بیر ماهنی‌نین سیرّی

مؤلیف: حیکمت بابا اوغلو

"یئنی آذربایجان" قزئتی‌نین باش رئداکتورو

     "ساری گلین" ماهنیسینی دینله‌ین هر بیر آذربایجانلی اوچون بو ماهنی اولدوقجا دوغمادیر. اوّلا، اونا گؤره کی، ماهنی‌نین سؤزلری اوغوز تورکلری‌نین بایات بوْیونون یاراتدیغی ادبی اوسلوبدا، بایاتی ژانریندا یازیلیب. جمعیسی یئددی هئجادان عیبارت، اولدوقجا ساده وزنده یازیلمیش بو سؤزلر بایاتی ژانری‌نین بوتون موثبت کئیفییتلری، آخیجیلیغی، ساده‌لیگی، آیدین ایفاده طرزی و محض خالق دیلی ایله یازیلدیغی اوچون چوخ سئویلیر. بایاتی یالنیز تورکلره عایید بیر یارادیجیلیق نومونه‌سیدیر. بو اوسلوب عیراق تورکمنلری و آذربایجانلیلارین ان چوخ ایستیفاده ائتدیگی خالق یارادیجیلیغی نومونه‌سی اولماقلا باشقا هئچ بیر خالقین شیفاهی یارادیجیلیغیندا راست گلینمه‌ین بیر نومونه‌دیر. 
ماهنی‌نین اولدوقجا پوپولیارلیق قازانماسی‌نین و سئویلمه‌سی‌نین ایکینجی سببی ایسه اونون مضمونو ایله باغلیدیر. ماهنیدا بیر ناکام عئشق حئکایه‌سیندن بحث ائدیلیر و بو حئکایت اولدوقجا تاثیرلی سؤزلرله تصویر اولونور. ماهنینی چوخ سئودیرن اوچونجو جهت ایسه اونون مئلودییاسی‌نین یئنه خالق یارادیجیلیغی‌نین باشقا بیر نومونه‌سی اولان آشیق صنعتیندن قایناقلانماسیدیر.
ایلک باخیشدان هر نه قدر بو ماهنی‌نین آشیق هاوالاری ایله اویغونلوق تشکیل ائتمه‌دیگی تصوّورو یارانسا دا، ماهنییا دیقّتله قولاق آسدیقدا اونون مئلودییاسی‌نین آلت قاتلاریندان ان قدیم آشیق هاوالاریندان اولان "ایروان چوخورو"-نون ریتملری آیدین سئزیلیر. سانکی "ایروان چوخورو" هاواسی "ساری گلین"ده داها لنگ، داها آراملا، داها حزین و غملی شکیلده سسلنمکله بو عئشق حئکایتی‌نین بیتمه‌سینی ایسته‌میر، بو چاره‌سیز عئشقه یاس توتارجاسینا حزین-حزین اینیلده‌ییر. 
بس، تپه‌دن-دیرناغا ایستر سؤزلری، ایستر موسیقیسی و ایسترسه ده غملی مضمونو ایله تورک روحونون داشیییجیسی اولان بو ماهنییا نییه باشقالاری صاحیب چیخماغا چالیشیر؟! بو ماهنی‌نین گئرچک تاریخچه‌سی وارمی؟ وارسا نئجه‌دیر؟ آراشدیرمامیزدا بو سواللارا جاواب تاپماغا چالیشاجاغیق. 

خالق حئکایتی ساری گلین حوسئین جاوید یارادیجیلیغیندا 
اوّلا، قئید ائتمک لازیمدیر کی، "ساری گلین" ماهنیسی‌نین مؤوضوسو فولکلور نومونه‌لریمیزدن بیری اولاراق اوزون مودّت شیفاهی خالق ادبییّاتیمیزدا مؤوجود اولوب. سونرا موسیقی‌لَشیب، داها سونرا ایسه بو ماهنی‌نین حئکایتی بؤیوک دراماتورق حوسئین جاویدین "شئیخ صنعان" اثری‌نین سوژئتینده قیسمن اؤز عکسینی تاپیب. شئیخ صنعاندا دا، "ساری گلین"ده ده عاشیق موسلمان، معشوقه ایسه خریستیاندیر. هر ایکی یارادیجیلیق نومونه‌سی دراماتیک سوژئت اوزرینده قورولوب و س. لاکین اوخشارلیق بونونلا بیتمیر. اونا گؤره ده، داها اطرافلی ایضاحاتا کئچک. 
گؤرونور داهی حوسئین جاوید شئیخ صنعانی یازاندا اثرین اساس سوژئت خطینه او زامانلار ائل آراسیندا شیفاهی فولکلور نومونه‌سی کیمی مؤوجود اولان حادیثه‌نی داخیل ائدیب. البتّه، سوژئت جاوید اینتئللئکتی، ذکاسی، علمی-فلسفی دونیاگؤروشو، پارلاق ایستعدادی و موکمّل ادبی دوشونجه‌سی ایله اولدوقجا زنگینلشدیریلیر. اوخوجونو دینی فلسفه ایله دونیوی فلسفه‌‌نین ضیدییتلری، بلکه ده، هارمونییاسی ایله اوز-اوزه قویور. آنجاق عئینی زاماندا، بو زنگینلیگین ایچریسینده ساده و صمیمی آنا خط، از‌لی و ابدی ناکام عئشق حئکایه‌سی بیر اینجی کیمی پاریلداییر. 
مقصدیمیز اثرین بدیعی کئیفییتلرینی تحلیل ائتمک اولمادیغی اوچون ائله بوراداجا "شئیخ صنعان"لا "ساری گلین" آراسینداکی علاقه‌نین نه ایله باغلی اولدوغونو آیدینلاشدیرماغا چالیشاق.

 
ایلکین یازیلی منبع دوغرودان دا ایلکدیرمی؟! 
بو یاریمباشلیغی تصادوفی سئچمه‌دیک. آنجاق مؤوضوموزلا بیرباشا علاقه دار اولدوغو اوچون ایندی ایستیناد ائده‌جگیمیز منبعنی شرطی اولاراق ایلکین یازیلی منبع آدلاندیراجاغیق (سونرا ایسه داها قدیم یازیلی منبعیه اوز توتاجاغیق). بو منبعده "ساری گلین" ماهنیسی‌نین تاریخی ایله باغلی اولدوقجا ماراقلی فاکتلار وار. منبع کیمی تقدیم ائتدیگیمیز اثر عوثمانلی یازاری آحمئت رئفیک آلتون آیین "قافقاس یوللاریندا" آدلی خاطیره‌لر کیتابیدیر. 
مؤلیف بیرینجی دونیا موحاریبه‌سی دؤورونده یوزباشی روتبه‌سی ایله عوثمانلی اوردوسوندا خیدمت ائتمیش بیر حربچیدیر. موحاریبه‌دن سونرا ایستانبول دارولفونوندا (اونیوئرسیتئتینده) عوثمانلی تاریخی موعلیمی اولموش و موختلیف وظیفه‌لرده چالیشمیشدیر. بیرینجی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا ائرمنیلرین تورکلره قارشی تؤرتدیگی سوی‌قیریمی و جینایتلری یئرینده‌جه تثبیت ائتمک و دونیایا چاتدیرماق مقصدیله ایستانبولدا خاریجی ژورنالیستلردن عیبارت بیر هیئت دوزلده‌رک، 1918-جی ایلین 17 آپرئل، 20 مای تاریخلری آراسیندا آنادولویا سفر تشکیل ائدیر. سفر چرچیوه‌سینده قارصا، ساری‌قامیشا، آرداهانا، آرتوینه، باتوما و س. قدر همین هیئتله برابر گلیب چیخیر. مؤلیف آنادولونو دولاشیب ائرمنی وحشی‌لیکلری ایله یا‌نینداکی نوماینده هیئتینی تانیش ائتمکله برابر، بو فاجیعه‌ ایله باغلی یارانمیش آغیلاری، فولکلور نومونه‌لرینی، بعضی حاللاردا ایسه آیری-آیری اینسانلارین شخصی فاجیعه‌سینی قلمه آلمیشدیر. 
آحمئت رئفیک آلتون‌آی قئید ائدیر کی، آنادولونون ان اوجقار نؤقطه‌لری اولماسینا باخمایاراق، بورادا یاشایان اینسانلار چوخ سلیس تورکجه دانیشیرلار. بو قئیددن سونرا مؤلیفین وئردیگی شئعیر و یازی نومونه‌لرینه باخدیقدا آیدین اولور کی، اونون "سلیس تورکجه" کیمی خاراکتئریزه ائتدیگی دیل آذربایجان تورکجه‌سیدیر. آرداها‌نین مردینیک کندینده علی آدلی بیر شخصله قارشیلاشان آلتون‌آیین دیقّتینی اونون شخصی فاجیعه‌سی و اوخودوغو ماهنی چکیر. علی اصّلا ائرمنیلرین ویران قویدوغو اوخچو کندیندندیر. تخمینیمیزه گؤره، بو کند حاضیردا ائرمنیستان رئسپوبلیکاسی‌نین آماسییا رایونونون (شؤریل ماحالی) اوخچو اوغلو کندیدیر... 
کندین اهالیسی‌نین بیر قیسمی ائرمنی-روس بیرلشمه‌لری طرفیندن اؤلدورولوب، بیر قیسمی قاچقین دوشوب. طالع الینی آرداها‌نین مردینیک کندینه گتیریب چیخاریب (قئید: آرداهانلا آماسییا بیتیشیک جوغرافییا اولدوغو اوچون اهالی‌نین اوّلجه‌دن سیخ دوستلوق و قوهوملوق علاقه‌لری اولوب). علی شاملی داغلارا، کور اوغلو تپه‌لرینه، اورادان دوغان سحر گونشینه باخاراق ائله حزین تورکولر اوخویور کی، ائله بیل روحو عئشقدن یانان بو ماهنیلاری یارادان، قلبی‌نین کدرینی (الملرینی) حزین بیر فریادلا روحوموزا اؤتورمک ایسته‌ین عاشیق او اؤزودور. بو فیکری الینی دینله‌ین آلتون‌آی سؤیله‌ییر. اونون ان گؤزل ماهنیسی ایسه "ساری گلین"دیر.

بیر ماهنی‌نین اوچ سیرّی… 
آحمئت رئفیک آلتون‌آی ماهنی‌نین مؤوضوسو حاقّیندا بئله بیر حئکایه نقل ائدیر. بیر تورک گنجی کندینده یاشایان بیر خریستیان قیزی سئویر. سحرلر تارلایا گئدرکن آرخاسیندان اونو ایزله‌ییر، آخشاملار سورولر آغیللارینا دؤنرکن سئوگیلیسی‌نین گؤزللیگینی سئیر ائده‌رک روحونون آتشینی تسلّی ائتمه‌یه چالیشیر. فیکرن، حیسّن قیزا او درجه‌ده عاشیق اولور کی، بیر بازار گونو الینه بیر خاچ آلاراق سحر خریستیانلارلا برابر کیلسه‌یه گئدیر. بیر کونجده دوروب سئوگیلیسی‌نین و اونون دینیندن اولانلارین عیبادتینی سئیر ائدیر. سونرا ایسه یانیقلی و حزین سسله آشاغیداکی ماهنینی اوخوماغا باشلاییر: 
واردیم کیلسه‌سینه باخدیم خاچینا، 
مایل اولدوم بؤلوک-بؤلوک ساچینا. 
قیز، سنی گؤتورم ایسلام ایچینه، 
وای، سینان اؤلسون، ساری گلین. 
آه، سنی وئرمم دونیا مالینا. 
تأسوف کی، رئفیک آلتون‌آی ماهنی‌نین یالنیز بیر بندینی وئریر. آنجاق ائله بو بیر بندجه اولدوقجا ماراقلی اینفورماسییا وار. بیرینجیسی، ماهنی‌نین تاریخچه‌سیندن بللی اولور کی، بیر تورک گنجی اؤز کندینده یاشایان خریستیان سئوگیلیسی اوچون بو ماهنینی یازیب. ایکینجیسی و ان اؤنملیسی اودور کی، ماهنی‌نین مؤلیفی‌نین آدی سیناندیر. اوچونجوسو ایسه اودور کی، خریستیانلار و موسلمان تورکلر عئینی کندده برابر یاشاییرلار. بو نه دئمکدیر؟ بو سوالا بیر آز سونرا جاواب وئره‌جه‌ییک. ایندی ایسه بیز آرتیق بیلیریک کی، ماهنی‌نین مؤلیفی سینان آدلی بیر موسلمان تورکدور ("موسلمان تورک" سؤزونو تصادوفی ایشلتمیریک). بیز هم ده اونو بیلیریک کی، آنادولودا سینان کیمی تلفّوظ اولونان آدی بیز صنعان کیمی ایفاده ائدیریک. دئمه‌لی، ماهنیداکی سینان ایله حوسئین جاویدین صنعانی عئینی شخصدیر. 

شئیخ صنعان فلسفه‌سی و محبّت 
بؤیوک جاوید ایسه بو حئکایه‌نی فلسفی درامایا چئویرمک اوچون صنعانی مدینه‌یه، مکّه‌یه آپاراراق اونو ایسلام دینینده شئیخ روتبه‌سینه قدر اوجالدیر. ساده خریستیان قیزینی ایسه راهیبه‌یه چئویریر. بئله‌لیکله، مسله‌نی دراماتیک‌لَشدیریر، اونا عومومی دینی-فلسفی و دینی-ایجتیماعی کونتئکستده یاناشیر. دینی آیری-سئچکیلیگین و مؤوهوماتین اینسانلیغا گتیردیگی بلالاری قاباریق شکیلده تقدیم ائتمکله اینسانلارا عیبرت درسی وئرمه‌یه چالیشیر. عئینی زاماندا، خریستیان و ایسلام دینی‌نین عومومی تک‌آللاهلیلیق فلسفه‌سیندن چیخیش ائده‌رک شئیخ صنعانین هومانیست یاناشماسی ایله ایکی دین آراسیندا کسکین تنقیدی مؤوقئعلری یومشالدیر. 
شئیخ صنعان قیزین اونا وئریلمه‌سی موقابیلینده اوّلجه شراب ایچمگی قبول ائدیر، اونا ریشخند ائدن دوستلارینا بونون آللاهین یاراتدیغی نعمت اولدوغونو خاطیرلادیر، داها سونرا خاچ تاخیر و بونون دا دینیمیزده عیسا‌نین دا پئیغمبر کیمی قبول ائدیلدیگی ایله ایضاح ائدیر. سونرا "قورآنی-کریم"ای یاندیریر و بونا اعتیراض ائدن عولَمالارا یاندیریلا‌نین، ساده‌جه، کاغیذ و مورکّب اولدوغونو، "قورآنی-کریم"این ایسه ایلاهی حیکمت کیمی ابدی اولاجاغینی سؤیله‌ییر. داها سونرا دونوز اوتارماغی دا قبول ائدیر و بونو سئوگیلیسینه عادی خیدمت کیمی تقدیم ائدیر. 
بئله‌لیکله، سئوگی‌نین، عئشقین ان عولوی، ان عالی حیسّ اولدوغونو ثوبوت ائتمکله بو حیسّ‌لری اونا بخش ائدن آللاهین اونو باغیشلایاجاغینا دا امین اولدوغونو بیلدیریر. بو بیر مؤمینین، ایلاهیات عالیمی‌نین، شئیخین کامیل ایما‌نیندان، موکمّل دونیاگؤروشوندن، عالی و هومانیست اینانجیندان دوغان مؤوقئعییدیر. بو مؤوقئعده کیچیک تردّودلری اولان شئیخ اوزونو آللاها توتاراق شیکایتله‌نیر. 
یاندیم آللاه، ندیر بو ایشگنجه؟ 
هم ده دهشتلی، داتلی اَیلنجه. 
آتشی عئشق بیر سعادت ایمیش، 
بو دا بیر باشقا دورلو جنّت ایمیش، 
بنده یوق ایشتیکا، فقط، یاربّ! 
یوقمودور سنده مرحمت، یا ربّ! 
گلییور هپ بو حیله‌لر سندن، 
بنی بیلمم نیچین یاراتدین سن؟! 
شئیخین بو تردّود و شیکایتلرینه ایسه ایلاهی طرفیندن گؤندریلمیش بیر ملک جاواب وئریر. 
هیچ مراک ائتمه، مؤحترم صنعان، 
سنی اصلا اونوتمامیش یاراتان. 
سانا خالیق اولوب یئگانه پناه، 
هم شفاعتچیدیر رسولوللاه. 
سنی تقدیس ائدر ملکلر، اینان، 
هئچ تلاش ائتمه، گل، بؤیوک صنعان. 
بو ایلاهی سؤزلرله بؤیوک شئیخین تلاش و اینتیظارینا سون قویولور. آللاهین اونون یا‌نیندا اولدوغو بیلدیریلیر. دولاییسی ایله اونون عئشق اوغروندا آتدیغی آددیملارا برائت وئریلیر. بونا گؤره ده، شئیخ صنعانی دا، سینانی و ساری گلینی ده ابدی‌یاشار ائدن محض عئشقدیر. بو حئکایه‌‌نین دیلدن-دیله دوشه‌رک، نسیلدن-نسله اؤتورولمه‌سی ده، بو ماهنی‌نین اینسانلارین قلبینی ریقّته گتیرمه‌سی ده آللاهین تقدیریدیر. 

آدلار نه دئییر؟! 
ایندی ایسه یئنیدن مؤوضویا قاییداق. چوخ ماراقلیدیر کی، حوسئین جاوید درام اثرینده‌کی گورجو اوبرازلاری‌نین آدینی گورجو آدلارلا، مثلا سئرقو، سیمون، ‌نینو، عرب اوبرازلارینی عرب آدلاری ایله، مثلا، زهرا، عذرا، صدرا، ابلولولا، مروان، آذربایجانلی اوبرازلاری‌نین آدلارینی آذربایجانلی آدلاری ایله، مثلا، اوغوز، اؤزدمیر و س. شکلینده وئریر. بو، مؤلیفین اوبرازلارین میلّی خاراکتئرینه و حتّی آدلاری‌نین سئچیمینه بئله نه قدر دیقّتله یاناشدیغینی، بو مسله‌ده خوصوصی حسّاسلیق نوماییش ائتدیردیگینی گؤستریر. بئله اولان حالدا ایلک باخیشدا خریستیان گورجو کیمی گؤرونن قیزین آدی‌نین خومار، آتاسی‌نین آدی‌نین ایسه پلاتون اولماسی تعجّوب و سوال دوغورور. 
گؤره‌سن، داهی حوسئین جاوید گورجوجه 3-4 آددان باشقا آد بیلمیردی؟! یوخسا بیله‌رکدن، دوشونه‌رکدن خریستیان قیزین آدینی خومار، آتاسی‌نین آدینی ایسه پلاتون کیمی وئریردی. البتّه، ایستانبولدا تحصیل آلان، دفعه‌لرله باکیدان باتومییه، اورادان ایسه گمی ایله ایستانبولا گئدیب-گلن حوسئین جاوید اونلارجا، یوزلرجه، گورجو آدی بیلیردی. بلکه ائله گورجو دیلینی ده آز-چوخ بیلیردی. بس، نه‌یه گؤره اثرین قهرمانلاری سوییّه‌سینه یوکسلتدیگی آتا و قیزین آدلارینی گورجو آدلاری ایله وئرمیردی؟ 
ائله کیلید نؤقطه ده بوردادیر. حوسئین جاوید قهرمانلارین کیملیگینی یا دقیق بیلیر، یا دا هئچ اولماسا اونلارین گورجو اولمادیقلارینی دقیق بیلیردی. اونا گؤره ده، بو اوبرازلارا گورجو آدی وئرمکدن ایمتیناع ائتمیش، اونلارین کیملیگی‌نین آراشدیریلماسینی گله‌جک نسیللره وظیفه اولاراق بوراخمیشدی. 

نییه پلاتون، نییه خومار، یاخود حوسئین جاویدین سیرّی نه ایدی؟! 
ائله ایسه شئیخ صنعانین عاشیق اولدوغو خریستیان خومار و آتاسی پلاتون کیملر ایدی؟ یئنه حوسئین جاویددن سیتات گتیرمکله پلاتوندان باشلایاق. پلاتون عیاش و ایچکی دوشکونودور. اونون وئردیگی ظولملردن سونرا حیات یولداشی دونیاسینی دَییشیب. کیچیک یاشلی خومار بونلارین شاهیدی اولدوغونا گؤره ائولنمه‌مه‌یه قرار وئره‌رک، یاری‌راهیبه حیات طرزی کئچیریر. پلاتون ایسه خریستیان اولماسینا باخمایاراق، یئرلی اهالی، حتّی پاپاز طرفیندن ده یاد عونصور کیمی قبول ائدیلیر. اثرده بو ضیدییت سیمونلا سئرقونون دیالوقوندا آشاغیداکی کیمی تعریف ائدیلیر: 
سن نه درسین، شو دربه‌در پلاتون 
شئیخ صنعانا قیز وئریرمی؟.. 
سیمون………………..! 
او بیر اینسان کی، پک فیرومایه 
آند ایچیب تانری اوغلو عیسایه 
باسمیش اینجیله ال، اینان وئره‌جک… 
شو حریف پک عینادچیدیر گئرچک 
قیزی بدبخت ائدیب ده اؤلدوره‌جک. 
آها!.. بیزجه، حوسئین جاوید بیله‌رکدن، یا بیلمه‌یه‌رکدن قهرما‌نی‌نین سیرّینی بورادا آچیر. بیرینجیسی، پلاتونو گورجو سیمون دربه‌در آدلاندیریر، ایکینجیسی، فورمایه (ذاتی قیریق)، اوچونجوسو، عینادکار. بیرینجی ایکی کئیفیت پلاتونا قارشی گورجو ائقویزمیدیر. چونکی خریستیان اولماسینا باخمایاراق، او، گورجو دئییل، بونا گؤره ده، گورجولر طرفیندن آشاغیلانیر. اوچونجو کئیفیت ایسه پلاتونون میلّی-ائتنیک کالوْریتیدیر، عینادکار. اوندا پلاتون گورجو دئییلسه، ائرمنی دئییلسه، بس کیمدیر؟! البتّه، خریستیان قیپچاقدیر. البتّه! 

ایلکین منبعدن داها قدیم منبعلرده "ساری گلین" 
ائله بوراداجا آراشدیرمامیزی بیر آز دا درینلشدیره‌رک، بیر نئچه عصر اؤنه آپاراق. "ساری گلین" ماهنیسی‌نین خریستیان-قیپچاق وئرسییاسینی تاپماغا چالیشاق. بیر آراشدیرمامیزدا قئید ائتمیشدیک کی، خریستیان-قیپچاقلار آذربایجانا سلجوقلو-ایسلام آخینیندان سونرا اوجقارلارا چکیلمه‌یه باشلامیش، داها چوخ خریستیان توپلوملارا یاخین یئرلرده مسکونلاشماغا باشلامیشدیلار. بئله موحافیظه‌کار خریستیان قیپچاقلاردان بیری ده قیپچاق پلاتون ایدی. 
حوسئین جاویده گؤره حادیثه‌لر تیفلیس اطرافیندا، رئفیک آلتون‌آیا گؤره ایسه آرداهان اطرافیندا باش وئرمیشدی. هر ایکی مکان خریستیانلیقلا ایسلامین کسیشدیگی، یاخود ایچ-ایچه گیردیگی اوجقارلاردیر. ایندی ایسه یوخاریدا سؤز وئردیگیمیز خاطیرلاتمایا قاییداق. 

رئفیک آلتون‌آیین نقل ائتدیگی حئکایه‌ده صنعانلا ساری گلین بیر کندین اوشاقلاری ایدی. کندین یاریسی خریستیان، یاریسی ایسه موسلماندیر. دئمه‌لی، بو کندده یاشایان قیپچاق تورکلری‌نین بیر قیسمی ایسلامی قبول ائدیب، داها موحافیظه‌کار اولان ایکینجی قیسمی، یاخود دیندار ائلیتاسی عنعنه‌وی خریستیان دینینده قالیبلار. بونا باخمایاراق، قبیریستانلیقلارینی هله ده آییرماییبلار. عئینی قبیریستانلیقدا 100 ایل اوّلکی خریستیان تورکلرین موسلمان نوه‌سی ده دفن اولونوب (یئری گلمیشکن، حاضیردا گورجوستا‌نین دمانیسی رایونوندا بئله بیر قبیریستانلیق هله ده قالماقدادیر). سن دئمه، گورجو دینداشلاری‌نین خریستیان پلاتونو خور گؤرمه‌سی‌نین، اونو دربه‌در و عینادکار آدلاندیرمالاری‌نین سببی اونون قیپچاق اولماسی ایله باغلی ایمیش… 

"ساری گلین"-ین اوکراینا، یاخود دشتی-قیپچاق وئرسییاسی 
یئنیدن قیپچاقلارا و خریستیان قیپچاقلار آراسیندا، اؤزو ده آزوْو دنیزی‌نین شیمال-غرب ساحیللرینده یاشایان خریستیان قیپچاقلار ایچریسینده مؤوجود اولان "ساری گلین" ماهنیسی‌نین ایندییه قدر بیزه معلوم اولمایان وئرسییاسینی اؤیرنمه‌یه چالیشاق. 
آدینی بیله‌رکدن یازمادیغیمیز مؤلیفین چوخ چتینلیکله الده ائتدیگیمیز مخفی قریف(qrif) آدی آلتیندا قورونان اثرینده ماهنی‌نین اوریژینالی بئله‌دیر: 
Axız, sat`ın örmezler

Sen`i, ban`a bermezlər

T`el, alayım, xaçayım

Xaranqılıx körmezler

Axız, sat`ın set`iz xat

T`es birisin, bizqe sat

Anen-baben xail olsa

T`el böqeje bizqe yat

آخیز، ساتین اؤرمئزلئر 
سئنی، بانا بئرمئزلر. 
تئل، آلاییم، خاچاییم 
خارانقیلیخ کؤرمئزلئر. 
آخیز، ساتین سئتیز خات 
تئس بیریسین، بیزقئ سات 
آنئن-بابئن خایل اولسا 
تئل بؤقئژئ بیزقئ یات. 
ایندی ایسه دوغماجا دیلیمیزده اولان بو کیچیک شئعیری حاضیرکی ادبی دیلیمیزه اویغون شکیلده تقدیم ائدک و سونرا تحلیله باشلایاق. شئعیر بئله سسله‌نیر: 
آی قیز، ساچین هؤرمزلر، 
سنی منه وئرمزلر. 
گل، آلاییم، قاچاییم، 
قارانلیقدیر، گؤرمزلر. 
آی قیز، ساچین سککیز قات، 
کس بیریسین بیزه سات، 
آنان-بابان راضیسا 
گل بو گئجه بیزده یات. 
بو شئعیری قیساجا تحلیل ائتمکله بیز "ساری گلین" ماهنیسی‌نین سؤزلری‌نین محض خریستیان قیپچاقلارینا عایید اولدوغونو ایثبات ائتمکله یاناشی، موعاصیر دیلیمیزده سسلَنن ماهنی‌نین سؤزلری‌نین معنا توتومونون نه اولدوغونو دا آیدینلاشدیرمیش اولاجاغیق. چونکی هله ده "ساچین اوجون هؤرمزلر" میصراعسی ایله "سنی منه وئرمزلر" میصراعسی آراسیندا بیر منطیقی علاقه قورا بیلمیریک. یعنی "سنی منه وئریب وئرمه‌مکله" ،"ساچین هؤرولوب-هؤرولمه‌مه‌سی‌نین" نه علاقه سی اولدوغونو بیلمیریک. ائله بیلمه‌دیگیمیز اوچون ده ماهنی‌نین نقارتینده سسلَنن "وای، سینان اؤلسون، ساری گلین" میصراعسینی دا گاه آنان اؤلسون، گاه دا ننه‌ن اؤلسون ساری گلین کیمی اوخویوروق. 
اونسوز دا ساری گلینین آناسی اؤلموشدو. بو ناکام عئشقین باش توتماماسیندا اونون هئچ بیر رولو اولا بیلمزدی. مؤلیف هم ده عاشیق، یعنی بو ماهنینی یارادان و اوخویان اؤزو-اؤزونو قارغاییردی. "وای، سینان اؤلسون" دئییردی. اصلینده، بو ماهنی‌نین متنینده مؤلیف اؤز آدینی چوخ آچیق شکیلده گؤستریب. زامان-زامان معناسینی باشا دوشمه‌دیکجه بیز اونو تحریف ائده‌رک اوخوماغا باشلامیشیق. 
ایندی ایسه قاییداق ماهنی‌نین متنینده‌کی دیگر، نئجه دئیرلر، "ضیدییّتلره". 

نیکولایئوین آجی و چاره‌سیز اعتیرافی 
اولّا اونو قئید ائدک کی، "ساری گلین" ماهنیسی‌نین قیپچاق وئرسییاسی 1800-جو ایللرین سونوندا اوکراینادا یاشایان ف.آ.نیکولایئو آدلی خریستیان قیپچاغین دیلیندن قئیده آلینیب. عئینی زاماندا، همین واخت ف.آ.نیکولایئوین کیفایت قدر یاشلی اولدوغو معلوم اولور و او دا معلوم اولور کی، نیکولایئو اوندان سونرا کیملرینسه بو دیلده ("اؤز تیلیمیز" آدلاندیردیغی قیپچاق دیلینده) دانیشاجاغینا اومیدینی ایتیردیگینی بیلدیریر. 
دئمه‌لی، ماهنی‌نین تاریخی بیر آز داها اوزاقلارا گئدیب چیخیر. او واختلارا کی، قافقاز قیپچاقلاری ایله دشتی-قیپچاق قیپچاقلاری آراسیندا سیخ مدنی، معنوی، سوسیال-ایقتیصادی و س. علاقه‌لر مؤوجود ایدی. یعنی جنوبی قافقازدا دانیشیلان بیر حئکایت، یاخود اوخونان بیر نغمه شیفاهی شکیلده یاییلاراق اوکراینایا، دنئپر ساحیللرین، حتّی بلکه دوُنای ساحیللرینه قدر یاییلا بیلیردی. عکس حالدا بو ماهنی‌نین سؤزلری‌نین آزوْو اطرافیندا یاشاماسی مومکون اولمازدی. بئله‌لیکله، اورتادا ایثباتا احتییاجی اولمایان بیر حقیقت، آکسیوْما وار: "ساری گلین" بیر قیپچاق تورکوسودور! 
بورایا قدر سؤیله‌دیکلریمیز ده دئدیکلریمیزی ثوبوت ائدیر. آنجاق بیز یئنه ده آراشدیرمامیزا داوام ائده‌رک دئتاللاری آیدینلاشدیرماقلا بیر ده ماهنی‌نین متنینی اؤزوموز، یعنی داخیلی آوُدیتوْرییامیزا ایضاح ائدک. 
"ساچین اوجون هؤرمزلر" نه دئمکدیر؟! 
ایلکین اولاراق ماهنی‌نین بیرینجی میصراعسیندان باشلایاق. هر ایکی وئرسییادا، دئمک اولار کی، بیرینجی میصراع عئینیدیر. 
"ساچین اوجون هؤرمزلر" آذربایجان وئرسییاسی. 
"آخیز ساتین اؤرمئزلئر" قیپچاق وئرسییاسی. 
قدیم تورکلرده اینسانلارین ایجتیماعی منشأیی، سوسیال ستاتوسو ایله باغلی اولدوقجا ماراقلی ظاهیری تظاهورلر وار ایدی. بونلار اؤزونو گئییمده، ساچ دوزومونده، سیلاحدا، معیشت أشیالاریندا و س. بوروزه وئریردی. اصلینده ایندی ده بئله‌دیر. اوزوک تاخماغین، حتّی اونو هانسی بارماغا تاخماغین، یاخود قادینلارین قاشلارینی نئجه دوزلتمه‌لری‌نین و س. اؤز خوصوصی معناسی وار. سوسیال-ایجتیماعی منشأیی و ستاتوسو موعین‌لشدیرن بئله عونصورلردن بیری ده ساچ ایدی. 
قدیم تورکلر همیشه اوزون ساچ ساخلایاردیلار. اوشاقلار یئنی‌یئتمه یاشلارینا چاتدیقدا ایسه اوغلانلاردان فرقلنسینلر دئیه قیزلارین ساچینی هؤرردیلر. حتّی بعضی حاللاردا قیزلا اوغلانی "دئییکلی" ائلان ائتمک اوچون والیدئینلر اوشاق واختی اونلارین ساچلاری‌نین اوجونو بیر-بیرینه هؤرر، بیر نؤو طالعلرینی بیر-بیرینه باغلامیش اولدوقلارینی بیلدیرردیلر. بو، اصلینده، ایندی ده آذربایجاندا مؤوجود اولان فیلانکسین قیزی ایله فیلانکسین اوغلو دئییکلیدیر، یاخود بئشیک‌کسمه‌سیدیر عنعنه‌سی‌نین قدیم واریانتی ایدی. 
کونکرئت حالدا، یعنی تدقیق ائتدیگیمیز ماهنی‌نین متنیندن ده گؤرونور کی، عاشیقین معشوقونا قوووشماق اومیدی یوخدور. معشوقه اونون اوچون أل‌چاتمازدیر. اونلارین ساچی هئچ واخت بیر-بیرینه هؤرولمه‌یه‌جک، طالع اولدوزلاری هئچ واخت بیرلشمه‌یه‌جک. ماهنیداکی حزین کدر و اورک سیزیلدادان غم ده ائله بو اومیدسیزلیکدیر. 

نوْووْبئشئولی قیپچاق تراندافیلوْووُن دئدیکلری 
ایضاحیمیزی گوجلندیرمک اوچون یئنه 1800-جو ایللرده اوکراینا‌نین نوْووْبئشئو (نوْووْبئشئو - روسجا یئنی، قیپچاقجا بئش ائو سؤز بیرلشمه‌سیندن عمله گلمیش توپونیمدیر) منطقه‌سینده یاشایان خریستیان قیپچاق ای.ل.تراندافیلوْووُن دیلیندن قئیده آلینمیش بیر شئعیری تقدیم ائدک. 
Todora edim de, - oldum Todur

On et`i yıl da çoban yürdüm

Siya sat`ımı ördürmedim

Xızlığımı da bildirmedim
توْدوْرا ائدیم دئ، - اولدوم توْدوُر، 
اوْن ائتی ییل دا چوبان یوٌردوم. 
سییا ساتیمی اؤردورمئدیم، 
خیزلیغیمی دا بیلدیرمئدیم. 
شئعیری موعاصیر ادبی دیلیمیزه اویغونلاشدیراق: 
توْدوْرا ایدی، اوْلدوم توْدوُر. 
اون ایکی ایل چوبان گئتدیم. 
قارا ساچیمی هؤردورمه‌دیم، 
قیز اولماغیمی بیلدیرمه‌دیم. 
شئعیر هانسیسا سببدن محرومییّتلره دوچار اولموش توْدوْرا آدلی بیر قیزین دیلیندن یازیلیب. بو قیز اؤزونو توْدوْر کیمی تقدیم ائده‌رک چوبان ایشله‌ییر و بو ایللر عرضینده ساچینی اوغلان کیمی کسدیریر، اونو هؤردورمور کی، قیز اولدوغو بللی اولماسین. بو شئعیر یوخاریدا ساچلا باغلی دئدیگیمیز سوسیال-مدنی ستاتوسون بیر ثوبوتودور. دئمه‌لی، ساچین اوجونون هؤرولمه‌سی، یاخود عومومیتله هؤرولوب-هؤرولمه‌مه‌سی ایله باغلی عاشیقین ناراحاتچیلیغی اساسلی ایمیش. 
عئینی زاماندا، "ساچین اوجون هؤرمزلر" میصراعسی ایله "سنی منه وئرمزلر" میصراعسی آراسیندا بیرباشا علاقه وار ایمیش. ماهنی‌نین ایللرله بیزه گیزلی قالان سیرلریندن بیرینی بئله‌جه آچمیش اولدوق. ایکینجی سیرّ ایسه ماهنی‌نین قیپچاق وئرسییاسی‌نین ایکینجی بندی‌نین بیرینجی میصراعلاریندادیر. 
"ساری گلین"این باشقا بیر سیرّی، یاخود نه اوچون سککیز قات… 
آخیز، ساچین سئتیز خات 
تئس بیریسین، بیزقئ سات. 
یعنی: 
آی قیز، ساچین سککیز قات، 
کس بیریسین بیزه سات. 
بو نه دئمکدیر؟ نییه محض سککیز قات؟ بؤیوک احتیماللا قات دئدیکده سککیز هؤروک نظرده توتولور. بس بو سککیز ندیر؟ نییه ایندی ده بعضی کندلریمیزده هله ده قیزلارین ساچینی سککیز هؤروک هؤرورلر. شوعورآلتی یادداشلا بیزه دیکته ائدیلن بو عادتی هله ده قوروماغا بیزی وادار ائدن ندیر؟! 
سککیز هؤروک و یا سککیز قاتا کئچمزدن اؤنجه ائله بایراغیمیزداکی سککیزگوشه‌لی اولدوزدان باشلایاق. لاپ ائله ایسته‌ییرسینیزسه، خالی و کیلیملریمیزده اولان سککیزگوشه‌لی ناخیشلارا دیقّت ائدک. بونلارین هامیسی‌نین بیر معناسی وار. بو دا اوغوز خا‌نین 24 اوغوز بویونا دونیانی ضبط ائتمک اوچون وئردیگی خریطه‌‌نین کوْوْردیناتلاری، ایستیقامتلریدیر. او گوندن بو گونه قدر یاشایاراق نهایت بایراغیمیزدا اؤزونه یئر تاپیب. 
بو سککیز ایستیقامت دؤرد جهتی - شرق، غرب، شیمال، جنوب و بونلار آراسیندا اولان دؤرد یاریم‌جهتی سیموولیزه ائدیر. دولاییسی ایله تورکلرین دونیا اوزرینده حاکیمییتینی سیموولیزه ائدیر. بو سککیز قات، یاخود سککیز ایستیقامتین محبّت موستویسینه ترانسفئر ائدیلمه‌سی‌نین معناسی ایسه سئودیگی‌نین اورگینه حاکیم اولماق معناسیندادیر. یعنی سنین قلبی‌نین تک حاکیمی من اولماق ایسته‌ییرم، بورادا مندن باشقا هئچ کسه یئر اولمامالیدیر، معناسیندادیر. گؤروندوگو کیمی، سئودیگی قیزین ساچلاری عاشیقین محبّت دونیاسیدیر و بو دونیا‌نین تک‌باشینا حاکیمی اولماق دا اونون آرزوسودور. 
ماهنی‌نین اوچونجو کیلید نؤقطه‌سی ایسه آرتیق یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، نقارتده سینان سؤزونون آنان، یاخود ننه‌ن سؤزو ایله عوض ائدیلمه‌سیدیر کی، بونو دا ایضاح ائتدیک. 

ساری گلینین ساری اولماسی سیموولیکدیر، یوخسا حقیقت؟! 
ایضاح ائدیلمه‌سی واجیب اولان دویون نؤقطه‌لریندن بیری ماهنیدا تصویر اولونان قهرما‌نین ساری گلین آدلاندیریلماسیدیر. نییه ساری گلین؟ بورادا ساری سیموولیک رنگدیرمی، سیموولیکدیرسه نه‌یی ایضاح ائدیر؟ یوخسا ائله قهرمان ساریشین اولدوغو اوچون ساری گلین آدلاندیریلیر. آراشدیرمالاریمیز بئله بیر نتیجه‌یه گلمه‌یه ایمکان وئریر کی، بیز جسارتله، تردود ائتمه‌دن ساری گلینین عاییله‌سینی قیپچاق عاییله‌سی کیمی قبول ائدک. قیپچاق، یاخود پوْلئوئس سؤزونون معناسی دا ائله ساری دئمکدیر. دئمه‌لی، بؤیوک احتیماللا ساری سؤزو ائله ساری گلینین دری پیقمئنتاسییاسی ایله (دریسی‌نین رنگی) ایله باغلیدیر. 
بو وئرسییانی قووّتلندیرمک اوچون بیر داها حادیثه‌‌نین، حئکایه‌‌نین یاشاندیغی مکانا اوز توتاق. رئفیک آلتون‌آی گزدیگی اوبالارین جوْروُخ چایی بویونجا یئرلشدیگینی قئید ائدیر. بس جوْروُخ نه دئمکدیر؟ اونون قیپچاقلارلا بیر علاقه سی وارمی؟ اولا قئید ائتمک لازیمدیر کی، "جوْروُخ" بیر هیدرونیمدیر. یعنی چای آدیدیر. لاکین بیر قدر داها دیقّتله یاناشساق، بو سؤزون، بئله دئمک مومکونسه، ائتنو-هیدرونیم اولدوغونو گؤره بیلریک.

 
جوْروُخ، چوْرلار، شوْرلار و آذربایجان توپونیملری… 
تاریخچیلرین و تورکولوقلارین عومومی قناعتی بئله‌دیر کی، چوْرلار، یاخود شوْرلار هون-قیپچاق طایفالاریدیر. بو طایفالارین، یعنی چوْرلارین، یاخود شوْرلارین آدی ایله باغلی ایستر آذربایجاندا، ایستر تورکییه‌ده، ایسترسه ده سیبیرده و روسییا فئدئراسییاسی‌نین ان موختلیف یئرلرینده چوخلو سایدا توپونیملر وار. 
چوْر و شوْر سؤزونون فرقلی تلفّوظو ایسه اوغوز-قیپچاق لهجه‌سینده‌کی فونئتیک دَییشمه ایله باغلیدیر. مثلا، آذربایجا‌نین مرکزینده و شرقینده اوغوزلار اوستونلوک تشکیل ائتدیگی اوچون شوٌیود کیمی تانیدیغیمیز بیتکییه ائله شوٌیود دئییرلر. غربینده، یعنی گنجه‌باساردا ایسه هون-قیپچاقلارین نسیللری اوستونلوک تشکیل ائتدیگی اوچون شوٌیوده چوٌیود دئییرلر. بو جانلی نومونه‌دن ده گؤروندوگو کیمی، روس تورکولوگییا عئلمینده شوْرلار کیمی تا‌نینان و حاضیردا نوووسیبیرسکده یاشایان و سایی 2 مین نفر اولان شوْرلار اؤزلرینه چوْر، یاخود "چوْر کیژی" دئییرلر. دئمه‌لی، جوْروُخ چایی‌نین آدی دا قیپچاق چوْرلارلا باغلیدیر. 
آذربایجاندا ایسه بو سؤز شوْر شکلینده ایشلندیگی اوچون ناخچیوان موختار رئسپوبلیکاسی‌نین شرور رایونونون آدیندا و شیروان ماحالی‌نین آدیندا کؤک اولاراق ایشتیراک ائدیر. یئرلی شرورلولار اؤز رایونلاری‌نین آدینی شَریل (شوْرتیل) کیمی تلفّوظ ائدیرلر. بو شوْر ائلی (شوْر ائل) معناسینی وئریر و رایونون آدی دا ائتنونیمدیر. 
شیروان سؤزونده ده شوْر کومپونئنتی واردیر. بورادا دا شوْر کؤک کیمی ایشتیراک ائدیر: شوْر+وان (یعنی شیروان). بورادا شوْر یئنه شوْرلارین ائتنیک آدی، وان ایسه "دده قورقود" داستا‌نیندا ایشله‌دیلن بان سؤزونون فونئتیک دئفورماسییایا اوغرامیش فورماسیدیر. داستاندا آغ-بان ائولردن بحث ائدیلیر. بان آرخایک معنادا یاشاییش یئری، مسکنی، حاضیرکی معنادا ایسه ائوین اؤرتویو، اوستو معناسیندا ایشله‌دیلیر. شوْرلارلا باغلی باشقا بیر ائتنونیم ایسه یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز رئفیک آلتون‌آیین راست گلدیگی علی‌نین ماحالی‌نین آدیدیر. 
رئفیک آلتون‌آی علی‌نین اوخچو کندیندن اولدوغونو بیلدیریر. بیز ایسه بو کندین تاریخی غربی آذربایجا‌نین (ایندیکی ائرمنیستان رئسپوبلیکاسی‌نین) آماسییا رایونوندا اولدوغونو قئید ائتمیشدیک. آماسییا رایونوندا شؤریل آدلی ماحال وار ایدی و بو ماحال قارص وادیسی ایله آرداهانا بیتیشیک اراضی ایدی. ائله شؤریل آدی دا شوْرلارلا باغلی ائتنونیمدیر. بورادا دا عئینی ایله شریل ائتنونیمینده اولدوغو کیمی، شوْر و ائل کومپونئنتلری بیرلَشه‌رک شوْر ائلی معناسینی وئریر. هر ایکی ائتنونیمین لئکسیک معناسی و فونئتیک ستروکتورو عئیینیت تشکیل ائدیر. سؤز عمله گلمه فورماسی دا عئینیدیر. بو ایضاحاتیمیزی چوخ اوزاتمادان جوْروُخ چایی‌نین دا قیپچاقلارلا باغلی اولدوغونو دیقّته تقدیم ائتمگی لازیم بیلدیک. دئمه‌لی، اراضیده اولان آدلار، توپونیملر، هیدرونیملر ده قیپچاقلارلا باغلیدیر. بو ایسه ساری گلینین قیپچاق قیزی اولماسی ایله باغلی ایره‌لی سوردوگوموز ایدیعانی داها دا قووّتلندیریر. 
ساری سؤزونون دیگر معنالارینا گلدیکده ایسه، بعضی آراشدیرماچیلار بونو گونشله علاقه لندیرمه‌یه چالیشیرلار. دوغرودور، قدیم تورکلرده گونش، آی حتّی قوْر (آتش) کولتو اولوب، آنجاق کونکرئت حالدا، یعنی بو ماهنی‌نین متنینده ساری رنگی گونشله بیرباشا علاقه دار دئییل. بو باره‌ده بیر آز سونرا داها اطرافلی دانیشاجاغیق. 

ساری رنگی دیگر داستانلاریمیزدا… 
هله‌لیکسه ساری رنگی ایله باغلی داستانلاریمیزا موراجیعت ائدک. بوتون تورکلرین آنا داستانی اولان "دده قورقود" داستانیمیزدا بویلاردان بیری "قانلی قوجا اوغلو قانتورالی" بویودور. ائله بوراداجا تاریخچیلریمیزه و ادبییّاتچیلاریمیزا بیر ایراد توتماغی لازیم بیلیرم. داستانداکی بوی کانقلی قوجا اوغلو کانق تورالی آدلاندیریلمالیدیر. ائله اوریژینالدا دا بئله‌دیر. کانقلار ایسه تورک بویودور و حاضیردا آذربایجاندا کنگرلیلر کیمی تا‌نینیرلار. آنجاق من آلماتی شهرینده اؤزونو کانق کیمی تانییان جانلی کانقلا (پاسپورتوندا قازاخ یازیلیب) تانیش اولموشدوم. 
داستا‌نین قیسا سوژئتی بئله‌دیر. قانتورالین ائولنمه واختی چاتیب، او، تورکمن قیزینا ائولنمک ایسته‌میر، "من اینجه-نازیک تورکمن قیزی‌نین اوستونه ییخیلسام گؤبگی پارتلایار. منه قیلینج چالان، آت چاپان قیز لازیمدیر" دئییر. اوز توتور ایچ اوغوزا، قیز بگنه بیلمیر. سونرا دیش اوغوزا، یئنه آختاردیغینی تاپا بیلمیر. نهایت، قالین اوغوزون سرحدلرینی آشاراق ترابزوندا، کافیر ائلینده ساری دونلو سئلجان خاتونون سوراغینی آلاراق اورایا گلیر. ساری دونلو سئلجان خاتونو آلماق اوچون بوغایلا، بوغرایلا (نر) و آسلانلا ساواشمالی اولور. و نهایت، قیزی آلاراق قالین اوغوزا گئری دؤنور. 
گؤروندوگو کیمی، سئلجان خاتون ساری دونلودور، کافیردیر (غئیری-موسلمان)، بوندان قالان دیگر مسله‌لرده اونون منسوب اولدوغو طایفا ایله اوغوز طایفالاری آراسیندا هئچ بیر فرق، دیل، مدنییت، معیشت و س. یوخدور. دئمه‌لی، ساری دونلو سئلجان خاتون خریستیان قیپچاق قیزیدیر. 

"دانیشمندنامه" داستا‌نیندا خریستیان قیپچاقلار 
"هر بیر خالق اؤز میلّی-مدنی یادداشی قدر مؤوجوددور، یاخود آکدامار ائرمنی کیلسه‌سیدیرمی؟" آدلی مقاله‌میزده ترابزوندا چارلیق قورموش خریستیان قیپچاقلاردان بحث ائتمیش، اونلارین حؤکمدارلاری‌نین آدی‌نین تادیک اولدوغونو و بو آدا اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لرینده، گؤی‌تورک متنلرینده ده راست گلیندیگینی وورغولامیشدیق. حتّی "دانیشمندنامه" داستا‌نیندان سیتات گتیره‌رک بو خریستیان قیپچاقلارین یونانلارلا برابر آیباستی یایلاسیندا (ایندیکی اوردو شهری یاخینلیغیندا، تورکییه‌ده) سلجوقلو سرکرده‌سی ملیک دانیشمند غازییه قارشی ووروشدوغونو، بیرلشمیش قیپچاق-یونان اوردوسونا رهبرلیک ائتدیگینی بیلدیرمیشدیک. ترابزون اطرافیندا قیپچاقلارین (جانیکلرین) مسکونلاشما تاریخی‌نین ایسه ائ.أ. 3-4 عصرلر، باشقا بیر احتیماللا ایسه 7-9 عصرلره عایید اولدوغونو سؤیله‌میشدیک. 
نظره آلساق کی، "دده-قورقود" داستا‌نیندا باش وئرن حادیثه‌لری ده تاریخچیلریمیز همین دؤوره عایید ائدیرلر (من بو فیکیرلرله قیسمن راضییام) اوندا ساری دونلو سئلجان خاتونون دا کرال تادیکین منسوب اولدوغو قیپچاقلاردان اولماسی وئرسییاسینی ایره‌لی سوره بیله‌ریک. دئمه‌لی، آرتیق الیمیزده ایکی دقیق منبعدن گلن ایکی قیپچاق قیزی حاقّیندا معلومات وار. هر ایکی حالدا اونلار ساری رنگی ایله باغلیدیرلار. اوندا بیز مسله‌نی بئله قویمالی‌ییق، یا قیپچاق قیزلاری دوغرودان ساریشین گؤزل ایدیلر، یا دا بوتؤولوکده ساری رنگ عومومن قیپچاقلاری سیموولیزه ائدیر. 

"اوغوز خان" داستا‌نیندا قیپچاقلارین آناسی نئجه تصویر ائدیلیر؟ 
گلین ائله بوراداجا باشقا بیر داستانیمیزا موراجیعت ائده‌رک قیپچاق و ساری رنگی آراسیندا اولان باغلیلیغی آیدینلاشدیرماغا چالیشاق. بو مؤعتبر منبع "اوغوز خان" داستانیدیر. 
داستاندا قئید ائدیلیر کی، بیر گون اوغوز خان مئشه‌ده اوْو ائدرکن بیردن گؤلون اورتاسیندا بیتمیش بار آغاجین کوْغوشوندا بیر قیز گؤرور. قیزین گؤزو گؤیدن داها گؤی، ساچلاری ساری، دنیز کیمی دالغالی، دیشلری اینجی کیمی ایدی. اوغوز خان بو قیزلا ائوله‌نیر. 
داستانی داوام ائتدیرمه‌دن درحال مؤوضوموزا عایید اولان مقاملارا دیقّت ائدک. 
دئمه‌لی، ماوی گؤزلو، ساریشین قیز آغاج کوْغوشوندا اوتورموشدو. بو کوْغوش سؤزونون آرخایک تورکجه‌میزده‌کی فورماسی "قوْپوُچوُق"دور. بوتون تاریخچیلر و تورکولوقلار دا قیپچاق سؤزونون محض "قاپوُجوُق" ،یعنی کوْغوش سؤزوندن تؤرندیگینی موباحیثه سیز قبول ائدیرلر. دئمه‌لی، ایلکین منبعدن باشلایاراق قیپچاقلار ساری رنگی ایله باغلی اولوبلار. چونکی ساچلاری و صیفتلری ساریشین ایدی. ائله روسلار دا قیپچاقلارلا راستلاشاندا اونلاری بو کئیفیتلرینه گؤره ساریشین (پوْلوْوئچ) آدلاندیریبلار. ساری گلین ده قیپچاق قیزی اولدوغو اوچون ساریشین ایدی و منسوب اولدوغو کؤکون کئیفیتلرینی داشیییردی. یعنی بورادا آبستارکتیزمه احتییاج یوخدور. ساری گلین گونش-زاد دئییل، ائله ایندی ده تورک کیشیلری‌نین بیر قیسمی‌نین چوخ سئودیگی ساریشین گؤزلدیر. 

"ساری گلین" ائرمنیجه نئجه‌دیر؟! 
یاخشی، بس "ساری گلین"-ه صاحیب چیخماق ایسته‌ین ائرمنیلر هئچ اؤزلرینه سوال وئرمیرلرمی کی، نه‌یه گؤره بو ماهنینی تورکجه یازیبلار؟! آخی هر خالقین یارادیجیلیق نومونه‌سی اؤز دیلینده اولور. بو سوالا قوی ائرمنیلر و اونلاری مودافیعه ائدنلر جاواب وئرسینلر. چونکی بو جاواب نئجه اولسا دا، ساده‌جه، آبسورد اولاجاق. 
بیز ایسه ائرمنیلرین عوضیندن ده زحمت چکیب اونلارین دیلینده "ساری گلین"-ین نئجه اولدوغونو دَیرلی اوخوجولاریمیزین دیقّتینه چاتدیراجاغیق. ائرمنیلر (هایلار) سارییا "دئغن/değn " دئییرلر، گلینه ایسه "هارس/hars ". اگر چوخ خوشلاری گلیرسه، گئدیب اؤزلرینه "دئغن هارس" ماهنیسی یاراتسینلار. "ساری گلین" ایسه بیزیمدیر! 

ائله ایندی ده ماهنیلاریمیز تحریف ائدیلیر 
اصلینده بو گون ده ماهنیلاریمیزین سؤزلرینی موغننیلریمیز چوخ واخت تحریف ائدیب اوخویورلار. تأسوفله قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، "ایرواندا خان قالمادی" آدلی خالق ماهنیمیز اوّللر "ایرواندا خال قالمادی" شکلینده تحریف ائدیلیردی. ایندی ایسه چوخ حاللاردا "قاراباغدا خال قالمادی" کیمی اوخونور. بو قطعییین یول وئریلمزدیر. چونکی خالق ماهنیلاری کونکرئت تاریخی شراییطده یارانماقلا دؤورون حادیثه‌لرینی اؤزونده لوْکالیزه ائدیر و اینفورماسییا منبعیی رولوندا چیخیش ائدیر. 

مثلا، "ایرواندا خان قالمادی" ماهنیسی ایروان خانلیغی‌نین سوقوطونو و اوراداکی دهشتلی کؤچو اؤزونده عکس ائتدیریر. سونرالار دا بیر باشقا آشیق سئوگیلیسی‌نین کؤچ ائتمه‌سینی اؤزو اوچون شخصی موستویده فاجیعه سایاراق اونو ایروان کؤچونون فاجیعه‌سینه بنزه‌دیر. 
"گیلاوار" هاواسی اوستونده آشیقلاریمیزین اوخودوغو ماهنی‌نین سؤزلری آشاغیداکی کیمیدیر: 
آی آغالار، گئدنه باخ، گئدنه، 
منی گؤزو یاشلی قویوب یار گئدیر. 
یوکله‌نیبدیر قفله، قاتیر بارخانا 
ائله بیل کی، کوللی ایروان کؤچور. 
بوتون بونلار اولدوقجا ماراقلی و خوصوصی تدقیقات طلب ائدن مؤوضولاردیر. اونا گؤره ده، میلّی-مدنی ثروتلریمیز اولان، معنوی دونیامیزین بوتون آتریبوتلارینا، او جومله‌دن ماهنیلاریمیزا اولدوقجا حساس یاناشمالی، اونلاری تحریف ائتمه‌ملی، یئری گلدیکجه ایضاح ائدیجی فیکیرلر سؤیله‌مکله یادداشیمیزی تزه‌له‌ملی‌ییک. عکس حالدا "ساری گلین" ماهنیسینی ایضاح ائتمک اوچون خوصوصی تدقیقات آپاردیغیمیز کیمی، دیگر ماهنیلاریمیزین دا بیزه عایید اولدوغونو ایثبات ائتمک اوچون بو زحمته قاتلاشمالی اولاجاغیق. او دا اؤزوموزده فداکارلیق و میلّی تعصّوب‌کئشلیک تاپساق. 

قئید: بو آراشدیرمانی تاماملاماق اوچون دؤرد اؤلکه‌‌نین - تورکییه‌‌نین، قازاخیستا‌نین، اوکراینا‌نین و آذربایجا‌نین آرخیو ماتئریاللاریندان ایستیفاده ائتمه‌لی اولدوم. قازاخیستا‌نین ائکونومیکا و کونسولتینق اونیوئرسیتئتی‌نین کیتابخاناسیندان قازاخ دوستلاریم منه دَیرلی معلوماتلار گؤندردیلر. آنجاق بونونلا یاناشی، آختاردیغیم منبعلری تاپماغیما، منجه، "ساری گلینین روحو" کؤمک اولدو. عکس تقدیرده ایللرله آختارسان بئله، بعضاً لازیمی معلوماتی الده ائده بیلمیرسن. بو دفعه‌یسه سانکی آختاردیقلاریمین اؤزو گلیب منی تاپیردی. روحون شاد اولسون، قیپچاق قیزی ساری گلین! 

کؤچورن: عباس ائلچین

 قایناق: www.MANERA.az