زبان ترکی آذربایجانی
یازار : " تؤرک دیلینی اؤیره نین، چونکو اونلارین حاکمیتی چوخ اوزون سؤره جکدیر." پیامبر اکرم
+0 چره جلی
زبان ترکی آذربایجانی
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
این نوشتار پیرامون زبان ترکی آذربایجانی است..
ترکی آذربایجانی
حوزه استفاده ایران جمهوری آذربایجان، ترکیه، عراق، گرجستان، روسیه
شمار گویشوران ۱۱ میلیون[۱] تا ۱۶ میلیون در جمعیت ایران (۱۵٬۵۲۳٬۰۹۰ میلیون نفر در سال ۱۳۸۱)[۲]،۹۰٫۶درصد (۷٬۳۸۴٬۴۷۸ میلیون نفر) جمعیت جمهوری آذربایجان[۱]، ؟ درصد ترکیه
تعداد کل گویش وران در جهان ۱۸ [۲][۳] الی ۲۵ [۳] [۴][۵][۶]میلیون نفر می‌باشد، ارقام تخمینی هستند
گویشوران در ایران ۱۶[۷] تا ۲۳٫۳ درصد جمعیت ایران[۸]
خانواده زبانی زبانهای آلتائی، ترکی، ترکی غربی
زبان رسمی جمهوری آذربایجان
کدهای زبان
ISO 639-1 az
ISO 639-2 aze
ISO/DIS 639-3 لهجه‌ها :
• aze - آذربایجانی (عموما)
• azb — آذربایجانی (ایران)
• azj — آذربایجانی (جمهوری آذربایجان)
زبان ترکی آذربایجانی (به ترکی آذربایجانی: Azərbaycan Türkcəsi و یا Azərbaycan dili) زبان گفتاری اهالی در منطقه آذربایجان و سایر مناطق آذربایجانی‌نشین ایران و زبان رسمی جمهوری آذربایجان است. ترکی آذربایجانی به عنوان زبان گفتاری همچنین در نواحی شرقی ترکیه و جنوب گرجستان[۹] و داغستان[۱۰] رایج است.
•
گروه‌بندی زبانی
ترکی آذربایجانی زیرشاخهٔ زبانهای ترکی و زبان اکثر مناطق ترک‌نشین ایران از جمله آذربایجان است.
سایر زیرشاخه هاى مختلف زبان ترکى موجود در ایران عبارتند از :
• - ترکى قشقائی
• - ترکى ترکمنی
• - ترکی خلجی
• - ترکی خراسانی
• - ترکی شاهسونی
ارقام جمعیتی
در مورد شمار سخنگویان به زبان ترکی آذربایجانی، اتفاق نظری وجود ندارد و برآوردها متفاوت است. موجب عمدهٔ این تفاوت، عدم ارائهٔ آمار رسمی از سوی دولت ایران است. تمامی ارقام ارائه‌شده بر اساس تخمین است.
منابع پژوهشی جمعیت گویشوران زبان ترکی آذربایجانی در ایران را ۱۵ میلیون نفر ذکر می‌کنند.[۱۱] تحقیقی نیز که در این مورد در ایران صورت گرفته این عدد را تأئید می‌کند:
در یک آمارگیری در سال ۱۳۸۱/۲۰۰۲ در ایران، ۲۳٫۳ درصد از ایرانیان زبان مادری خود را ترکی آذربایجانی عنوان کردند.[۱۲]
جمعیت ایران در آن سال ۶۶٬۶۲۲٬۷۰۴ نفر برآورد شده‌است.[۱۳] که با این حساب شمار آذربایجانی‌زبانان ایران در آن سال ۱۵٬۵۲۳٬۰۹۰ نفر بوده‌است.
کتابچهٔ سازمان سیا بنابر تخمینی که آمریکا در سال ۱۹۴۳ در مورد اقوام ایران انجام داده‌است، شمار سخنگویان ترکی آذربایجانی را ۲۴٪ تخمین زده‌است . (با در نظر گرفتن قشقایی‌ها). تخمین دانشنامهٔ زبان کمبریج [۴] (منبع ۲) برای سال ۱۹۸۶، ۱۲ میلیون در کل و ۷ میلیون در ایران (۱۵٪) بوده‌است (با احتساب قشقایی‌ها). دانشنامهٔ بین‌المللی زبانشناسی [۵] نیز در تخمین سال ۱۹۸۶، تعداد سخنگویان به این زبان در ایران را ۷۷۶۰۰۰۰ نفر (۱۶٪ درصد) براورد می‌کند که به تخمین دانشنامهٔ زبان کمبریج بسیار نزدیک است. تفاوت تخمین سیا و این دو مرجع را می‌توان ناشی از تحولات اجتماعی بین ۱۹۴۳ تا ۱۹۸۶ و مهاجرت ترکان به تهران و دیگر مناطق ایران و همچنین سکنی گزیدن عشایر قشقایی در شهرها دانست.
سازمان سیا در سال ۲۰۰۸ جمعیت ترک‌زبانان جمهوری آذربایجان را ۹۰٫۳٪ از مردم آن کشور گزارش کرده‌است. جمعیت آن جمهوری در سال ۲۰۰۸ برابر با ۸٬۱۷۷٬۷۱۷ نفر اعلام شده‌است که با این حساب ۷٬۳۸۴٬۴۷۸ نفر از مردم جمهوری آذربایجان به ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند.[۱۴]
همچنین با توجه به آمار سایت اتنولوگ جمعیت ترک زبانان آذربایجانی ایران ۱۱٫۲۰۰٫۰۰۰ نفر اعلام گردیده است.[۱۵]
خط زبان ترکی آذربایجانی
کاربرد خط سیریلیک برای ترکی آذربایجانی (۱۹۹۱ - ۱۹۳۹)[۱۶]
تحول در خط ترکی آذربایجانی مدرن
در سدهٔ نوزدهم میلادی افرادی مسئلهٔ تغییر الفبای آذری را مطرح کردند. میرزا فتحعلی آخوندزاده (۱۸۷۸) و جلیل محمد قلی‌زاده از این دسته افراد بودند. البته این امر با مخالفت شدید گروهی دیگر از جمله روحانیان روبرو شد. این مسئله در دورهٔ بسیار کوتاه جمهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸-۱۹۱۹) نیز مطرح گشت. بعد از پیروزی بلشویکها چندین روزنامه به خط لاتین در باکو چاپ می‌شد؛ ولی خط عربی هنوز به کار گرفته می‌شد. در سال ۱۹۲۴ نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان توانست قانون استفاده از لاتین در امور دولتی را به تصویب مجلس جمهوری آذربایجان شوروی برساند.
تغییر به الفبای لاتین (۱۹۲۶)
در سال ۱۹۲۶ اولین کنفرانس ترک شناسی در باکو برگزار گردید. گردآمدگان تصمیم گرفتند که خط لاتین را خط مورد استفادهٔ تمام ترک‌زبانان اذربایجانی جهان اعلام کنند. دو سال بعد به رهبری "کمال پاشا"(آتاترک) رفرم خط در ترکیه به اجرا گذاشته شد و الفبای لاتین جایگزین الفبای عثمانی (عربی) گردید. در همین سال کمیته‌ای به نام "ینی الیفبا" (الفبای جدید) در مسکو به تدوین الفبای یکدستی پرداخت که در تمامی جمهوری‌های ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی (آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان) استفاده شود. این الفبا به مدت بیش از ده سال مورد استفاده بود.
تغییر به الفبای سیریلیک
جدول مقایسهٔ الفبای آذربایجانی[۱۷]
عربی لاتین سیریلیک لاتین
تا ۱۹۲۹ ۱۹۲۹–۱۹۳۹ ۱۹۳۹–۱۹۹۱ از۱۹۹۱ تاکنون
ﺍ A a А а A a
ﺏ B b Б б B b
ﺝ C c Ҹ ҹ C c
چ Ç ç Ч ч Ç ç
ﺩ D d Д д D d
ائ E e Е е E e
ه (فتحه) Ə ə Ә ә Ə ə
ﻑ F f Ф ф F f
گ G g Ҝ ҝ G g
ﻍ Ƣ ƣ Ғ ғ Ğ ğ
ﺡ,ﻩ H h Һ һ H h
ﺥ X x Х х X x
ای Ь ь Ы ы I ı
ﻱ I i И и İ i
ژ Ƶ ƶ Ж ж J j
ﻙ K k К к K k
ﻕ Q q Г г Q q
ﻝ L l Л л L l
ﻡ M m М м M m
ﻥ N n Н н N n
ﻭ O o О о O o
ؤ Ɵ ɵ Ө ө Ö ö
پ P p П п P p
ﺭ R r Р р R r
ﺙ,ﺱ,ﺹ S s С с S s
ﺵ Ş ş Ш ш Ş ş
ﺕ,ﻁ T t Т т T t
ﻭ U u У у U u
ﻭ Y y Ү ү Ü ü
ﻭ V v В в V v
ی J j Ј ј Y y
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ Z z З з Z z
در سال ۱۹۳۹ الفبای لاتین کنار گذاشته شده و خط سیریلیک روسی جایگرین خط لاتین گردید. در ضمن تدریس زبان روسی در تمام مدارس اجباری اعلام شد. یکی از دلایل تغییر دوبارهٔ خط در این دوره و عدم هماهنگی بین گروههای زبانی مشترک در تدوین الفبای جدید می‌تواند بر اثر سیاست تجزیه کردن ملتها و ممانعت از احساسات ملی‌گرایانه باشد. ترس استالین که ازاتحاد و قدرت گرفتن دوبارهٔ مسلمانان -که اغلب آنها ترک بودند- سرکوب زبانهای غیرروس در محدودهٔ جغرافیای اتحاد شوروی با جایگزینی زبان روسی به شدت ادامه یافت که تا سقوط این اتحادیهٔ در ۱۹۹۱ ادامه داشت؛ ولی بعضی از این جمهوریها پس از استقلال خود در سال ۱۹۹۱ الفبای خود را دوباره به لاتین بر گرداندند.
آثار مکتوب زیادی به زبان آذربایجانی با الفبای عربی بر جای مانده‌است که تمامی این کتب هنوز به خط لاتین در دسترس نیستند. خط لاتین آذربایجانی با چند حرف اضافه (x,q,ə) یعنی (اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. در ایران زبان آذربایجانی با الفبای عربی نوشته می‌شود. البته از الفبای لاتین نیز بعضاً در اینترنت استفاده می‌شود. در حال حاضر زبانهای ترکی که از الفبای لاتین استفاده می‌کنند، عبارتند از ترکی آذربایجانی (جمهوری آذربایجان)، ترکی ترکیه، ترکمنی، قزازقی،ازبکی، اویغوری(بخشا)، گاگاوز(مولداوی)، تاتار و چند جمهوری خودمختار در روسیه.
واژه‌سازی در زبان ترکی آذربایجانی
.
دستور زبان ترکی آذربایجانی متأثر از هم آوائی صوتی حروف است. در زبان ترکی آذربایجانی صداهای خشن (O,U,A,I) و صداهای نازک (Ö,Ü,E,Ə,İ) نمی‌توانند در ریشه یک واژه با هم مخلوط شوند و با همان ترتیب فوق در کلمه می‌آیند. مانند Gözəllik و Ayrılıq. واژه‌های بیگانه نیز تا حد امکان تحت تأثیر این قانون قرار می‌گیرند. مانند کلمه عربی حسین (Hoseyn) که در ترکی Hüseyn و کلمه عربی عباس (Əbbas) که در ترکی (Abbas) گفته می‌شود. گروهی از ترکی آذربایجانی زبانها هنگام صحبت کردن به زبانهای دیگری، ناخودآگاه از این قانون طبیعی زبان خود پیروی می‌کنند.[۱۸].[۱۹]
زبان ترکی آذربایجانی از نظر ساختاری جزو زبانهای التصاقی بشمار می‌آید. در این زبان ریشه یک فعل یا یک اسم را می‌توان با اضافه کردن پسوندهای متعدد تغییر زمانی، جمعی و صفتی داد..[۲۰]
افعال متعددی درترکی آذربایجانی با اضافه کردن پسوند به افعال لازم ساخته می‌شود. بطور مثال: اوخشاماق=شبیه بودن ← اوخشاتماق= شبیه کردن
افعال متعدی درجه دو و درجه سه نیز قابل ساخت است: یازماق=نوشتن(متعدی)← یازدیرماق= به‌وسیله کسی دیگر نوشتن(متعدی درجه دو)← یازدیرتماق =وسیله نوشتن کسی را فراهم کردن (متعدی درجه سه).
ترکیب پسوندها و حالات افعال در ترکی آذربایجانی به خلق کلماتی منجر می‌شود که بیان آنها در برخی زبانهای تصریفی با یک یا چند جمله مقدور است. مثال: اونلاری سئویشدیرمه لییک (onlari sevişdirmə liyik)= آنها را باید تشویق کنیم که همدیگر را دوست داشته باشند.یا برای دوست داشتن هم باید تشویقشان کنیم.[۲۱] [منابع بیشتری نیاز است]
ادبیات ترکی آذربایجانی
صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی
یک صفحه از کتاب کلیات کنزالمصائب[۲۲]، قمری دربندی(۱۸۱۹ - ۱۸۹۱میلادی)[۲۳]
کتاب المقتل به نثر نگاشته شده است
آثار مکتوب ادبی ترکی آذربایجانی متعلق به قرن سیزده میلادی [۲۴] مربوط به شیخ عزالدین پورحسنِ اسفراینی [۲۵] می باشد. در قرن چهاردهم میلادی [۲۶] شاعران بزرگی چون نسیمی، قاضی برهان‌الدین و ضریر آثار خود را به این زبان نوشته‌اند. عمادالدین نسیمی عارف و فیلسوف بانی فرقه حروفیه را می‌توان معمار شعر ترکی آذربایجانی شمرد. کتاب دده قورقود که از یک مقدمه و 12 داستان تشکیل شده و از کمترین کلمات عربی و فارسی در متن ترکی آن استفاده شده از آثار کم نظیر فولکلوریک به حساب می آید [۲۷]
شاه اسماعیل ختایی و محمد فضولی دو شاعر توانای اوخر قرن پانزده و اوایل شانزدهم میلادی هستند. فضولی شاعری با شهرت جهانی است که اشعار او به زبانهای مختلف ترجمه شده‌است.از شاعران ترک سده‌های ۱۶ و ۱۷ می‌توان از قوسی تبریزی، تأثیر، امانی و شاه‌عباس دوم نام برد.[نیازمند منبع]ملاپناه واقف و آقا مسیح شیروانی نمونه‌ای از شعرای قرن ۱۸ هستند. در قرن ۱۹ نیز شاهد شعرای بنامی چون نباتی و حکیم هیدجی، تیلیم خان ساوه‌ای، ماذون قشقائی وشکوهی مراغه‌ای هستیم. دهها شاعر دیگر چون حقیقی و شیخ قاسم انوار و حبیبی و صراف و... و ادیبان معاصری چون معجز شبستری، حبیب ساهر، بولوت قاراچورلو (سهند)، حداد ، حمیده رئیس زاده ، کریمی مراغه‌ای و شهریار راکه در دوران معاصر به ترکی آذربایجانی شعر گفته‌اند را می‌توان نام برد.
ادبیات ترکی در زمینه مرثیه سرایی برای اهل بیت عصمت و طهارت نیز از گنجینه‌ای غنی بهره مند است. از میان شاعران این عرصه می‌توان به قمری دربندی ، شاکی قره باغی ، صراف تبریزی ، مضطر اردبیلی ، یورتچی ، حیرانی ، بیکس ، خائف ، شاکر ، حقیر ، باجی ، منعم ، دخیل مراغه ای ، عاصم ، عندلیب ، بیضای اردبیلی، تاج الشعراء یحیوی، دلریش ، منزوی اردبیلی اشاره نمود.[۲۸]
گنجینه ادبی معاصر جمهوری آذربایجان شامل ادیبان بزرگی چون میرزا فتحعلی آخوند زاده، جلیل محمدقلی‌زاده، علی اکبر صابر، حسین جاوید، جعفر جبارلی، سلیمان رستم، صمد وورغون، محمد آصلان ، میکاییل مشفق، خلیل رضا، بختیار وهابزاده و علی آقا واحد هستند.
زبان عربی و فارسی به بخشی از ادبیات ترکی آذربایجانی که آنرا ادبیات دیوانی مینامند تأثیر گذارده‌اند، که این تأثیر را به روشنی در اشعار تقلید شده فضولی از غزلیات فارسی می‌توان مشاهده کرد. درادبیات دیوانی لغات ترکی اصیل همراه با تشبیهات بسیاری که از شعر و ادب فارسی نشأت گرفته‌است را به روشنی می‌توان دید.
زبان ترکی آذربایجانی از دوران‌های گذشته همواره در تمام سطوح تأثیر بسیار عمیقی از زبان فارسی گرفته‌است. این تأثیر عمیق نه تنها در سطح وام‌واژه‌ها بل‌که در عناصر دستوری مانند پیشوند و پسوندها و عبارات زبانی و همچنین گرته‌برداری (ترجمه تحت‌اللفظی جمله‌ها) دیده می‌شود.[۲۹]در منطقه قفقاز تأثیرگیری از زبان روسی نیز بر این لایه فارسی افزوده شده‌است.[نیازمند منبع]
ادبیات شفاهی آذربایجان
ادبیات شفاهی و عاشیقی آذربایجان به علت مردمی بودن، توانسته‌است بالندگی خود را بسیار خوب حفظ کند. داستان‌های کاملی چون کوراوغلو و آسلی و کرم با سوژه‌های بسیار متفاوتی به طور زنده توسط هنرمندان مردمی تحول یافته‌اند. این داستان‌ها برای اولین بار در قرن بیستم به صورت کتبی در آمده و مانند بسیاری از آثار ادبی منجمد شده‌اند.
بایاتی ها یا دوبیتی‌های شفاهی آذربایجان از غنای بالایی برخوردارند. ادبیات و موسیقی عاشیق‌ها با قدمتی دیرینه جایگاه و تقدس خاصی بین ترکها و آذربایجانیان دارد. آتالار سؤزو یا امثال زبان ترکی که عموماً پندهایی عاقلانه و انسانی است. آغیلار (مرثیه‌ها) و لایلالار نیز قسمتی از ادبیات شفاهی ترکی آذربایجانی را تشکیل می‌دهند. داستان‌های فولکلوری چون دده‌قورقود، کوراوغلو، آرزی و قمبر، عباس و کولگز، عاشیق‌غریب، قاچاق‌نبی، ... از غنای ادبیات شفاهی ترکی آذربایجان سخن می‌گویند.
نامگذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی
شمارش اعداد در زبان ترکی آذربایجانی تابع قاعده معینی است و از لحاظ دستوری و نوشتاری استثنایی در آن وجود ندارد. اعداد شامل : بیر (۱)، ایکی (۲)، اوچ (۳)، دؤرد (۴)، بئش (۵)، آلتی (۶)، یئددی (۷)، سککیز (۸)، دوققوز (۹) می‌باشد.برای نمونه به این نامگذاری ها توجه کنید: [۳۰] [۳۱]
• اون (۱۰) + بیر (۱)=اون بیر (۱۱)
• اون (۱۰) + آلتی (۶)=اون آلتی (۱۶)
• اییرمی (۲۰) + سککیز(۸)=اییرمی سککیز (۲۸)
• اوتوز (۳۰) + بئش (۵)=اوتوز بئش (۳۵)
• یئتمیش (۷۰) + اوچ (۳)=یئتمیش اوچ (۷۳) • دوخسان (۹۰) + دوققوز (۹)=دوخسان دوققوز (۹۹)
• یوز (۱۰۰) + اللی (۵۰)=یوز اللی (۱۵۰)
• بئش یوز (۵۰۰) + آلتمیش (۶۰)=بئش یوز آلتمیش (۵۶۰)
• سککیز یوز (۸۰۰) + اوتوز اوچ (۳۳)=سککیز یوز اوتوز اوچ (۸۳۳)
• مین (۱۰۰۰) + یوز اون بیر (۱۱۱)=مین یوز اون بیر (۱۱۱۱)
• سه هشتم=سککیزده اوچ
• یک دوم=ایکی ده بیر (یاریم)
• اوچ ، اوسته گل بئش ، برابر دیر سککیز (۸=۵+۳)
• هزار و سیصد و هفتاد و هشت = مین اوچ یوز یئتمیش سککیز
• دو ممیز بیست وپنج صدم (25/2)=ایکی تام ، یوزده اییرمی بئش • دهها=اونلار ، اونلارجا
• صدها=یوزلر ، یوزلرجه
• هزارها=مین لر ، مین لرجه
• میلیو ن و میلیارد=ملیون و ملیارد
• آلتی ، چیخ ایکی ، برابر دیر دؤرد (۴=۲–۶)
از لحاظ محاوره و گفتگوی شفاهی به این زبان در ایران و در بعضی از مناطق جمهوری آذربایجان استثنایی وجود دارد. و آن کاربرد کلمه فارسی هشتاد به جای کلمه ترکی آن یعنی سکسن می‌باشد. البته کلمه هشتاد در این حالت تابع قواعد شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی است . این استثنا در مورد آذربایجانی های شرق ترکیه ، گرجستان ، داغستان و مناطق شمالی جمهوری آذربایجان صادق نیست.[۳۲]
• شمارش اعداد از هشتاد تا عدد نود در زبان محاوره‌ای ترکی آذربایجانی در ایران بدین صورت است: هشتاد (۸۰) ، هشتاد بیر (۸۱) ، هشتاد ایکی (۸۲) ، هشتاد اوچ (۸۳) ، هشتاد دؤرد (۸۴) ، هشتاد بئش (۸۵) ،هشتاد آلتی (۸۶) ، هشتاد یئددی (۸۷) ، هشتاد سککیز (۸۸) ، هشتاد دوققوز (۸۹) ، دوخسان (۹۰)
• شمارش اعداد هشتاد تا عدد نود در زبان نوشتاری ترکی آذربایجانی بدین صورت است: سکسن (۸۰)، سکسن بیر (۸۱)، سکسن ایکی (۸۲) ، سکسن اوچ (۸۳) ، سکسن دؤرد (۸۴)، سکسن بئش (۸۵) ، سکسن آلتی (۸۶) ، سکسن یئددی (۸۷) ، سکسن سککیز (۸۸) ، سکسن دوققوز (۸۹) ، دوخسان (۹۰)
چگونگی نامگذاری ، شمارش و بیان اعداد در ترکی آذربایجانی در جدول زیر ارائه شده است.
نامگذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی
فارسی
ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi فارسی
ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi فارسی
ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi
یک بیر Bir اول بیرینجی Birinci یکمین بیرینجیسی Birincisi
دو ایکی İki دوم ایکینجی İkinci دومین ایکینجیسی İkincisi
سه اوچ Üç سوم اوچونجو Üçüncü سومین اوچونجوسو Üçüncüsü
چهار دؤرد Dörd چهارم دؤردونجو Dördüncü چهارمین دؤردونجوسو Dördüncüsü
پنج بئش Beş پنجم بئشینجی Beşinci پنجمین بئشینجیسی Beşincisi
شش آلتی Altı ششم آلتینجی Altıncı ششمین آلتینجیسی Altıncısı
هفت یئددی Yeddi هفتم یئددینجی Yeddinci هفتمین یئددینجیسی Yeddincisi
هشت سککیز Səkkiz هشتم سککیزینجی Səkkizinci هشتمین سککیزینجیسی Səkkizincisi
نه دوققوز Doqquz نهم دوققوزونجو Doqquzuncu نهمین دوققوزونجوسو Doqquzuncusu
ده اون On دهم اونونجو Onuncu دهمین اونونجوسو Onuncusu
دوازده اون ایکی On iki دوازدهم اون ایکینجی On ikinci دوازدهمین اون ایکینجیسی On ikincisi
شانزده اون آلتی On altı شانزدهم اون آلتینجی On altıncı شانزدهمین اون آلتینجیسی On altıncısı
بیست اییرمی İyirmi بیستم اییرمینجی İyirminci بیستمین اییرمینجیسی İyirmincisi
سی اوتوز Otuz سی ام اوتوزونجو Otuzuncu سی امین اوتوزونجوسو Otuzuncusu
چهل قیرخ Qırx چهلم قیرخینجی Qırxıncı چهلمین قیرخینجیسی Qırxıncısı
پنجاه اللی Əlli پنجاهم اللینجی Əllinci پنجاهمین اللینجیسی Əllincisi
شصت آلتمیش Altmış شصتم آلتمیشینجی Altmışıncı شصتمین آلتمیشینجیسی Altmışıncısı
هفتاد یئتمیش Yetmiş هفتادم یئتمیشینجی Yetmişinci هفتادمین یئتمیشینجیسی Yetmişincisi
هشتاد سکسن Səksən هشتادم سکسنینجی Səksəninci هشتادمین سکسنینجیسی Səksənincisi
نود دوخسان Doxsan نودم دوخسانینجی Doxsanıncı نودمین دوخسانینجیسی Doxsanıncısı
صد یوز Yüz صدم یوزونجو Yüzüncü صدمین یوزونجوسو Yüzüncüsü
سیصد اوچ یوز Üç yüz سیصدم اوچ یوزونجو Üç yüzüncü سیصدمین اوچ یوزونجوسو Üç yüzüncüsü
هزار مین Min هزارم مینینجی Mininci هزارمین مینینجیسی Minincisi
صفت در ترکی آذربایجانی
صفت‌ها که ویژگی و حالت اسم (موصوف) را بیان کی می‌کند اغلب به همراه اسم می‌آیند. صفت در ترکی آذربایجانی قبل از اسم (موصوف) می‌آید: ساری آلما (سیب زرد)
• صفت اشاره : اگر ضمایر اشاره همراه با اسم بیایند در این صورت نقش صفت را ایفا می‌کنند.
• صفت مقدار: به صفتی اطلاق می‌شود که بر مقدار (قابل شمارش یا غیر قابل شمارش) موصوف دلالت کند :آز (کم) ، چوخ (زیاد) ، چوخ آز (خیلی کم) ، اون (ده) ، بیر(یک) ...
• صفت پرسشی: به همراه اسم می‌آید و درباره آن سوال می‌کند: نئچه گون (چند روز) ، هانسی آغاج (کدام درخت؟)
• صفت مطلق : به ویژگی ثابت و حالت پایدار موصوف اشاره می‌کند : قوجا کیشی (پیرمرد) ، قیزیل اوزوک (انگشتری طلا) ، گؤزل قیز (دختر زیبا)
• صفت برتر : این صفت در ترکی آذربایجانی با افزودن کلمه "داها" (Daha) قبل از صفت و افزودن پسوند "دان" به آخر اسم ساخته می‌شود: بو اوشاق او اوشاق دان داها گؤزل دیر (این کودک از آن کودک زیباتر است) ، داها اوجا (بلندتر) ، داها بؤیوک (بزرگتر) ، داها سرین (خنک تر) ، برخی اوقات پسوند "راق" به آخر صفت افزوده شده و همان معنی تفضیل را می‌رساند: اوجا + راق = اوجاراق (بلندتر)
• صفت برترین : ترکیب این صفت با اضافه کردن حرف "ان" (Ən) به قبل از صفت به وجود می‌آید: ان گوزل (زیباترین) ، ان اوجا (بلندترین) ، ان یئنی (جدیدترین)
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
این نوشتار پیرامون زبان ترکی آذربایجانی است..
