دده قورقود کتاب حماسی تورکها
یازار : " تؤرک دیلینی اؤیره نین، چونکو اونلارین حاکمیتی چوخ اوزون سؤره جکدیر." پیامبر اکرم
+0 چره جلی
کتاب«دده
قورقود» از آثار کلاسیک جهان به شمار می رود. این کتاب شاملِ یک مقدمه و
دوازده قصّة حماسی است، و با اینکه حماسة ملی ترکان محسوب میشود، تنها به
تُرکان تعلق ندارد، بلکه همانند کتابهایی چون «ایلیاد»، «ادیسه»،
«دُنکیشوت»، «مهاباراتا»، «کمدیالهی»، «هاملت» و... متعلق به همة جهانیان
است. دانشمندان و شرق شناسانی چون«دیتس» و «بارتلد»، اوقات بسیاری را برای
پژوهش و تحقیق دربارة این اثر صرف کرده اند، و نویسندگان همچون یاشار
کمالدر ترکیه و انار و مولود سلیمالی در جمهوری آذربایجان، با الهام از
اینقصّه های حماسی، آثار ارزشمندی پدید آورده اند. این کتاب، یکی از
شاهکارهای «قصّه های حماسی» جهان است، و تاکنون پژوهشگران غربی، تُرک،
روسی، آذربایجان و ایرانیو... دربارة ارزشهای گوناگون اساطیری، ادبی،
تاریخی، لغوی و... این کتاب، مقالات ارزشمندی نگاشته اند.
تاکنون دو نسخة اصیل و کهن از کتابِ «دده قورقود» و تاریخچة آداب و رسوم «اوغوزها» بدست آمده است.
نخستین نسخه که در کتابخانة «درسدن» یافت شده، از یک دیباچه و دوازده داستان تشکیل شده است. دومین نسخة ناقص،که در کتابخانة «واتیکان» موجود بوده، مُتضمّن شش داستان است. شایان ذکر است که، قصّه های این نسخه، تنها در برخی از کلمه ها و جمله ها، تفاوتهایی جزئی با نسخة دیگر دارد؛ و از نظر انشا، هماهنگی متن و استواری کلام، همانند نسخة پیشین است.
تقریباً تمامی پژوهشهایی که دربارة این کتاب به عمل آمده، از روی نسخة درسد نبوده است. برخی از محققان، از جمله «دیتس»، مستشرق آلمانی، و «بارتولد»، شرق شناس روس، تحقیقات ارزنده ای دربارة کتاب«دده قورقود» انجام داده اند. در سالو برای نخستین بار، ادیب معاصر ترک، «کیلیسلی رفعت» در راه چاپ این اثر پیش قدم شد، و با استفاده از کپی ای از روی نسخة کتابخانة درسدن، آن را با الفبای عربی منتشر کرد.
پس از وی، دده قورقود شناس صاحب نام ترک، «اورهان شایق گوگیای»، به تحقیق و تتّبع دربارة این کتاب پرداخت، و آن را با حروف لاتین چاپ کرد. بعد در سال، «محرّمارگین» توانست با تطبیق نسخه های موجود، متنی انتقادی و علمی از آن پدید آورد...
قدمت داستانها مربوط به قرنهای چهاردهم و پانزدهم میلادی می باشد.
شخصیت دده قورقود که کتاب به نام او نامیده شده را یک پیر فرزانه، غیبگو، طالع شناس، و اوزان (قابل مقایسه با عاشیقهای امروزین) و روحانی غز دانسته اند. واژه دده به معنی «بابابزرگ» است. اینکه آیا دده قورقود شخصیتی راستین بوده یا داستانی، قابل اثبات یا رد نیست. گوری وجود دارد که به باور مردم، محل خاکسپاری دده قورقود افسانه ای است. در باور ایشان دده قورقود در سن ۳۰۰ سالگی درگذشت. این گور در نزدیکی شهری که به نام او قورقود نامیده شده قرار دارد. این شهر در مسیر راه آهن کازالینسک به قیزیل اوردا در قزاقستان و در ۱۵۰ مایلی خاور دریاچه آرال قرار دارد.
