نگاهی به وضعیت ادبیات مرثیه تركی

و چرایی وبلاگ اوخشاما

ادبیات مظلوم مرثیه ای ما به سان آن چیستان دوران بچگی مان كه "نه گؤیده‌دیر، نه یئرده، حلقه وۇرۇب بی یئرده؟" الان در وضعیت بلاتكلیفی به سر می برد. نه این خاكیان آنرا ارج می نهند و نه آن آسمانیان، و البته در جایی هم كه حلقه زده است باز هم بی صاحب است.

شاخسئی-واخسئی

شاخسئی گئدمه‌ك [شاخسئی رفتن، عمل شاخسئی انجام دادن] نیز مراسمی است محرمی و آیینی مخصوص به تركان، اینكه این عمل از كی به وجود آمده و به چه انگیزه ای بوده است من اطلاع كافی ندارم ولی در این مقال قصد دارم نگاهی به یكی از این مراسم های كه یكی دو سال قبل در شهر قم در ناحیه نیروگاه دیده‌ام داشته باشم و از رسم و رسوم مردم ترك در عزادرای امام حسین (ع) برایتان بنویسم.

شامئ غریبان شوعارلارێ

معمولا" رسم بر این بوده و هست كه در شام غریبان عزادران از مسجدی به مسجد دیگر رفته و در بین راه با خواندن اشعاری خود را به مسجد و هیأت همسایه رسانده عزاداری كنند. در حین حركت عزاداران به دو گروه تقسیم شده و با خواندن نوحه های سه ضرب عزاداری می كنند. برای مثال اشعار زیر را اینجا می آورم. متاسفانه به متن نوحه "گلمیشیك ائی شیعه‌له‌ر" دست نیافتم.

دسته اول

گلمیشیك ائی شیعه‌له‌ر، شامئ غریبانه بیز

وئـرمـه‌گه‌ باش ساغلێغێ، زینب‌-ی-نالانه بیز

علی اكبر(ع) مرثیه‌سی

قوْشار: انور اردبیلی

علی سواره گئدیبسه‌ن، ولی پیاده گلیبسـه‌ن

اوْیان گؤرۆم ندی دردون، نییه عباده گلیبسه‌ن

عبانی ردّ ائله یۆزده‌ن اوْ شمع-ی-حُسنی آلێشدێر

یامان گۆنۆمدۆ بیلیرسن، بۇ بینوانی دانێشدێر

عمربن سعد

حی قیوم قاضی الحاجات

ازرخ مصطفی نموده نجات

ولی الله شددلیل نجات

برمحمد آل محمد بلند بگو صلوات 

رحمت الله به شیعیان حسین

رحمت الله به ذاكران حسین

لعنة الله به قاتلان حسین

ایام محرم است می دهد برات

بی تكبر بلند بگو صلوات

حاج نادر جوادی (ایرانسل)

امام زمان = ۴۴۱۷۵۳۵

مقتل امام حسین علیه السلام = ۴۴۱۷۵۹۷

نگار نازنین = ۴۴۱۷۵۲۵

سردار شرف = ۴۴۷۱۵۲۶

حسین جان = ۴۴۱۷۵۳۴

زینب من = ۴۴۱۷۵۲۷

مرثیه سرایی و تعزیه خوانی در تاریخ آذربایجان از قدمتی بسیار برخوردار است. تركان در قدیم، ماتم را «یوغ» و سوگ سرود را «آغی» می گفتند. آنان حتی علاوه بر مرثیه سرایی در سوگ عزیزان از دست رفته خود، گاه در رثای برخی از حیوانات اهلی نجیب و وفادار چون اسب نیز، قطعاتی سوزناك و مرثیه گونه می سروده اند.

این مراثی اغلب در قالب «مانی» (بایاتی و دو بیتی آذری در هفت هجا) سروده می شد. در بین قبایل بسیار دیرینه ی ترك، نوع دیگری از مرثیه بود كه به آن «ساغور» می گفتند و آن را در ماتم جوانمردان، پهلوانان، سخاوتمندان، پیران قبایل و... به همراه ناله ی «قوپوز» (ساز) با آهنگهای غم انگیزی می خواندند.

از دوره صفویه در آذربایجان و برخی مناطق شیعه نشین همچون عراق كه تركهای شیعی مذهب در آنها ساكن بودند - مرثیه سرایی و تعزیه خوانی به زبان تركی، به مراثی و مصایب اهل بیت عصمت و طهارت - علیهم السلام - منحصر شد و توجه شاعران و نوحه سرایان شیعه، بیش از هر چیزی، به حادثه خونین و جانگداز از كربلا و شهادت مظلومانه سالار شهیدان، امام حسین - علیه السلام - و یارانش معطوف گشت. از آن پس، توجه به مرثیه سرایی در تاریخ ادبیات آذربایجان به مراتب بیش از دیگر انواع شعر بوده است. حماسه حسینی قسمت اعظم ادبیات كلاسیك - نظم و نثر - آذری را به خود اختصاص داده است. شاعران دلسوخته اهل بیت پیامبر «ص» در گستره عظیم زبان آذری - ایران، عراق، آذربایجان، قفقاز، تركیه و... - در ماتم عظمای سیدالشهدا اشعاری جانسوز سروده، دیوانها پرداخته اند و حماسه ها ساخته اند!... صدها دفتر و دیوان عاشورایی كه امروز از انبوه این شاعران آل عبا در دست داریم شاهد این مدعاست.