ترکی آذربایجانی
حوزه استفاده ایران جمهوری آذربایجان، ترکیه، عراق، گرجستان، روسیه
شمار گویشوران ۱۱ میلیون[۱] تا ۱۶ میلیون در جمعیت ایران (۱۵٬۵۲۳٬۰۹۰ میلیون نفر در سال ۱۳۸۱)[۲]،۹۰٫۶درصد (۷٬۳۸۴٬۴۷۸ میلیون نفر) جمعیت جمهوری آذربایجان[۱]، ؟ درصد ترکیه
تعداد کل گویش وران در جهان ۱۸ [۲][۳] الی ۲۵ [۳] [۴][۵][۶]میلیون نفر می‌باشد، ارقام تخمینی هستند
گویشوران در ایران ۱۶[۷] تا ۲۳٫۳ درصد جمعیت ایران[۸]
خانواده زبانی زبانهای آلتائی، ترکی، ترکی غربی
زبان رسمی جمهوری آذربایجان
کدهای زبان
ISO 639-1 az
ISO 639-2 aze
ISO/DIS 639-3 لهجه‌ها :
• aze - آذربایجانی (عموما)
• azb — آذربایجانی (ایران)
• azj — آذربایجانی (جمهوری آذربایجان)
زبان ترکی آذربایجانی (به ترکی آذربایجانی: Azərbaycan Türkcəsi و یا Azərbaycan dili) زبان گفتاری اهالی در منطقه آذربایجان و سایر مناطق آذربایجانی‌نشین ایران و زبان رسمی جمهوری آذربایجان است. ترکی آذربایجانی به عنوان زبان گفتاری همچنین در نواحی شرقی ترکیه و جنوب گرجستان[۹] و داغستان[۱۰] رایج است.
•
گروه‌بندی زبانی
ترکی آذربایجانی زیرشاخهٔ زبانهای ترکی و زبان اکثر مناطق ترک‌نشین ایران از جمله آذربایجان است.
سایر زیرشاخه هاى مختلف زبان ترکى موجود در ایران عبارتند از :
• - ترکى قشقائی
• - ترکى ترکمنی
• - ترکی خلجی
• - ترکی خراسانی
• - ترکی شاهسونی
ارقام جمعیتی
در مورد شمار سخنگویان به زبان ترکی آذربایجانی، اتفاق نظری وجود ندارد و برآوردها متفاوت است. موجب عمدهٔ این تفاوت، عدم ارائهٔ آمار رسمی از سوی دولت ایران است. تمامی ارقام ارائه‌شده بر اساس تخمین است.
منابع پژوهشی جمعیت گویشوران زبان ترکی آذربایجانی در ایران را ۱۵ میلیون نفر ذکر می‌کنند.[۱۱] تحقیقی نیز که در این مورد در ایران صورت گرفته این عدد را تأئید می‌کند:
در یک آمارگیری در سال ۱۳۸۱/۲۰۰۲ در ایران، ۲۳٫۳ درصد از ایرانیان زبان مادری خود را ترکی آذربایجانی عنوان کردند.[۱۲]
جمعیت ایران در آن سال ۶۶٬۶۲۲٬۷۰۴ نفر برآورد شده‌است.[۱۳] که با این حساب شمار آذربایجانی‌زبانان ایران در آن سال ۱۵٬۵۲۳٬۰۹۰ نفر بوده‌است.
کتابچهٔ سازمان سیا بنابر تخمینی که آمریکا در سال ۱۹۴۳ در مورد اقوام ایران انجام داده‌است، شمار سخنگویان ترکی آذربایجانی را ۲۴٪ تخمین زده‌است . (با در نظر گرفتن قشقایی‌ها). تخمین دانشنامهٔ زبان کمبریج [۴] (منبع ۲) برای سال ۱۹۸۶، ۱۲ میلیون در کل و ۷ میلیون در ایران (۱۵٪) بوده‌است (با احتساب قشقایی‌ها). دانشنامهٔ بین‌المللی زبانشناسی [۵] نیز در تخمین سال ۱۹۸۶، تعداد سخنگویان به این زبان در ایران را ۷۷۶۰۰۰۰ نفر (۱۶٪ درصد) براورد می‌کند که به تخمین دانشنامهٔ زبان کمبریج بسیار نزدیک است. تفاوت تخمین سیا و این دو مرجع را می‌توان ناشی از تحولات اجتماعی بین ۱۹۴۳ تا ۱۹۸۶ و مهاجرت ترکان به تهران و دیگر مناطق ایران و همچنین سکنی گزیدن عشایر قشقایی در شهرها دانست.
سازمان سیا در سال ۲۰۰۸ جمعیت ترک‌زبانان جمهوری آذربایجان را ۹۰٫۳٪ از مردم آن کشور گزارش کرده‌است. جمعیت آن جمهوری در سال ۲۰۰۸ برابر با ۸٬۱۷۷٬۷۱۷ نفر اعلام شده‌است که با این حساب ۷٬۳۸۴٬۴۷۸ نفر از مردم جمهوری آذربایجان به ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند.[۱۴]
همچنین با توجه به آمار سایت اتنولوگ جمعیت ترک زبانان آذربایجانی ایران ۱۱٫۲۰۰٫۰۰۰ نفر اعلام گردیده است.[۱۵]
خط زبان ترکی آذربایجانی
کاربرد خط سیریلیک برای ترکی آذربایجانی (۱۹۹۱ - ۱۹۳۹)[۱۶]
تحول در خط ترکی آذربایجانی مدرن
در سدهٔ نوزدهم میلادی افرادی مسئلهٔ تغییر الفبای آذری را مطرح کردند. میرزا فتحعلی آخوندزاده (۱۸۷۸) و جلیل محمد قلی‌زاده از این دسته افراد بودند. البته این امر با مخالفت شدید گروهی دیگر از جمله روحانیان روبرو شد. این مسئله در دورهٔ بسیار کوتاه جمهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸-۱۹۱۹) نیز مطرح گشت. بعد از پیروزی بلشویکها چندین روزنامه به خط لاتین در باکو چاپ می‌شد؛ ولی خط عربی هنوز به کار گرفته می‌شد. در سال ۱۹۲۴ نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان توانست قانون استفاده از لاتین در امور دولتی را به تصویب مجلس جمهوری آذربایجان شوروی برساند.
تغییر به الفبای لاتین (۱۹۲۶)
در سال ۱۹۲۶ اولین کنفرانس ترک شناسی در باکو برگزار گردید. گردآمدگان تصمیم گرفتند که خط لاتین را خط مورد استفادهٔ تمام ترک‌زبانان اذربایجانی جهان اعلام کنند. دو سال بعد به رهبری "کمال پاشا"(آتاترک) رفرم خط در ترکیه به اجرا گذاشته شد و الفبای لاتین جایگزین الفبای عثمانی (عربی) گردید. در همین سال کمیته‌ای به نام "ینی الیفبا" (الفبای جدید) در مسکو به تدوین الفبای یکدستی پرداخت که در تمامی جمهوری‌های ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی (آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان) استفاده شود. این الفبا به مدت بیش از ده سال مورد استفاده بود.
تغییر به الفبای سیریلیک
جدول مقایسهٔ الفبای آذربایجانی[۱۷]
عربی لاتین سیریلیک لاتین
تا ۱۹۲۹ ۱۹۲۹–۱۹۳۹ ۱۹۳۹–۱۹۹۱ از۱۹۹۱ تاکنون
ﺍ A a А а A a
ﺏ B b Б б B b
ﺝ C c Ҹ ҹ C c
چ Ç ç Ч ч Ç ç
ﺩ D d Д д D d
ائ E e Е е E e
ه (فتحه) Ə ə Ә ә Ə ə
ﻑ F f Ф ф F f
گ G g Ҝ ҝ G g
ﻍ Ƣ ƣ Ғ ғ Ğ ğ
ﺡ,ﻩ H h Һ һ H h
ﺥ X x Х х X x
ای Ь ь Ы ы I ı
ﻱ I i И и İ i
ژ Ƶ ƶ Ж ж J j
ﻙ K k К к K k
ﻕ Q q Г г Q q
ﻝ L l Л л L l
ﻡ M m М м M m
ﻥ N n Н н N n
ﻭ O o О о O o
ؤ Ɵ ɵ Ө ө Ö ö
پ P p П п P p
ﺭ R r Р р R r
ﺙ,ﺱ,ﺹ S s С с S s
ﺵ Ş ş Ш ш Ş ş
ﺕ,ﻁ T t Т т T t
ﻭ U u У у U u
ﻭ Y y Ү ү Ü ü
ﻭ V v В в V v
ی J j Ј ј Y y
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ Z z З з Z z
در سال ۱۹۳۹ الفبای لاتین کنار گذاشته شده و خط سیریلیک روسی جایگرین خط لاتین گردید. در ضمن تدریس زبان روسی در تمام مدارس اجباری اعلام شد. یکی از دلایل تغییر دوبارهٔ خط در این دوره و عدم هماهنگی بین گروههای زبانی مشترک در تدوین الفبای جدید می‌تواند بر اثر سیاست تجزیه کردن ملتها و ممانعت از احساسات ملی‌گرایانه باشد. ترس استالین که ازاتحاد و قدرت گرفتن دوبارهٔ مسلمانان -که اغلب آنها ترک بودند- سرکوب زبانهای غیرروس در محدودهٔ جغرافیای اتحاد شوروی با جایگزینی زبان روسی به شدت ادامه یافت که تا سقوط این اتحادیهٔ در ۱۹۹۱ ادامه داشت؛ ولی بعضی از این جمهوریها پس از استقلال خود در سال ۱۹۹۱ الفبای خود را دوباره به لاتین بر گرداندند.
آثار مکتوب زیادی به زبان آذربایجانی با الفبای عربی بر جای مانده‌است که تمامی این کتب هنوز به خط لاتین در دسترس نیستند. خط لاتین آذربایجانی با چند حرف اضافه (x,q,ə) یعنی (اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. در ایران زبان آذربایجانی با الفبای عربی نوشته می‌شود. البته از الفبای لاتین نیز بعضاً در اینترنت استفاده می‌شود. در حال حاضر زبانهای ترکی که از الفبای لاتین استفاده می‌کنند، عبارتند از ترکی آذربایجانی (جمهوری آذربایجان)، ترکی ترکیه، ترکمنی، قزازقی،ازبکی، اویغوری(بخشا)، گاگاوز(مولداوی)، تاتار و چند جمهوری خودمختار در روسیه.
واژه‌سازی در زبان ترکی آذربایجانی
.
دستور زبان ترکی آذربایجانی متأثر از هم آوائی صوتی حروف است. در زبان ترکی آذربایجانی صداهای خشن (O,U,A,I) و صداهای نازک (Ö,Ü,E,Ə,İ) نمی‌توانند در ریشه یک واژه با هم مخلوط شوند و با همان ترتیب فوق در کلمه می‌آیند. مانند Gözəllik و Ayrılıq. واژه‌های بیگانه نیز تا حد امکان تحت تأثیر این قانون قرار می‌گیرند. مانند کلمه عربی حسین (Hoseyn) که در ترکی Hüseyn و کلمه عربی عباس (Əbbas) که در ترکی (Abbas) گفته می‌شود. گروهی از ترکی آذربایجانی زبانها هنگام صحبت کردن به زبانهای دیگری، ناخودآگاه از این قانون طبیعی زبان خود پیروی می‌کنند.[۱۸].[۱۹]
زبان ترکی آذربایجانی از نظر ساختاری جزو زبانهای التصاقی بشمار می‌آید. در این زبان ریشه یک فعل یا یک اسم را می‌توان با اضافه کردن پسوندهای متعدد تغییر زمانی، جمعی و صفتی داد..[۲۰]
افعال متعددی درترکی آذربایجانی با اضافه کردن پسوند به افعال لازم ساخته می‌شود. بطور مثال: اوخشاماق=شبیه بودن ← اوخشاتماق= شبیه کردن
افعال متعدی درجه دو و درجه سه نیز قابل ساخت است: یازماق=نوشتن(متعدی)← یازدیرماق= به‌وسیله کسی دیگر نوشتن(متعدی درجه دو)← یازدیرتماق =وسیله نوشتن کسی را فراهم کردن (متعدی درجه سه).
ترکیب پسوندها و حالات افعال در ترکی آذربایجانی به خلق کلماتی منجر می‌شود که بیان آنها در برخی زبانهای تصریفی با یک یا چند جمله مقدور است. مثال: اونلاری سئویشدیرمه لییک (onlari sevişdirmə liyik)= آنها را باید تشویق کنیم که همدیگر را دوست داشته باشند.یا برای دوست داشتن هم باید تشویقشان کنیم.[۲۱] [منابع بیشتری نیاز است]
ادبیات ترکی آذربایجانی
صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی
یک صفحه از کتاب کلیات کنزالمصائب[۲۲]، قمری دربندی(۱۸۱۹ - ۱۸۹۱میلادی)[۲۳]
کتاب المقتل به نثر نگاشته شده است
آثار مکتوب ادبی ترکی آذربایجانی متعلق به قرن سیزده میلادی [۲۴] مربوط به شیخ عزالدین پورحسنِ اسفراینی [۲۵] می باشد. در قرن چهاردهم میلادی [۲۶] شاعران بزرگی چون نسیمی، قاضی برهان‌الدین و ضریر آثار خود را به این زبان نوشته‌اند. عمادالدین نسیمی عارف و فیلسوف بانی فرقه حروفیه را می‌توان معمار شعر ترکی آذربایجانی شمرد. کتاب دده قورقود که از یک مقدمه و 12 داستان تشکیل شده و از کمترین کلمات عربی و فارسی در متن ترکی آن استفاده شده از آثار کم نظیر فولکلوریک به حساب می آید [۲۷]
شاه اسماعیل ختایی و محمد فضولی دو شاعر توانای اوخر قرن پانزده و اوایل شانزدهم میلادی هستند. فضولی شاعری با شهرت جهانی است که اشعار او به زبانهای مختلف ترجمه شده‌است.از شاعران ترک سده‌های ۱۶ و ۱۷ می‌توان از قوسی تبریزی، تأثیر، امانی و شاه‌عباس دوم نام برد.[نیازمند منبع]ملاپناه واقف و آقا مسیح شیروانی نمونه‌ای از شعرای قرن ۱۸ هستند. در قرن ۱۹ نیز شاهد شعرای بنامی چون نباتی و حکیم هیدجی، تیلیم خان ساوه‌ای، ماذون قشقائی وشکوهی مراغه‌ای هستیم. دهها شاعر دیگر چون حقیقی و شیخ قاسم انوار و حبیبی و صراف و... و ادیبان معاصری چون معجز شبستری، حبیب ساهر، بولوت قاراچورلو (سهند)، حداد ، حمیده رئیس زاده ، کریمی مراغه‌ای و شهریار راکه در دوران معاصر به ترکی آذربایجانی شعر گفته‌اند را می‌توان نام برد.
ادبیات ترکی در زمینه مرثیه سرایی برای اهل بیت عصمت و طهارت نیز از گنجینه‌ای غنی بهره مند است. از میان شاعران این عرصه می‌توان به قمری دربندی ، شاکی قره باغی ، صراف تبریزی ، مضطر اردبیلی ، یورتچی ، حیرانی ، بیکس ، خائف ، شاکر ، حقیر ، باجی ، منعم ، دخیل مراغه ای ، عاصم ، عندلیب ، بیضای اردبیلی، تاج الشعراء یحیوی، دلریش ، منزوی اردبیلی اشاره نمود.[۲۸]
گنجینه ادبی معاصر جمهوری آذربایجان شامل ادیبان بزرگی چون میرزا فتحعلی آخوند زاده، جلیل محمدقلی‌زاده، علی اکبر صابر، حسین جاوید، جعفر جبارلی، سلیمان رستم، صمد وورغون، محمد آصلان ، میکاییل مشفق، خلیل رضا، بختیار وهابزاده و علی آقا واحد هستند.
زبان عربی و فارسی به بخشی از ادبیات ترکی آذربایجانی که آنرا ادبیات دیوانی مینامند تأثیر گذارده‌اند، که این تأثیر را به روشنی در اشعار تقلید شده فضولی از غزلیات فارسی می‌توان مشاهده کرد. درادبیات دیوانی لغات ترکی اصیل همراه با تشبیهات بسیاری که از شعر و ادب فارسی نشأت گرفته‌است را به روشنی می‌توان دید.
زبان ترکی آذربایجانی از دوران‌های گذشته همواره در تمام سطوح تأثیر بسیار عمیقی از زبان فارسی گرفته‌است. این تأثیر عمیق نه تنها در سطح وام‌واژه‌ها بل‌که در عناصر دستوری مانند پیشوند و پسوندها و عبارات زبانی و همچنین گرته‌برداری (ترجمه تحت‌اللفظی جمله‌ها) دیده می‌شود.[۲۹]در منطقه قفقاز تأثیرگیری از زبان روسی نیز بر این لایه فارسی افزوده شده‌است.[نیازمند منبع]
ادبیات شفاهی آذربایجان
ادبیات شفاهی و عاشیقی آذربایجان به علت مردمی بودن، توانسته‌است بالندگی خود را بسیار خوب حفظ کند. داستان‌های کاملی چون کوراوغلو و آسلی و کرم با سوژه‌های بسیار متفاوتی به طور زنده توسط هنرمندان مردمی تحول یافته‌اند. این داستان‌ها برای اولین بار در قرن بیستم به صورت کتبی در آمده و مانند بسیاری از آثار ادبی منجمد شده‌اند.
بایاتی ها یا دوبیتی‌های شفاهی آذربایجان از غنای بالایی برخوردارند. ادبیات و موسیقی عاشیق‌ها با قدمتی دیرینه جایگاه و تقدس خاصی بین ترکها و آذربایجانیان دارد. آتالار سؤزو یا امثال زبان ترکی که عموماً پندهایی عاقلانه و انسانی است. آغیلار (مرثیه‌ها) و لایلالار نیز قسمتی از ادبیات شفاهی ترکی آذربایجانی را تشکیل می‌دهند. داستان‌های فولکلوری چون دده‌قورقود، کوراوغلو، آرزی و قمبر، عباس و کولگز، عاشیق‌غریب، قاچاق‌نبی، ... از غنای ادبیات شفاهی ترکی آذربایجان سخن می‌گویند.
نامگذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی
شمارش اعداد در زبان ترکی آذربایجانی تابع قاعده معینی است و از لحاظ دستوری و نوشتاری استثنایی در آن وجود ندارد. اعداد شامل : بیر (۱)، ایکی (۲)، اوچ (۳)، دؤرد (۴)، بئش (۵)، آلتی (۶)، یئددی (۷)، سککیز (۸)، دوققوز (۹) می‌باشد.برای نمونه به این نامگذاری ها توجه کنید: [۳۰] [۳۱]
• اون (۱۰) + بیر (۱)=اون بیر (۱۱)
• اون (۱۰) + آلتی (۶)=اون آلتی (۱۶)
• اییرمی (۲۰) + سککیز(۸)=اییرمی سککیز (۲۸)
• اوتوز (۳۰) + بئش (۵)=اوتوز بئش (۳۵)
• یئتمیش (۷۰) + اوچ (۳)=یئتمیش اوچ (۷۳) • دوخسان (۹۰) + دوققوز (۹)=دوخسان دوققوز (۹۹)
• یوز (۱۰۰) + اللی (۵۰)=یوز اللی (۱۵۰)
• بئش یوز (۵۰۰) + آلتمیش (۶۰)=بئش یوز آلتمیش (۵۶۰)
• سککیز یوز (۸۰۰) + اوتوز اوچ (۳۳)=سککیز یوز اوتوز اوچ (۸۳۳)
• مین (۱۰۰۰) + یوز اون بیر (۱۱۱)=مین یوز اون بیر (۱۱۱۱)
• سه هشتم=سککیزده اوچ
• یک دوم=ایکی ده بیر (یاریم)
• اوچ ، اوسته گل بئش ، برابر دیر سککیز (۸=۵+۳)
• هزار و سیصد و هفتاد و هشت = مین اوچ یوز یئتمیش سککیز
• دو ممیز بیست وپنج صدم (25/2)=ایکی تام ، یوزده اییرمی بئش • دهها=اونلار ، اونلارجا
• صدها=یوزلر ، یوزلرجه
• هزارها=مین لر ، مین لرجه
• میلیو ن و میلیارد=ملیون و ملیارد
• آلتی ، چیخ ایکی ، برابر دیر دؤرد (۴=۲–۶)
از لحاظ محاوره و گفتگوی شفاهی به این زبان در ایران و در بعضی از مناطق جمهوری آذربایجان استثنایی وجود دارد. و آن کاربرد کلمه فارسی هشتاد به جای کلمه ترکی آن یعنی سکسن می‌باشد. البته کلمه هشتاد در این حالت تابع قواعد شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی است . این استثنا در مورد آذربایجانی های شرق ترکیه ، گرجستان ، داغستان و مناطق شمالی جمهوری آذربایجان صادق نیست.[۳۲]
• شمارش اعداد از هشتاد تا عدد نود در زبان محاوره‌ای ترکی آذربایجانی در ایران بدین صورت است: هشتاد (۸۰) ، هشتاد بیر (۸۱) ، هشتاد ایکی (۸۲) ، هشتاد اوچ (۸۳) ، هشتاد دؤرد (۸۴) ، هشتاد بئش (۸۵) ،هشتاد آلتی (۸۶) ، هشتاد یئددی (۸۷) ، هشتاد سککیز (۸۸) ، هشتاد دوققوز (۸۹) ، دوخسان (۹۰)
• شمارش اعداد هشتاد تا عدد نود در زبان نوشتاری ترکی آذربایجانی بدین صورت است: سکسن (۸۰)، سکسن بیر (۸۱)، سکسن ایکی (۸۲) ، سکسن اوچ (۸۳) ، سکسن دؤرد (۸۴)، سکسن بئش (۸۵) ، سکسن آلتی (۸۶) ، سکسن یئددی (۸۷) ، سکسن سککیز (۸۸) ، سکسن دوققوز (۸۹) ، دوخسان (۹۰)
چگونگی نامگذاری ، شمارش و بیان اعداد در ترکی آذربایجانی در جدول زیر ارائه شده است.
نامگذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی
فارسی
ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi فارسی
ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi فارسی
ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi
یک بیر Bir اول بیرینجی Birinci یکمین بیرینجیسی Birincisi
دو ایکی İki دوم ایکینجی İkinci دومین ایکینجیسی İkincisi
سه اوچ Üç سوم اوچونجو Üçüncü سومین اوچونجوسو Üçüncüsü
چهار دؤرد Dörd چهارم دؤردونجو Dördüncü چهارمین دؤردونجوسو Dördüncüsü
پنج بئش Beş پنجم بئشینجی Beşinci پنجمین بئشینجیسی Beşincisi
شش آلتی Altı ششم آلتینجی Altıncı ششمین آلتینجیسی Altıncısı
هفت یئددی Yeddi هفتم یئددینجی Yeddinci هفتمین یئددینجیسی Yeddincisi
هشت سککیز Səkkiz هشتم سککیزینجی Səkkizinci هشتمین سککیزینجیسی Səkkizincisi
نه دوققوز Doqquz نهم دوققوزونجو Doqquzuncu نهمین دوققوزونجوسو Doqquzuncusu
ده اون On دهم اونونجو Onuncu دهمین اونونجوسو Onuncusu
دوازده اون ایکی On iki دوازدهم اون ایکینجی On ikinci دوازدهمین اون ایکینجیسی On ikincisi
شانزده اون آلتی On altı شانزدهم اون آلتینجی On altıncı شانزدهمین اون آلتینجیسی On altıncısı
بیست اییرمی İyirmi بیستم اییرمینجی İyirminci بیستمین اییرمینجیسی İyirmincisi
سی اوتوز Otuz سی ام اوتوزونجو Otuzuncu سی امین اوتوزونجوسو Otuzuncusu
چهل قیرخ Qırx چهلم قیرخینجی Qırxıncı چهلمین قیرخینجیسی Qırxıncısı
پنجاه اللی Əlli پنجاهم اللینجی Əllinci پنجاهمین اللینجیسی Əllincisi
شصت آلتمیش Altmış شصتم آلتمیشینجی Altmışıncı شصتمین آلتمیشینجیسی Altmışıncısı
هفتاد یئتمیش Yetmiş هفتادم یئتمیشینجی Yetmişinci هفتادمین یئتمیشینجیسی Yetmişincisi
هشتاد سکسن Səksən هشتادم سکسنینجی Səksəninci هشتادمین سکسنینجیسی Səksənincisi
نود دوخسان Doxsan نودم دوخسانینجی Doxsanıncı نودمین دوخسانینجیسی Doxsanıncısı
صد یوز Yüz صدم یوزونجو Yüzüncü صدمین یوزونجوسو Yüzüncüsü
سیصد اوچ یوز Üç yüz سیصدم اوچ یوزونجو Üç yüzüncü سیصدمین اوچ یوزونجوسو Üç yüzüncüsü
هزار مین Min هزارم مینینجی Mininci هزارمین مینینجیسی Minincisi
صفت در ترکی آذربایجانی
صفت‌ها که ویژگی و حالت اسم (موصوف) را بیان کی می‌کند اغلب به همراه اسم می‌آیند. صفت در ترکی آذربایجانی قبل از اسم (موصوف) می‌آید: ساری آلما (سیب زرد)
• صفت اشاره : اگر ضمایر اشاره همراه با اسم بیایند در این صورت نقش صفت را ایفا می‌کنند.
• صفت مقدار: به صفتی اطلاق می‌شود که بر مقدار (قابل شمارش یا غیر قابل شمارش) موصوف دلالت کند :آز (کم) ، چوخ (زیاد) ، چوخ آز (خیلی کم) ، اون (ده) ، بیر(یک) ...
• صفت پرسشی: به همراه اسم می‌آید و درباره آن سوال می‌کند: نئچه گون (چند روز) ، هانسی آغاج (کدام درخت؟)
• صفت مطلق : به ویژگی ثابت و حالت پایدار موصوف اشاره می‌کند : قوجا کیشی (پیرمرد) ، قیزیل اوزوک (انگشتری طلا) ، گؤزل قیز (دختر زیبا)
• صفت برتر : این صفت در ترکی آذربایجانی با افزودن کلمه "داها" (Daha) قبل از صفت و افزودن پسوند "دان" به آخر اسم ساخته می‌شود: بو اوشاق او اوشاق دان داها گؤزل دیر (این کودک از آن کودک زیباتر است) ، داها اوجا (بلندتر) ، داها بؤیوک (بزرگتر) ، داها سرین (خنک تر) ، برخی اوقات پسوند "راق" به آخر صفت افزوده شده و همان معنی تفضیل را می‌رساند: اوجا + راق = اوجاراق (بلندتر)
• صفت برترین : ترکیب این صفت با اضافه کردن حرف "ان" (Ən) به قبل از صفت به وجود می‌آید: ان گوزل (زیباترین) ، ان اوجا (بلندترین) ، ان یئنی (جدیدترین)