کتاب دده قورقود به زبانها مختلف ترجمه شده است. اولین ترجمه دده قورقود به زبان آلمانی در سال ۱۸۱۵ از روی نسخه کتابخانه درسدن در آلمان بود. دست نویس دیگر این کتاب در واتیکان است.
غیر از ترجمه های آلمانی.روسی.ایتالیایی چندین ترجمه دیگر نیز به سایر زبانهای اروپایی واسیایی صورت گرفته از جمله انها دو ترجمه به زبان انگلیسی را میتوان نام برد که اولی در انگلستان و دومی در امریکا انجام یافته است. از ترجمه کنندگان میتوان به ترجمه دیگر از یواخیم هاین به زبان المانی که درسال ۱۹۵۸ درشهر زوریخ و چاپ به زبان روسی در سال۱۹۶۲به وسیله بارتولد وانتشار توسط ویکتورژیرمونسکی در مسکو اشاره کرد. متن کامل کتاب هم که با ارسم خط اصلی ان بر اساس نسخه کتابخانه برلین در سال۱۹۱۶ از سوی کیلیسلس رفعت محقق کشور ترکیه که تلاش پیگیری در نشر متون زبان ترکی داشته در شهر استامبول به چاپ رسید. او واژه ها و عباراتی که نامفهوم ومغلوب بوده تصحیح کرده است با این وجود برخی واژها و مفاهیم نامشکوف مانده که در برابر انها عبارت مفهوم نشد درج گردیدهاست.
جشن یونسکو هرچند در سال ۱۹۹۸ کتاب دده قورقود از طرف جمهوری آذربایجان و سازمان یونسکو نامزد و در سال ۲۰۰۰ «هزارو سیصدومین سالگرد نوشته شدن حماسه آذربایجانی دده قورقود» جشن گرفته شد.
از سال ۱۹۵۶ یونسکو برای بزرگداشت و شناساندن وقایع تاریخی و شخصیتهای برجسته کشورهای عضو برای جهانیان جشنهایی را ترتیب میدهد.
در سال ۱۹۹۹ نیز بانک ملی آذربایجان سکه های یادبود طلا و نقره به مناسبت سال دده قورقود ضرب کرد.
داستانها به نثر و نظم نوشته شده است و در خلال آنها انواع مختلف آثار ادبی شفاهی مانند بایاتی، نغمه، ضرب المثل و حتی مرثیه دیده میشود. هر کدام از داستانها درباره دلاوریها و ماجراهای دل انگیز یکی از قهرمانها است. معهذا هر 12 داستان با یکدیگر نیز ارتباط دارند. در این داستانها جسارت و مردانگی و قهرمانی ها و عادات و معیشت و عقاید ترکان اغوز شرح داده شده و وطن خواهی و مهمان دوستی و محبت مادر و فرزند و حرمت زنان و خصلتهای انسانی ستوده شده است. داستانها از قسمتهای منثور و منظوم تشکیل شده و نثر داستانها ساده و به زبان مردم است. اشعار داستانها در حدود دو هزار بیت است و سی در صد کتاب را تشکیل میدهد. این اشعار را اوزانها (شعرای خلق که امروز به آنها عاشیق میگویند)سروده و همراه ساز آنها (قوپوز) با آهنگهای آذربایجانی خوانده میشود. دو قسمت نثر و شعر داستانها به دنبال یکدیگر میایند.این داستانها مانند آئینه ای تمام نما فرهنگ عامیانه یا فولکلور این اقوام را در طول تاریخ نشان میدهد.
