، اینکا، قیزیل دریلیلر، آفریقا، هیند، ژاپونیا، مایالار، چین، اسکامدیناولار، فینلاند، آریکارا، ایراکولار، یومالار، تورکولار آراسیندا آراشدیریب و اونلارین آراسیندا اولان بنزرلیک لری آچیقلاییرلار. داها سونرا آددیملاردا بو دیللرده اولان اورتاق سؤزجوکلر و یارانیشلا اولان باغلانتیلارا اشاره اولوناراق، حیاتین یارانیشیندا «سو»یون رولونو خاطیرلاییر.

باشقا بیر فصیلده، دین ایله اوسطوره نین رابطه سینه توخوناراق بونلارین ایکیسی نین ده رولو دیل یارانیشیندا آچیقلانیر. سونرا «سو» کلمه سی نین دیلده اولان رولو، یارانیشدا سویون رولو بیرگه توتولور و دیل یارانیشینا همان رول وئریلیر. بئله لیکله، «سو» ایلک سؤزجوک دور کی یارانمیشدیر. عالیملر بو کلمه نین اساسلی رولونو اثبات ائتمک اوچون چالیشمالار ایره لی سورموش و اثبات ائتمیشلر. بونو داها آرتیق ایناندیرماق اوچون یوزلرجه سویا باغلی اولان کلمه لری ساییرلار. بو کلمه یه باغلی یوزلرجه چای، داغ، گؤل و شهر آدلارینی گتیریب، آراشدیریرلار: سوموآر، سومر، سوبور، و . . . حتا آسیا، اوروپا، و باشقا یئرلرده اولان بونا بنزر آدلاری توپلاییب آراشدیریرلار. گاهدان بونلارین آراسیندا مقدس آدلاری دا گتیریرلر. جالب بودور کی فارسیدا اولان «هفت سین» آدلارینی بئله تانیتدیریرلار: سو، سوت، سومو، سونبول، سومونو، سوجوق، سوراق. جالب بوراسی دیر کی چوخلو تورک آدلاری ایرانین باشا باشیندا بو تئوری آدییلا آراشدیرماق چتین دئییلدیر.

بو عالیملر بیر دایره چکیب و دؤورونده ۱۶ عونصورو بئله یازیرلار:

سو اورتادا و دؤورونده بونلار: رو، بو، یو، مو، جو، نو، وو، کو، لو، قو، تو، فو، هو، او. بئله ایضاح اولور کی بو عونصورلار اوسطوره باخیشی ایله طبیعتیت گوجلری اولاراق و هر بیر تانریچا طبیعتین بیر سیرا گوجلرینی سیطره سینه آلیر. بو عونصورلار بو طبیعی گوجلری یانسیدیر:

بو = خوشلوق تانریچاسی / او = گوج تانریچاسی / هو = بؤیوکلوک تانریچاسی / فو = قوتلو اولما تانریچاسی / رو = آیدینلیق تانریچاسی / تو = اود تانریچاسی / فو = گورولتو تانریچاسی / لو = قوروقچو  تانریچاسی / کو = پاریلداما تانریچاسی / وو = تمیزلیک تانریچاسی / نو = آغلیق تانریچاسی / جو =  صافلیق تانریچاسی / مو = بؤیوکلوک تانریچاسی / یو = خیر تانریچاسی.

بوندان علاوه، «سو» عونصورو بو اون آلتی کلمه ایله بو کلمه لری وئریر:

سواوس، سوبو، سواو، سوهو، سوفو، سورو، سوقو، سولو، سووو، سونو، سوجو، سومو، سوسو، سویو.

بوندان علاوه ۱۱ عونصور اولان بو سؤزجوکلر: ار، آق، آی، این، آن، آل، گون، اوت، آه ، اوم، ایله یارانیر و بونون آردیجا سؤزجوکلر دایره سی داها گئنیشله نیر و بی نهایته قده ر داوام ائدیر. «سو» سؤزجویو ایله بو یئنی کلمه لرین قاریشیغی داها دا سؤزجوکلر دونیاسینی گئنیشله دیر.

بو آرادا سس اویغونلوغو قایداسینا اشاره ائتمک لازیمدیر. بو قایدا تورک، یاپونیا،لاتین، حتا اینگیلیس دیللرینده واریمیش و سو کلمه سیله چوخلو کلمه لر یارانمیشدیر و سس اویغونلوغو ایشه آپاریلمیشدیر. آنجاق زامان کئچدیکجه  عصرلر بویو کلمه لر چکیشله نیب و یونتالانیبدیر و گاهدان ان گؤزل قایدالار دا آرادان گئدیبدیر. تورک دیلینده هله بوگون ده ایکی سس اویغونلوغو – یووارلاق و دوز – بیر اساسلی قایدا کیمی موجوددور. یووارلاق قایدا اصیل اولاراق دوز قایدا یاواش – یاواش اورتادان قالدیریلمیشدیر.

آراشدیریجیلار چوخلو سؤزجوکلری گؤسته ریرلر کی «سو» کلمه سیندن یارانیب و گئنیشله نیبلر. آنجاق چوخلو دیلچی لر بونا اینانیرلار کی بو آرادا تورک دیلی داها مکمل اولاراق، اولو بیر دیل کیمی گؤز اؤنونده دیر و دونیانمیزین ان قدیم دیلی کیمی موقعیت قازانیر.

قایناق‌لار: