قالب، وزن و قافیه در اشعار تركی شهریار

قالب ها:

اشعار تركی شهریار همانند اشعار فارسی وی از نظر گونه گونی انواع و قالب ها، قابل تأمل است .چیرگی و استادی شاعر در همه ی قالب ها و گونه های شعر، موجب شد او به اقتضای حال و مقال، مناسب ترین قالب و گونه را بر گزیند. شاعر افزون بر قالب هایی چون تركیب بند، غزل، قطعه، مثنوی، مستزاد و…… به انواع شعر تركی مانند: قوشما، باباتی و.. نیز نظر داشته است . در دیوان تركی به جلوه هایی كم نظیر از تجارب استاد در عرصه ی شعر نو بر می خوریم .

۱٫ تركیب و ترجیع بند

منظومه ی « سلام بر حیدر بابا » كه از حدود ۱۲۵ بند پنج مصراعی تشكیل شده، در این قالب سروده شده است.
« حیدر بابا گون دالیوی داغلاسین
اوزون گولسون بولاقلارون آغلاسین
اوشلاقلارون بیردسته گول باغلاسین
یئل گلنده وئرگتیرسین بویانا
بلكه منیم یاتمیش بختیم اویانا….» (دیوان تركی، :۲)
« حیدر بابا، چو داغ كند پشتت آفتاب
رخسار تو بخندد و جوشد ز چشمه آفتاب
بسپار باد را كه بیارد به كوی من
باشد كه بخت روی نماید به سوی من…..» (ثروتیان ، : ۴۷)
قالب ترجیع بند نیز كه همچون تركیب بند، قرابت هایی با قالب ها و گونه های شعر تركی دارد ،گهگاه در اشعار تركی مورد توجه شاعر بوده است :
« بیزی یا ندیریر یامان آیریلیق
بو داریخدیران دومان آیریلیق
باشا ساوورور سامان آیریلیق
آمان آیریلیق، آمان آیریلیق
آمان آیریلیق، آمان آیریلیق…» (دیوان تركی، : ۷۹)
« ما را آتش زد جدایی
این مه دلتنگ كننده، این جدایی
بر سرها كاه می پاشد جدایی
امان از جدایی، امان از جدایی
امان از جدایی، امان از جدایی……» (ثروتیان، : ۴۷)

۲٫ غزل

شهریار در عرصه ی شعر فارسی، بیشتر به عنوان شاعری غزل پرداز شناخته می شود؛ اما او در شعرهای تركی اش با توجه به ذوق مخاطبان ترك زبان، از قالب هایی كه با قوالب شعر شفاهی آذربایجان قرابت دارند (تركیب بند، ترجیع بند و…) بیشتر از قالب غزل استفاده كرده است. در دیوان تركی به غزل هایی مانند: برای آنكه از آن سو آمده، چشمم روشن، خاطره ی بهجت آباد، نماز كلیسا، مرو ای دختر ترسا و…..بر می خوریم .

۳٫ قطعه

قطعه از پر بسامدترین قالب های دیوان تركی استاد به شمار می رود .رحلت ختم رسل (ص)، جان رستم (برای رستم علی اف)، جواب شهریار ( به محمد راحیم)، حكیمه جان ( برای حكیمه بلوری) ، قطعات اسب تازنده، پروانه و شمع آفرینش، حاشیه ای برشعر اصلی و كرم، حكایت هجوم اشباح و قاصد یار در وزن هجایی و بقیه ی قطعات در وزن عروضی اند. ( شعر دوست،۱۳۸۳، : ۹۴)

۴٫ باباتی

باباتی هم به عنوان پر كاربرد ترین گونه ی شعر شفاهی تركی ایرانی ، از نظر حیدر بابا به دور نمانده است. پانزده باباتی با عنوان « باباتی های خواهر زاده ام بهروز» در دیوان تركی شاعر آمده كه مرثیه هایی است در رثای خواهرزاده ی شهیدش كه در دیوان تركی شهریار ، صفحه ی ۱۶۵ آمده است.

۵٫ اشعار نو آزاد

شعر« سهندم »كه بیشتر با عنوان «سهندیه» شناخته می شود ، شعری است در قالب نو. این شعر بلند هم از نظر حجم و هم از نظر قوّت مثال زدنی است. شهریار علاوه بر« سهندم» دو شعر دیگر نیز در قالب آزاد دارد.( شعرهای «خان ننه» و «سرنوشت من») شعر «خان ننه» با وجود تساوی مصراع ها فاقد قافیه است .

اوزان

اشعار تركی شهریار در وزن عروضی و هجایی است. اگر منظومه ی درخشان «حیدر بابایه سلام» در وزن هجایی سروده شده، شعر بلند و زیبای «سهندیه» در وزن عروضی شكل گرفته است. بررسی اوزان شعرهای تركی شهریار به تفكیك در پی می آید :

وزن هجایی

وزن اكثر شعرهای هجایی استاد شهریار مانند منظومه ی حیدر بابا، یازده هجایی است (۴+۳+۳). شهیدی جان، مملكت صنعتی، پاسخ به محمد راحیم، بلبل وطن، برای سلیمان رستم و……از آن جمله اند. این وزن برگرفته از وزن« قوشما » ( یكی از وزن- قالب های شعر هجایی تركی ) و در شعر معاصر تركی ( به ویژه در جمهوری آذربایجان ) پر كاربرد ترین وزن – قالب است.

وزن عروضی

چیرگی استاد شهریار بر وزن عروضی، باعث شده وی در اشعار تركی هم به تناسب حال و مقال، اوزان و بحور گونه گون به كار گیرد. شهریار در دیوان تركی، از اوزانی چون رمل، هزج، رجز، مضارع، سریع، خفیف، مجتث و…یا مزاحف ها و متفرعات آنها كمابیش بهره گرفته است. بحر رمل و بحر هزج به ترتیب پر كاربردترین اوزان عروضی در اشعار تركی شاعرند. در اینجا به باز خوانی نمونه هایی از دیوان تركی استاد از چند اوزان بسنده می شود :
بحر رمل مثمن مخبون ( فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن)
« ییغدی خیر و بركت سفره سین، احسان ایله گئتدی
امن- امانلیق دا یوكون باغلادی، ایمان ایله گئتدی» (دیوان تركی،:۲۳۲)
خیر و بركت سفره اش را جمع كرد و با احسان رفت
امنیت و آرامش نیز بساطش را جمع كرد و با ایمان رفت (شعردوست ، : ۱۱۹)
****
بحر هزج مثمن سالم ( مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن)
«سیزیلدار سینه مین سازی،« درآمد» ایله رم« شوری» (دیوان تركی ، :۱۳۶)
ساز سینه ام می نالد ،« شور» را با « درآمد» آغاز می كنم (مشروطه چی، : ۱۱۰)
****
بحر مضارع مثمن اخرب مكفوف محذوف ( مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن)
« صبح اولدو هر طرفدن اوجالدی اذان سسی
گویا گلیر ملائكه لردن قرآن سسی » (دیوان تركی، : ۱۰۶)
« صبح شد و از هر سو صدای اذان برخاست
گویی از ملائك صدای قرآن شنیده می شد» (مشروطه چی، :۱۱۲)