مقدمه کتاب بعدا و به قلم گردآورنده داستانها نوشته شده و نثر آن با متن داستانها متفاوت است. نویسنده کتاب و تاریخ آن معلوم نیست.ظاهرا کتاب در نیمه دوم قرن 15 تدوین شده است، ولی تاریخ و وقایع داستانها قدیم تر است.از نظر خصوصیات زبانی مربوط به زمانی است که هنوز ترکی آذربایجانی از ترکی آناطولی جدا نشده بود. یعنی، همانطور که در مقدمه کتاب ذکر شده به لهجه اغوز نوشته شده است (کتاب دده قورقود علی السان طایفۀ اغوزان)معهذا بیشتر ویژگیهای ترکی آذری در مرحله تشکیل را در خود حفظ کرده است.اسامی جاهائیکه بعنوان محل وقوع حوادث و داستانها آمده (گنجه،بزدعه،قلعه الینجه،گویجه گولی یا دریاچه گویجه،درشام و دربند) مربوط به آذربایجان است ولی از شهرهای شرقی آناطولی (طرابزون،بایبورد و ماردین) هم بنام شهرهای همسایه کافر یاد شده که میتواند درباره تاریخ وقوع حوادث نیز اطلاعات تقریبی به ما بدهد.با این ترتیب این وقایع مربوط به زمانی است که هنوز این شهرها از طرف ترکان سلجوقی (اغوزها) فتح نشده و سکنه شان بدین اسلام درنیامده بودند،یعنی قرن 12 میلادی و یاقبل از آن. به نظر پروفسور بارتولد مستشرق معروف روسی که عمری را در تحقیق دده قورقود گذرانیده و همچنین پروفسور م.ارگین استاد ادبیات ترکی دانشگاه استانبول ،حوادث اصلی داستانها در آذربایجان رخ داده است.
در ایران سهند(ب.قراچورلو)شاعر فقید آذربایجان داستانها را به شعر سروده و قسمت اول آن را علی رغم ممنوعیت رژیم پهلوی در دوجلد بنام سازیمین سوزو (سخن ساز من)چاپ کرده است.بعد از انقلاب کتاب دده قورقود با املاء امروزی از طرف دکتر م.ع.فرزانه چاپ شده و در مجله وارلیق نیز اینجناب دو مقاله درباره دده قورقود نوشته ام.(دکتر جواد هیئت، ادبیات شفاهی خلق آذربایجان،وارلیق،تابستان 1360)
ترجمه فارسی دده قورقود نیز از ترجمه های انگلیسی و امریکایی به نام های بابا قورقود و حماسه دده قورقود چاپ شده است(بابا قورقود ،جفریل ویس،ترجمه فریبا عزب دفتری و محمد حریری اکبری،نشر ابن سینا،تبریز 1355) و (انار،حماسه دده قورقود ، ترجمه ابراهیم دارابی ،نشر نوپا،تهران،1355)
دده قورقود که این کتاب به نام اوست و در همه داستان ها حاضر بوده و در اخر هر داستان وارد صحنه میشود و داستان را با سخنان نغز و پند آمیز خود به پایان میرساند یکی از اوزان ها و در عین حال ریش سفید و دانا و مصلحت اندیش قبیله اغوز است.
دیتس ، دانشمند آلمانی ، ترجمه داستان تپه گوز (هیولای یک چشم)را به آلمانی منتشر ساخته و آن را با اودیسه هومر مقایسه کرده و نظر داده است که هومر در سرودن اودیسه از این داستان کهن که بعدها در بخشی از کتاب دده قورقود جای گرفته بهره جسته یا دست کم از مضمون آن باخبر بوده است.در داستانهای دده قورقود زنان منزلتی بالا و هم طراز با مردان دارند.در این داستانها خانواده تک زوجی(مونوگام) است و یکی از راه و رسم انتخاب همسر هماورد بودن دختر و پسر در اسب سواری و تیر اندازی و و شمشیر زنی و کشتی و جنگاوری است.
از نظر دستوری دده قورقود در حدود 90 درصد با زبان معاصر آذری مطابقت مینماید.در ضمایر و قیود و حروف ربط در طول هشتصد سال سیر تکاملی ،بعضی تغییرات پدید آمده است،بعضیها متروک و بعضیها هم هنوز عینا بکار میرود.مثلا "بن" به "من" ،"قانقو" به "هانگی"، قاچان به "هاچان"،"اول" و "شول" به "او" (اغلب این واژه ها تا اواخر قرن 18 نیز در آثار شعرا بکار میرفت.) "بیرله" به "ایله"، "کیبی" به "کیمی" و "آوه ت" تبدیل به بلی (عربی) شده است.
از نظر لغوی نیز کما وبیش تفاوت هایی با زبان معاصر در آن دیده میشود. لغات خارجی هم بسیار کم دارد مثلا در تمام کتاب 350 کلمه عربی و 136 کلمه فارسی هست که اغلب اصطلاحهای مذهبی و جنگی است.کلمات ترکی یا عینا در زبان امروزی بکار میرود ،یا تغییراتی در آنها رخ داده، و یا اینکه بکلی متروک شده اند.
در دده قورقود کلمات مترادف زیاد، و اغلب با هم بکار رفته است. در بعضی جاها کلمات مترادف هر دو ترکی ولی مربوط به لهجه های مختلف است.مانند"ائت،قیل=بکن"و"دئه،سؤیله ،آییت ،دگیل=بگو" "اسن، ساغ=سالم"،"قیزیل ،آلتون=طلا" و "گئتمک، وارماق=رفتن" و "ییگیت ،آلپ ،جلاسون ،آره ن ،اؤوره ن= قهرمان"، "یاقشی، یاخشی ،ائیو،ییک=خوب "و" توی، دوگون = عروسی" و نظایر اینها. در برخی موارد یکی از کلمات مترادف ترکی و دیگری عربی یا فارسی است که با هم بکار رفته اند مانند: آغیر و عزیز،یازی و یابان، اوچماق و بهشت، ایاق و صراحی ،ساواش و جنگ ،تانری و الله، و نظایر اینها.
این قبیل کلمات نشان میدهد که اولا زبان دده قورقود زبان خالص قبیله اغوز نیست بلکه امیخته ای از زبانهای قبایل اغوز و قبچاق و ترکان شرقی است،یعنی زبان ترکی آذری در مرحله تشکیل است و بکار بردن کلمات عربی و فارسی با کلمات مترادف ترکی نشانگر آن است که در این دوره کلمات عربی و فارسی تازه وارد زبان مردم شده و هنوز برای همه قابل فهم نبوده و لذا همراه با کلمات هم معنای ترکی بکار رفته است. این قبیل کلمات که بیشتر از راه نفوذ دولتی و مذهبی و عرفان و ادبیات وارد ترکی شده بعد از مدتها جای کلمات ترکی را گرفته و در دوره های بعدی مستقلا بکار رفته است
تاکنون دو نسخة اصیل و کهن از کتابِ «دده قورقود» و تاریخچة آداب و رسوم «اوغوزها» بدست آمده است.
نخستین نسخه که در کتابخانة «درسدن» یافت شده، از یک دیباچه و دوازده داستان تشکیل شده است. دومین نسخة ناقص،که در کتابخانة «واتیکان» موجود بوده، مُتضمّن شش داستان است. شایان ذکر است که، قصّه های این نسخه، تنها در برخی از کلمه ها و جمله ها، تفاوتهایی جزئی با نسخة دیگر دارد؛ و از نظر انشا، هماهنگی متن و استواری کلام، همانند نسخة پیشین است.
تقریباً تمامی پژوهشهایی که دربارة این کتاب به عمل آمده، از روی نسخة درسد نبوده است. برخی از محققان، از جمله «دیتس»، مستشرق آلمانی، و «بارتولد»، شرق شناس روس، تحقیقات ارزنده ای دربارة کتاب«دده قورقود» انجام داده اند. در سالو برای نخستین بار، ادیب معاصر ترک، «کیلیسلی رفعت» در راه چاپ این اثر پیش قدم شد، و با استفاده از کپی ای از روی نسخة کتابخانة درسدن، آن را با الفبای عربی منتشر کرد.
پس از وی، دده قورقود شناس صاحب نام ترک، «اورهان شایق گوگیای»، به تحقیق و تتّبع دربارة این کتاب پرداخت، و آن را با حروف لاتین چاپ کرد. بعد در سال، «محرّمارگین» توانست با تطبیق نسخه های موجود، متنی انتقادی و علمی از آن پدید آورد...
قدمت داستانها مربوط به قرنهای چهاردهم و پانزدهم میلادی می باشد.
شخصیت دده قورقود که کتاب به نام او نامیده شده را یک پیر فرزانه، غیبگو، طالع شناس، و اوزان (قابل مقایسه با عاشیقهای امروزین) و روحانی غز دانسته اند. واژه دده به معنی «بابابزرگ» است. اینکه آیا دده قورقود شخصیتی راستین بوده یا داستانی، قابل اثبات یا رد نیست. گوری وجود دارد که به باور مردم، محل خاکسپاری دده قورقود افسانه ای است. در باور ایشان دده قورقود در سن ۳۰۰ سالگی درگذشت. این گور در نزدیکی شهری که به نام او قورقود نامیده شده قرار دارد. این شهر در مسیر راه آهن کازالینسک به قیزیل اوردا در قزاقستان و در ۱۵۰ مایلی خاور دریاچه آرال قرار دارد.
کتاب دده قورقود به زبانها مختلف ترجمه شده است. اولین ترجمه دده قورقود به زبان آلمانی در سال ۱۸۱۵ از روی نسخه کتابخانه درسدن در آلمان بود. دست نویس دیگر این کتاب در واتیکان است.
غیر از ترجمه های آلمانی.روسی.ایتالیایی چندین ترجمه دیگر نیز به سایر زبانهای اروپایی واسیایی صورت گرفته از جمله انها دو ترجمه به زبان انگلیسی را میتوان نام برد که اولی در انگلستان و دومی در امریکا انجام یافته است. از ترجمه کنندگان میتوان به ترجمه دیگر از یواخیم هاین به زبان المانی که درسال ۱۹۵۸ درشهر زوریخ و چاپ به زبان روسی در سال۱۹۶۲به وسیله بارتولد وانتشار توسط ویکتورژیرمونسکی در مسکو اشاره کرد. متن کامل کتاب هم که با ارسم خط اصلی ان بر اساس نسخه کتابخانه برلین در سال۱۹۱۶ از سوی کیلیسلس رفعت محقق کشور ترکیه که تلاش پیگیری در نشر متون زبان ترکی داشته در شهر استامبول به چاپ رسید. او واژه ها و عباراتی که نامفهوم ومغلوب بوده تصحیح کرده است با این وجود برخی واژها و مفاهیم نامشکوف مانده که در برابر انها عبارت مفهوم نشد درج گردیدهاست.
جشن یونسکو هرچند در سال ۱۹۹۸ کتاب دده قورقود از طرف جمهوری آذربایجان و سازمان یونسکو نامزد و در سال ۲۰۰۰ «هزارو سیصدومین سالگرد نوشته شدن حماسه آذربایجانی دده قورقود» جشن گرفته شد.
از سال ۱۹۵۶ یونسکو برای بزرگداشت و شناساندن وقایع تاریخی و شخصیتهای برجسته کشورهای عضو برای جهانیان جشنهایی را ترتیب میدهد.
در سال ۱۹۹۹ نیز بانک ملی آذربایجان سکه های یادبود طلا و نقره به مناسبت سال دده قورقود ضرب کرد.
داستانها به نثر و نظم نوشته شده است و در خلال آنها انواع مختلف آثار ادبی شفاهی مانند بایاتی، نغمه، ضرب المثل و حتی مرثیه دیده میشود. هر کدام از داستانها درباره دلاوریها و ماجراهای دل انگیز یکی از قهرمانها است. معهذا هر 12 داستان با یکدیگر نیز ارتباط دارند. در این داستانها جسارت و مردانگی و قهرمانی ها و عادات و معیشت و عقاید ترکان اغوز شرح داده شده و وطن خواهی و مهمان دوستی و محبت مادر و فرزند و حرمت زنان و خصلتهای انسانی ستوده شده است. داستانها از قسمتهای منثور و منظوم تشکیل شده و نثر داستانها ساده و به زبان مردم است. اشعار داستانها در حدود دو هزار بیت است و سی در صد کتاب را تشکیل میدهد. این اشعار را اوزانها (شعرای خلق که امروز به آنها عاشیق میگویند)سروده و همراه ساز آنها (قوپوز) با آهنگهای آذربایجانی خوانده میشود. دو قسمت نثر و شعر داستانها به دنبال یکدیگر میایند.این داستانها مانند آئینه ای تمام نما فرهنگ عامیانه یا فولکلور این اقوام را در طول تاریخ نشان میدهد.
مقدمه کتاب بعدا و به قلم گردآورنده داستانها نوشته شده و نثر آن با متن داستانها متفاوت است. نویسنده کتاب و تاریخ آن معلوم نیست.ظاهرا کتاب در نیمه دوم قرن 15 تدوین شده است، ولی تاریخ و وقایع داستانها قدیم تر است.از نظر خصوصیات زبانی مربوط به زمانی است که هنوز ترکی آذربایجانی از ترکی آناطولی جدا نشده بود. یعنی، همانطور که در مقدمه کتاب ذکر شده به لهجه اغوز نوشته شده است (کتاب دده قورقود علی السان طایفۀ اغوزان)معهذا بیشتر ویژگیهای ترکی آذری در مرحله تشکیل را در خود حفظ کرده است.اسامی جاهائیکه بعنوان محل وقوع حوادث و داستانها آمده (گنجه،بزدعه،قلعه الینجه،گویجه گولی یا دریاچه گویجه،درشام و دربند) مربوط به آذربایجان است ولی از شهرهای شرقی آناطولی (طرابزون،بایبورد و ماردین) هم بنام شهرهای همسایه کافر یاد شده که میتواند درباره تاریخ وقوع حوادث نیز اطلاعات تقریبی به ما بدهد.با این ترتیب این وقایع مربوط به زمانی است که هنوز این شهرها از طرف ترکان سلجوقی (اغوزها) فتح نشده و سکنه شان بدین اسلام درنیامده بودند،یعنی قرن 12 میلادی و یاقبل از آن. به نظر پروفسور بارتولد مستشرق معروف روسی که عمری را در تحقیق دده قورقود گذرانیده و همچنین پروفسور م.ارگین استاد ادبیات ترکی دانشگاه استانبول ،حوادث اصلی داستانها در آذربایجان رخ داده است.
در ایران سهند(ب.قراچورلو)شاعر فقید آذربایجان داستانها را به شعر سروده و قسمت اول آن را علی رغم ممنوعیت رژیم پهلوی در دوجلد بنام سازیمین سوزو (سخن ساز من)چاپ کرده است.بعد از انقلاب کتاب دده قورقود با املاء امروزی از طرف دکتر م.ع.فرزانه چاپ شده و در مجله وارلیق نیز اینجناب دو مقاله درباره دده قورقود نوشته ام.(دکتر جواد هیئت، ادبیات شفاهی خلق آذربایجان،وارلیق،تابستان 1360)
ترجمه فارسی دده قورقود نیز از ترجمه های انگلیسی و امریکایی به نام های بابا قورقود و حماسه دده قورقود چاپ شده است(بابا قورقود ،جفریل ویس،ترجمه فریبا عزب دفتری و محمد حریری اکبری،نشر ابن سینا،تبریز 1355) و (انار،حماسه دده قورقود ، ترجمه ابراهیم دارابی ،نشر نوپا،تهران،1355)
دده قورقود که این کتاب به نام اوست و در همه داستان ها حاضر بوده و در اخر هر داستان وارد صحنه میشود و داستان را با سخنان نغز و پند آمیز خود به پایان میرساند یکی از اوزان ها و در عین حال ریش سفید و دانا و مصلحت اندیش قبیله اغوز است.
دیتس ، دانشمند آلمانی ، ترجمه داستان تپه گوز (هیولای یک چشم)را به آلمانی منتشر ساخته و آن را با اودیسه هومر مقایسه کرده و نظر داده است که هومر در سرودن اودیسه از این داستان کهن که بعدها در بخشی از کتاب دده قورقود جای گرفته بهره جسته یا دست کم از مضمون آن باخبر بوده است.در داستانهای دده قورقود زنان منزلتی بالا و هم طراز با مردان دارند.در این داستانها خانواده تک زوجی(مونوگام) است و یکی از راه و رسم انتخاب همسر هماورد بودن دختر و پسر در اسب سواری و تیر اندازی و و شمشیر زنی و کشتی و جنگاوری است.
از نظر دستوری دده قورقود در حدود 90 درصد با زبان معاصر آذری مطابقت مینماید.در ضمایر و قیود و حروف ربط در طول هشتصد سال سیر تکاملی ،بعضی تغییرات پدید آمده است،بعضیها متروک و بعضیها هم هنوز عینا بکار میرود.مثلا "بن" به "من" ،"قانقو" به "هانگی"، قاچان به "هاچان"،"اول" و "شول" به "او" (اغلب این واژه ها تا اواخر قرن 18 نیز در آثار شعرا بکار میرفت.) "بیرله" به "ایله"، "کیبی" به "کیمی" و "آوه ت" تبدیل به بلی (عربی) شده است.
از نظر لغوی نیز کما وبیش تفاوت هایی با زبان معاصر در آن دیده میشود. لغات خارجی هم بسیار کم دارد مثلا در تمام کتاب 350 کلمه عربی و 136 کلمه فارسی هست که اغلب اصطلاحهای مذهبی و جنگی است.کلمات ترکی یا عینا در زبان امروزی بکار میرود ،یا تغییراتی در آنها رخ داده، و یا اینکه بکلی متروک شده اند.
در دده قورقود کلمات مترادف زیاد، و اغلب با هم بکار رفته است. در بعضی جاها کلمات مترادف هر دو ترکی ولی مربوط به لهجه های مختلف است.مانند"ائت،قیل=بکن"و"دئه،سؤیله ،آییت ،دگیل=بگو" "اسن، ساغ=سالم"،"قیزیل ،آلتون=طلا" و "گئتمک، وارماق=رفتن" و "ییگیت ،آلپ ،جلاسون ،آره ن ،اؤوره ن= قهرمان"، "یاقشی، یاخشی ،ائیو،ییک=خوب "و" توی، دوگون = عروسی" و نظایر اینها. در برخی موارد یکی از کلمات مترادف ترکی و دیگری عربی یا فارسی است که با هم بکار رفته اند مانند: آغیر و عزیز،یازی و یابان، اوچماق و بهشت، ایاق و صراحی ،ساواش و جنگ ،تانری و الله، و نظایر اینها.
این قبیل کلمات نشان میدهد که اولا زبان دده قورقود زبان خالص قبیله اغوز نیست بلکه امیخته ای از زبانهای قبایل اغوز و قبچاق و ترکان شرقی است،یعنی زبان ترکی آذری در مرحله تشکیل است و بکار بردن کلمات عربی و فارسی با کلمات مترادف ترکی نشانگر آن است که در این دوره کلمات عربی و فارسی تازه وارد زبان مردم شده و هنوز برای همه قابل فهم نبوده و لذا همراه با کلمات هم معنای ترکی بکار رفته است. این قبیل کلمات که بیشتر از راه نفوذ دولتی و مذهبی و عرفان و ادبیات وارد ترکی شده بعد از مدتها جای کلمات ترکی را گرفته و در دوره های بعدی مستقلا بکار رفته است
